Текст книги "Azərbaycan Yeniləşmə Hərəkatı – XIX əsr"

XANLIQLAR DÖVRÜNDƏ AZƏRBAYCANDA VƏZİYYƏT

Rusiya və Azərbaycan arasındakı münasibətlərin tarixi çox qədimdir. Bu münasibətlərin tarixini sıralamaqdan uzağıq. Rus çarlığının Azərbaycan torpaqlarının işğalına başladığı illərdə baş vermiş iki hadisə isə çox mühüm tarixi hadisədir. Sözügedən hadisələrdən birincisi 1796-cı ildə, digəri isə XIX əsrin əvvəllərində baş vermişdir. 1796-cı ildə rusların Azərbaycana yürüşü böyük fəlakətlərə gətirib çıxardı. Rus ordusu böyük qüvvə ilə Azərbaycana hücum etdi. İlk hücumda Qazıqumuq, Dərbənd, Bakı, Şirvan xanlığını işğal edən rus süvariləri Mil düzü, Muğan çölü və İran sərhədləri yaxınlığındakı Gilan ərazisinə qədər irəlilədilər. İşğal edilmiş xanlıqların bəziləri asılılığı qəbul edirmiş kimi görünməyə çalışsalar da, bəziləri döyüşü daha uyğun bildikləri nöqtəyə qədər aparmışdılar. Bu üzdən ruslar əsas qüvvələri geri çəkərək yerdə qalanlarını müxtəlif ərazilərdə paylaşdırdılar. Bunu fürsət hesab edən xanlar öz aralarında razılığa gələrək hücuma keçdilər və rus ordusunu darmadağın etdilər. A.A. Kaspari bu hadisəni belə xatırladır: “Rusların geri çəkilməsi, qalib olduqları yerdə məğlubiyyətə uğramaları sonralar fransızların Rusiyadan qaçmasına bənzəyir. Tədricən geri çəkilmək üçün heç bir planı olmayan Rus ordusu ac, üstü-başı dağınıq, çaşqın, nizamsız vəziyyətdə qaçırdılar. Bu qaçışdan yararlanan dağlılar da bir tərəfdən onlara saldırır, əsgərləri məhv edirdilər. Ruslar çox ağır itkilər vermişdilər. Baş komandir və Qafqaz naibi olan general Graf Valerian Zubov Rusiyaya geri qayıtmış və Kurlyandiyada Polis nəzarəti altında olan idarəyə məmur təyin edilmişdi. (A.A. Kaspari “Fəth edilən Qafqaz” Peterburq 1904, s. 252-253)

Rusların bundan sonra Azərbaycana yenidən yürüşləri 1804-cü ildən Gəncə xanlığının işğalı ilə başlayır. Bu dəfəki döyüşlərdə ruslar ciddi müqavimətlə qarşılaşmış, böyük itkilər vermişdilər. Ən əsası, üç generalını da məhz bu yürüşlərdə itirmişdilər. General Sisianov Bakıda, Kotlyerevski Lənkəranda, Gulyakov isə Zaqatalada öldürülmüşdür. 1828-ci ildə İran və Rusiya arasında imzalanan Türkmənçay sülh müqaviləsi ilə etnik bir birlik olan Azərbaycan ikiyə parçalamış, biri İran Azərbaycanı, digəri Qafqaz Azərbaycanı adlandırılmağa başlamışdır.

Rus istilasından öncə Azərbaycanda xanlıqların siyasi rejimi feodalizm, dərəbəylik şəklində idi. İdarə etmə haqqı yalnız xana məxsus idi. Polisiye işləri xanın təyin etdiyi naiblər tərəfindən icra olunurdu. Əsgəri işlər “Çapar” adlanan seçilmiş şəxslər tərəfindən yerinə yetirilirdi. Yolların üstündə yerləşən asayiş idarələrinə “Çaparxana” deyilirdi. Eyni zamanda xanlığın təhlükəsizliyinin təmin olunması və poçt işlərinin görülməsi məsələsinə də çaparlar baxırdılar. Xanlıqların özlərinə məxsus vergi sistemləri mövcud idi. Bu vergi kəndlərdən məhsul, şəhərlərdən isə nağd pul şəklində alınırdı. Hər bir xanlığın mis və gümüş sikkəsi ilə mizan və ölçüsü var idi. Bir xanlıq daxilində bütün xanlıq sikkəsi istifadə edilə bilərdi. Həm mülki, həm də idarəetmə sistemləri şəriət və adətlərə görə təşkil olunurdu. Ədalət işləri (Haqqı qəza) şəriətə əsaslanan məhkəmə ilə tənzimlənirdi. Bu məhkəmələr həqiqətən də ədalət rəmzləri idilər. Bunu təsdiqləyən hadisə kimi, rus işğalından sonra Gəncə xristianlarının şikayətlərinin rahatlıqla Gəncə məhkəməsinə ünvanladıqlarını göstərə bilərik. Qazıları xan özü təyin edirdi. Məhkəmə hökmləri xanlıq tərəfindən ya icra edilir, ya da rədd olunurdu. Ölüm cəzası xanın səlahiyyətləri daxilində idi.

Cinayət və kiçik günahlara bəylər, naiblər və xanlar cəza təyin edirdilər. Xanın hökuməti icra etdiyi yer “Divanxana” adlanırdı. Ordu sülh dövründə xana aid süvari dəstədən və bəylərin evlərindəki tüfəngçilərdən, döyüş zamanı isə naib və bəylər vasitəsi ilə əhali arasından seçilən könüllülərdən və şəriət rəhbərlərinin süvari dəstələrindən ibarət idi. Baş komandir xanın özü idi. Müharibə elan etmək, sülhə razı olmaq xanın səlahiyyətlərində idi.

Ərazinin mülkiyyət haqqı da xana məxsus idi. Bu ərazilər rəiyyətin istifadəsinə verilmişdi. Həmin torpaqlar idarə etmək üçün bəylərə verildiyindən rəiyyət üzvlərindən vergi almaq işi də məhz onlara tapşırılırdı. Lakin bu torpaqlar xanın icazəsi olmadan bəyin oğluna miras kimi keçə bilməzdi. Bəy bu torpaqları sata bilməzdi. Bəy sadəcə öz torpağı hesab olunan ərazinin məhsulunu istifadə edə bilərdi. Bu torpaqlarda isə əhalinin işlədilməsi mükəlləfiyyət hesab olunurdu. Azərbaycan xanlıqlarındakı rəiyyətlə Rusiyadakı, Gürcüstandakı rəiyyət eyni deyildi. Azərbaycan kəndlisi əkib-biçdiyi məhsulun sahibi özü idi. Halbuki Rusiyada 1862-ci ilə qədər “mujik” adlanan rus kəndlisi əsir hesab olunurdu və öküz, inək kimi satılırdı. Rusların bu ictimai geriliyi Azərbaycanı işğal etdikdən sonra bizim ərazidə də tətbiq olunmağa başladı. Hərbi gücü çıxmaq şərti ilə rus idarəetmə sisteminin xanlıqlardan üstün tərəfi yox idi. Rus müstəmləkəçiliyini tədqiq edən İvanenkonun fikirlərinə əsasən deyə bilərik ki, rus idarəsinin qədim xanlıqlardan fərqi Rusiyada yalnız kişilərin deyil, həm də qadınların qırmancla döyülməsidir. (Məmməd Əmin Rəsulzadə, “Türk İslam ensiklopediyası”, c. 45, 1942, s. 719-720)

Avropadakı feodalizm dövrü, kilsənin toplumun istər mənəvi, istərsə də maddi varlığına mütləq şəkildə hakim olduğu dövrdür. Hər növ cəmiyyət hadisəsində katolik kilsəsinin damğası var idi. Azərbaycanda xanlıqlar dövründə islam dininin əsas din olduğunun şahidi oluruq, bununla yanaşı katolik kilsəsinin təsirinin olmadığını da görürük. Hətta mədəniyyət sahəsini araşdırarkən belə, qatı dindarlığın olmadığı qənaətinə gəlirik. Xanlıqlar dövrünün sosial özəlliyi xalqın öz arasındakı münasibətlərinin torpaqla bağlı olmasıdır. Sənət əl sənəti idi. Ticarət isə əkinçilik və heyvandarlıq məhsulları ilə, əldə hazırlanmış sənətkarlıq nümunələrinin alış-satışı və ya bəzən mübadiləsi nəticəsində yaranırdı. Xan və bəyin xalq üzərindəki təsiri Dvoryaninin (saraydakı rus mülkədarı) və ya Avropalı bir feodalın “mujik” və ya kölə adı verilən “servaj” üzərindəki təsirindən qat-qat daha yüngül mahiyyət daşıyırdı. Bu xalqın lehinə idi. Çünki bəy torpaq üzərində mülkiyyət hüququna sahib deyildi. Buna görə də kəndliyə yaxşı davranmağa məcbur idi. Digər tərəfdən torpaq mülkiyyətinə sahib olan xan torpağı birbaşa idarə etmirdi. Bu vəziyyət isə kəndlini xanın və bəyin ağır təzyiqlərindən qoruyurdu. Bu mövzu barəsində mühacirət həyatında material yoxluğu üzündən məlumat əldə etmək çox çətindir. Firidun bəy Köçərli şair Zakirin həyatından bəhs edərkən deyir ki: ”Zakirin sənəti mülkədarlıq və maldarlıq olduğu üçün vaxtını özünəməxsus şəkildə Xıdırıstan kəndində əkinçilər və köçərilər arasında keçirirdi. Yay-qış demədən hər zaman onların yanında olan Zakir özünü “tərəkəmələşmiş” hiss edirdi. Onların ehtiyacını, sevincini, kədərini də özününki hesab edirdi. Son dövrə qədər bizim bəylərin hamısı belə davranırdılar. İndi bəylər də, mülkədarlar da başqa cür dolanmağa başlayıblar. Öz halal qəsblərini darğalara və nökərlərə verərək şəhərə köçüblər. Günlərini bazarda, meydanda, çayxanada, klublarda boş-bekar keçirirlər. (Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi Materialları, c. I, ikinci hissə, s. 448, Bakı, Azərnəşr-1925)

Xanlıqlar dövründə kəndlərdə xanın torpaqlarını idarə edən bəylər rus çarının fərmanı ilə idarə etdikləri torpağın sahibinə çevrildilər. Bununla da xanlıqlar dövründəki kəndli-bəy münasibətləri aradan qalxmış oldu və rusların idarəetmə sisteminin tətbiqinə başlandı. Torpaq üzərində mülkiyyət haqqına sahib olan bəylər artıq kəndli ilə pis davranmağa başladılar, kəndlərdəki əraziləri cahil darğa və qullara verərək özləri şəhərlərə köçdülər. Kəndlilər üzərindəki təzyiqləri isə artmış oldu. Rusların Azərbaycana gətirdikləri yeni mədəniyyətə bir nümunə… Bəyləri öz tərəflərinə çəkməklə çar Rusiyası bununla da özünə yerlərdə dayaq yaratmağa çalışırdı. Bu səbəblə də bəyi mal sahibi edərək mənfəət qazandırmağı zəruri hesab edirdilər. Belə olduqda Firidun bəy Köçərlinin yuxarıda dediyi kimi bəylər artıq “kəndlilərin sevincini öz sevincləri, qara günlərini isə öz pis günləri” kimi görmədilər.

1862-ci ilə qədər Rusiyada qul kimi yaşayan mujikin ürək ağrıdan durumunu anlamaq üçün o dövrün qəzetlərində tez-tez oxunan yüzlərlə elandan birini nümunə olaraq veririk: “Köhnəlmiş bir araba ilə iki gənc qız satılır. Gənc və sağlam olan qızlar hətta toxuculuğu da bilirlər. Təcrübə üçün baxmaq mümkündür.” (Mirzə Bala, “Azərbaycan Milli Hərəkatı, Berlin, 1938, s. 24)

QAFQAZ VƏ AZƏRBAYCANIN “QARA BƏXTİ” VƏ XALQIN SOSİAL-PSİXOLOJİ XÜSUSİYYƏTLƏRİ

Tanrı təbiət, coğrafiya və tarix baxımından Qafqazı və Azərbaycanı keçid yolu üzərində yaradıb. Altay dağları, Qaraqorum çölü, Ural dağları, Sibir, Rus çölləri ilə Türküstan ovalıqlarından qopan türklər, monqollar, ruslar və başqa imperatorlar həmişə bu keçiddən keçərək cənuba doğru axın ediblər. Ardı-arası kəsilməyən və hələ də davam edən qanlı, çətin mübarizələr, axınlar Qafqaz xalqlarında eləcə də Azərbaycan xalqında xüsusi və ortaq sosial psixologiyanın meydana gəlməsinə və toplum xarakterinin formalaşmasına səbəb oldu. Qafqazlı hərəkətli, mübariz, çalışqan, cəsurdur, onlarda sərkərdə ruhu var. Professor Sosıyev “Azərbaycan tarixinin qısa oçerki” adlı əsərində qeyd edir: “Bu ölkə tarix boyu daim şəhidlər vermişdir. Tarix boyunca iztirab çəkən xalq yaxın-uzaq qonşuları tərəfindən fasiləsiz hücumlara məruz qalmışdır. Feodal idarəetmə sistemi ilə xalq arasında daim toqquşmalar, davalar olmuşdur.

İstanbul Universitetinin professoru İsmayıl Hikmət Ertaylan Bakı Universitetində (indiki Bakı Dövlət Universiteti) olarkən yazdığı və Azərnəşr tərəfindən 1928-ci ildə çap edilən 2 cildlik “Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi” adlı əsərinin ön sözündə qeyd edir: “Azərbaycanın çox qədim və zəngin tarixə sahib olduğu məlumdur. Bu qədim və eyni zamanda zəngin ölkə müxtəlif irqlərə mənsub insanlar üçün uzun müddət bir keçid, düşərgə rolunu oynamışdır. İnsan axını, ictimai cərəyanlar (axınlar) məhz bu torpaqlarda qaynayıb-qarışmış, müxtəlif irqlərə məxsus birliklər burada tapışmış, qüvvətlənmiş, ayrı bir kütlə halında toplum yaratmış hökumətlər sürmüş, xəyallar bəsləmiş və dinlər yaratmışdır.” (İ. Hikmət Ertaylan, “Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi” , c. I, s. 5).

Beləliklə, qafqazlılar və Azərbaycan türkləri strateji yollar kəsimində yerləşən vətənlərinə hər dəfə hücum edən işğalçı qüvvələrə qarşı mübarizə etmiş, onlarla ölüm-qalım savaşı aparmış, bəzən də məğlub olmuşlar. Ölkənin və xalqın azadlığı uğrunda heç bir mübarizədən çəkinməyən qafqazlılar bəzən də məhv olma təhlükəsi ilə qarşı-qarşıya dayanmışlar. Lakin məğlubiyyəti qəbul etməyən bu cəsur xalq ağır şərtlər daxilində yeni həyat qurmaq üçün daim çabalayıb çalışmışlar. Heç vaxt talelərindən şikayət etməmişlər. Allahın yazdığı bəxtdən razı yaşamışlar. Süqut etməyi, yenidən dövlət yaratmağı təbii tarix hadisəsi kimi qəbul etmişlər. Güc və taqətlərinin bitdiyini hiss etdikdə belə mübarizliklərini itirməmiş, psixoloji cəhətdən güclü olmağa çalışmışlar. Sırf bu xüsusiyyətlərinə görə bu günə kimi çox itkilər vermələrinə baxmayaraq azadlıq mübarizəsini davam etdirmiş və hələ də davam etdirirlər.

Azərbaycan tarixinə nəzər yetirərkən məhz bu mövzu barəsində nümunələr göstərməyi vacib hesab edirik. Cavad xan Gəncəni üstün mövqedəki rus ordusuna qarşı qorumuş, əfsanəvi qəhrəman kimi şəhid olmuşdur. Bu şanlı səhifə ilə bağlı bir az ətraflı yazaq. Bu tarixi döyüş Azərbaycan xalqının müstəqillik üçün hər zaman ölümü göz önünə aldıqlarının örnəyi və simvoludur. Əhvalatı A.A.Kasparinin dili ilə danışaq. “Gəncə xanlığı Rusiya və İran arasında Rusiyanın yolu üzərində yerləşirdi. Xəzər dənizi sahilindəki xanlıqlar Gəncə xanlığının təsiri altında idi. İranı zəiflətmək üçün Gəncənin müstəqilliyinə son qoymaq lazım idi. Gəncə xanı Cavad xan Ağa Məhəmməd Şah Qacar Tiflisə hücum edərkən onunla ittifaq yaratmışdı. Tiflisin Ağa Məhəmməd Şah Qacar tərəfindən yağmalanmasında yaxından iştirak etmişdi. Məhz bu səbəbdən 1804-cü ilin dekabr ayında gürcü əsilli “müdhiş knyaz” ləqəbli Sisianov Gəncə qalasının qarşısına gəldi. Cavad xana məktub göndərərək qalanın təslim olmasını istədi. Cavad xanın cavabı belə oldu: “Görünür ki, taleyin səni Peterburqdan bura qədər sürükləyib gətirib. Amma sən onun acı yumruğunu dadacaqsan.” Sisianov xanın məğrur cavabına qarşılıq olaraq qalanı mühasirəyə alaraq təklifini qəbul etmədikcə mühasirəni dağıtmayacağını bildirdi. Amma hansı səbəbdənsə dekabr ayında hücum etmədi, hücum etməyə cəsarəti çatmadı. Xan generala cavab məktubunda belə yazırdı: “Rusların topları arşın baxımından uzun olsa belə, unutma ki, mənim toplarım 4 arşındır.” Eyni zamanda xan məktubda “Necə ola bilir ki, rus türkdən daha cəsur olsun?” deyə soruşurdu. Sisianov isə “Mən sənin qalanı alacağam və sənə ölüm gətirəcəyəm” cavabını verdi. Xan cavab məktubunda “Əgər tale bu pis oyunu oynasa, sən məni qala divarı üstündə ölü tapacaqsan” yazırdı. Bir aylıq məktublaşmalardan sonra 3 yanvar bayram gecəsində qaranlıq, soyuq bir havada ruslar qalaya hücum etdilər. Hücum bölüklərinə general mayor Portnyagin və polkovnik Karyagin rəhbərlik edirdi. Topların duelindən sonra Gəncə qalasında açılan dəlikdən general Portnyagin böyük qüvvə ilə hücum etdi. Cavad xan ruslarla mübarizəyə hazır idi və onları məğlubiyyətə uğratmağı planlaşdırmışdı. Qalaya hücum edən rusların yolları qaladakı məşəllərlə işıqlandırılmışdı. Rus qüvvələri “ura” deyərək hücuma keçdilər. Qalanın mərkəzində gəncəlilərin onlar üçün hazırladıqları canlı sədlə toqquşdular. Döyüş başlandı. Xan Portnyaginin hücumunu ağır məğlubiyyətə uğratmağı bacardı. Portnyagin qüvvələrini toplayaraq ikinci dəfə hücuma keçdi. İkinci hücum da rusların ağır məğlubiyyəti ilə yekunlaşdı. Səhər şəfəqi türklərin qalibiyyət sevinci və nərələri ilə vəhdət təşkil edirdi. İlk hücum Qarabağ qapısından olmuşdu. Bu cəbhədə məğlub olan ruslar indi də Tiflis qapısından gecə qaranlığında qala divarlarına nərdivan dayayaraq hücuma keçdilər. Xan bu cəbhədən hücum gözləmirdi. Dərhal hərəkətə keçən xan düşməni qapıda qarşılamaq istədi və istəyinə çatdı da. Qalaya çıxan ilk rus əsgər və zabitlərini öldürdü. Bu tərəfdən ard-arda Portyaginin qüvvələri ilə yanaşı polkovnik Karyagin və podpolkovnik Simanoviç və Lisanoviçin qüvvələri də hücuma keçdilər. Çox çətin və qanlı döyüş gedirdi. Bir dəfə general Portnyagini şəxsən ələ keçirməyə çalışan Cavad xan ətrafındakı zabit və əsgərləri yox etdi, lakin yenə də onu tuta bilmədi. Podpolkovnik Simanoviç və qüvvələri Portnyagini Cavad xanın əlindən xilas edə bildilər. Qalanın iki bürcü rusların əlində idi. Xanın qüvvələri getdikcə azalmağa başlamışdı, topların mərmisi bitmişdi. Lakin buna baxmayaraq xan təəccüb yaradacaq cəsarətlə, qəhrəmancasına əlində qılınc döyüşə davam edirdi. Xan geri çəkilən qüvvəsi ilə birlikdə gedə bilərdi. Lakin o, geri çəkilmirdi. Həmin vaxt “Eğer” bölüyü rəhbəri Kolovskiy ilə birlikdə xana hücum etdi və xan öldürüldü. Xana köməyə gələn əsgərləri Kolovskiy və bölüyünü məhv etsələr də xan artıq dünyasını dəyişmişdi. Xanın ölüm xəbərini eşidən Gəncə qüvvələrinin döyüş ruhu sarsıldı. Beləliklə, döyüş rusların qələbəsi ilə sona çatdı. Döyüşlər şəhərin içinə doğru gedirdi. Gəncəlilər artıq ev-ev mübarizə aparırdılar. Buna görə də ağır itkilər verdilər.” Rus tarixçisi Gəncə döyüşü haqqında bunları qeyd etmişdir.

Belə aydın olur ki, Sisianovun Gəncə qapısı qarşısında 40 gün gözləyərək hücuma keçməməsi heç də təsadüfi deyildi. Hücumun yubadılmasında səbəb həmin bölgəyə əməlli-başlı bələd olmaq və eyni zamanda kənardan Cavad xana kömək edəcək xanları cəsusları vasitəsiylə satın almaqdan ibarət idi. Kasparinin verdiyi və eləcə də rus hərb tarixi ilə bağlı məlumatlardan da aydın olur ki, Sisianov bu hərbi hiylədən istifadə etmişdi. Portnyagin qüvvələri ilə birlikdə qalaya Tiflis qapısından hücum edərkən həmin cəbhəni tamamilə boş görüblər. Cavad xan kimi cəsur və böyük ağla sahib əsgərin belə bir ölüm-qalım savaşında Tiflis qapısı kimi strateji əhəmiyyətli qapını müdafiəsiz qoyması ağla gəlməyən bir haldır. Aydın olur ki, Tiflis qapısı ətrafındakı müdafiə qüvvələri, xana köməyə gəlmiş digər xanlar və hətta Cavad xanın oğlu Uğurlu xan belə geri çəkilmişdilər. Sisianovun Gəncə qapısı qarşısında 40 gün gözləməsinin səbəbi də Cavad xana qarşı mübarizədə qələbə qazanmaq üçün hərbi hiylə tapmaq və tətbiq etmək imiş.

Azərbaycanın dünya durduqca əfsanəvi qəhrəmanı olaraq qalan Cavad xan verdiyi sözün üstündə durdu. Sisianov Gəncə qalası divarları üstündə onu ölü tapdı. Beləliklə də Kasparinin dediyi kimi, İran və Hindistana gedən yollar ruslar üçün açılmış oldu. Kaspari deyirdi ki, Gəncə işğal olunmayana qədər bu mümkün olmayacaqdı.”

Cavad xan Azərbaycan xalqının düşüncəsində hələ də dastan qəhrəmanı kimi yaşayır. Şair Həsən Gəncəli Gəncə döyüşünün bəzi səhnələrini lirik təsvir etmişdir.

 
Bayraqları bürc üstündə qurdular,
Qoca, uşaq hamısını qırdılar.
O zaman ki, Cavad xanı vurdular,
Sanasan qırıldı beli Gəncənin…
 

Şair Əbdürrəhman Ağa Dilbazoğlu da rusların Gəncədə törətdikləri qətliamı, zülmü belə təsvir edirdi:

 
Bir olmaz müsibət dövran eylədi
Rus Gəncə şəhrini viran eylədi.
 

Şair Dilbazoğlu Cavad xanın böyük bir şəxsiyyət olduğunu öz beytində belə göstərirdi:

 
Gəncə şəhərində Cavad xan kim, nə əyyam var idi,
Sahibi-lütfü ədalət, sadiqül iqrar idi.
 

Rus tarixçisi Kaspari ilə Azərbaycanın Cavad xan dastanını yazan şairlərin verdikləri məlumatlar eynilik təşkil edir.

 
Ta bir ay, qırx gün keçincə anda möhkəm durdular
Subhü şam dava qılıb küffara tigi vurdular.
 

Rusların hücumu başlamadan əvvəl qala üzərindən atılan ox və tüfənglə savaş başlamışdı.

 
Bir gecə yol tapdılar ruslar aşdı qaladan
Su yerinə ol zaman qan axırdı qaladan
Ol uğurlu Xan ilə xanlar qaçdı qaladan…
Bildi ayrı düşdüyün ferzendi xoş-dildardan…
 
 
Qaldı tənha Cavad xan gör necə ad eylədi
İki bürcün saldatın22
  Saldat-əsgər


[Закрыть] çox qırdı bərbad eylədi.
 

Cavad xan oğlu Hüseynqulu ağanın şəhadətini görməmək üçün onu qalanın başqa bürcünün müdafiəsinə göndərmişdi. Şair bu hadisəni belə təsvir edir:

 
Ol Hüseynqulu ağa kim, gәldi Xanın yanına,
Layiq idi hәr hünәrlәr şövkәtinә, şanına,
İstәdi qanın qata ol dәmdә Xanın qanına,
Qoymadı Xan göndәrib, bir qeyri bürc
meydanına,
Yәni onun vәhşәtin mәn görmәyim didardәn.
 

Qəhrəman oğlu Hüseynqulu ağa da Gəncənin müstəqilliyi, istiqlalı üçün qalanın başqa bürcündə döyüşdə şəhid olmuş, şairin də dediyi kimi, qanını atasının qanına qatmışdır.

***

Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanın 1796-cı ildə ilk dəfə Qarabağa-Şuşa qalasına hücum edən İranın əfsanəvi hökmdarı Ağa Məhəmməd şah Qacarın hücumuna qarşı Şuşa qalasının müdafiəsinə qalxması və verilən çətin və qanlı döyüşlərdən sonra şahın məğlubiyyəti qəbul edərək geri çəkilməsi də Azərbaycan qəhrəmanlığının örnək səhifəsidir. Döyüş müddətində şah ilə xan arasında yaranan yazılı dialoq çox maraqlıdır. Şah xanın kefini pozmaq üçün beyt yazır və xana göndərir:

 
Ze mencinige felek seng-i fitne mibared
To eblehane girefti miyane şişe gerar…
(tərcüməsi: Fitnə-fələkiylə göydən daş yağdırırkən, sən axmaq kimi şüşələrin arasında oturursan…)
 

Həmin vaxt xanın müşaviri olaraq hər işdə onun yanında olan şair Molla Pənah Vaqif o dəqiqə İran əsgərinin gətirdiyi təzkirənin arxasına bu beyti yazaraq şaha geri göndərir:

 
Ger nigehdare men anest ke men midanem
Şişera der beğele seng nigeh midared…
(tərcüməsi: O qoruyucudur ki, mən bunu bilirəm, şüşəni daşlar arasında taxtındaymış kimi qoruyar…)
 

Azad və müstəqil yaşamağa olan iman burda da, Cavad xanda olduğu kimi açıq görünür. Bu dəfə məğlubiyyəti qəbul edən Şah Qacar ordusunu geri çəkərək Gürcüstana hücum edir və Tiflisin altını üstünə çevirir. 1897-ci ildə ikinci dəfə şah Şuşaya hücum etsə belə məğlubiyyətə uğrayır və başı kəsilərək ayaqlar altına atılır. Bu haqda Vaqif haqqında olan bölümdə daha ətraflı danışılacaq.

İran şahı Fətəli şah Şirvan xanı Mustafa xana elçi göndərərək tabe olmağı təklif etmişdir. Lakin Mustafa xanın şaha cavabı sərt olmuşdur. Xan elçiyə:

“Padişahına de ki, padişahlıq qılıncı məndə də var”. Xan qul olmaq yerinə mübarizəni və məğlubiyyəti qəbul etmişdir. Şəki xanı Hacı Çələbi xanın Hindistanı fəth edən Nadir şaha qarşı Şəki qalasını müdafiə etməsi də ayrı bir dastandır. Çələbi xan eyni zamanda ruslarla da ağır döyüşlər aparmışdı. (Firidun bəy Köçərli, Azərbaycan Ədəbiyyatı Tarixi materialları).

Qafqaza gələn fatehlərin hər biri tarixin dərinliklərində yox olmuşlar. Qırmızı Rus İmperializmi də yox olacaq və tarixin qaranlıqlarında boğulacaqdır. Mən buna inanıram. Dünya var olduqca Azərbaycanla birlikdə yaşayacaq Gəncəli şair Nizami şeirlərini fars dilində yazsa belə ruhən tamamilə türk oğlu türkdür. Nizamidə başqa sufi şairlərdə olduğu kimi hər şeyi qəbul edən dərviş ruhu yoxdur. Qafqazlı türk oğlu olaraq mübarizə aparmağın vacibliyini hökm edirdi. Beləcə Qafqaz xalqlarının əzəli talelərini əks etdirmişdir. “Leyli və Məcnun”da deyir ki:

 
Nə vaxta qədər belə buz kimi donub qalmaq?
Nə vaxta qədər siçan kimi su üstündə ölü durmaq?
Keç, gül kimi yumşaq huyluluqdan…
Bənövşə kimi ikiüzlülükdən sıyrıl…
Yeri gələndə tikanlaşmalı,
Günü gələndə dəlilik etməli.
Tikan kimi mizrağını çiyninə vur,
Güldən çələnglər sənin olsun…
 

Başqa bir yerdə isə Nizami belə deyir:

 
Bu elə bir yerdir ki, ağılsızların qalası,
Həmişə zalımların, vergi deyib yerlər verirlər…
Arslan ürəkli olmayan başa keçməz,
Öküz ürəklilərdə iş olmaz,
Hər qəzaya boyun əymək nə üçün?
Hər cəfaya razı olmaq nə üçün?
Yüksək dağlar kimi arxanı bərk tut,
Sərt ürəklilərə qarşı sərt ol…
 

Budur, Azərbaycanlı şair, filosof və sufinin məsləhətləri…. Sədinin “hər şeyə eyvallah et” fikrinin əksini söyləyir.

XVI əsrin böyük şairi, filosofu, Hürufi təriqətinin qurucularından olan Azərbaycanlı şair Nəsimini Hələbdə diri-diri dərisini soyaraq edam elədikləri zaman, böyük iman sahibi bu zülmə bir dəfə də olsun “ah” demədən dözmüş və bu beytləri söyləmişdir:

 
Canını tərk eylə kim bu yolda canan bulasan
Hər ki, can verdi bu yolda, buldu ol cananəyi.
 

 
Zahidin bir barmağın kəssən dönüb haqdan qaçar
Gör bu miskin aşiqi sərpa soyarlar ağrımaz…
 

Şah İsmayıl Xətai Nəsiminin ölümü haqqında belə yazır:

 
Şah Xətai didarə bax
Mənsur ipin boynuna tax
Nəsimi oldu haqla haqq
Ol üzülən dərisidir.
 

XIX əsrin ortalarında Bəhailik təriqətinə mənsub olan Qəzvin hakiminin qızı Azərbaycanlı şairə Gürretüleyn Tahirə Nəsrəddin şahın əmri ilə diri-diri yandırılaraq edama məhkum ediləcəkdi. Edam günü şahın adamları şairə Tahirəyə nəsihət edirdilər: “Məzhəbini tərk eləsən şah da səni bağışlayar.” Tahirə bu nəsihətlərə verdiyi cavabla ölümü qəbul etdiyini bəyan etdi:

 
“Mən demərəm kim sən səməndər ol da ya pərvanə ol,
Çünki yanmaq niyyətimdir, dönmə gəl mərdanə ol…”
 

Rəhmətlik general İsmayıl Berkok “Tarixdə Qafqaz” adlı kapital əsərində qafqazlıların sosial-psixoloji xarakterinə misal kimi Lermantovun “Mıtsiri” poemasından bir hissəni türk dilinə tərcümə edərək göstərmişdir. Poemada Qafqaz dağlıları ilə ruslar arasında gedən döyüşlərdə 5-6 yaşlarında oğlan uşağının əsir götürülüb Gürcüstanda yerləşən “Mıtsiri” monastrına verilərək keşiş kimi yetişməsindən bəhs olunur. Həmin bu uşaq 15-16 yaşlarında olarkən monastrdan sıxılmağa başlayır və ildırımlı, fırtınalı bir gündə rahiblər ibadətlə məşğul ikən buradan qaçır. Qaçarkən meşədə kaftar ilə qarşılaşır və onunla boğuşmağa başlayır. Kaftarı boğub öldürməyi bacarsa da özü də ölümcül vəziyyətdə yaralanır. Meşədə ölümlə qarşı-qarşı dayanan bu kiçik uşağı tapırlar və monastra geri gətirirlər. Lermantov ölüm ayağında olan bu uşağı danışdırmağa başlayır. “Mən bu monastrda olduğum müddətdə vətənimi, vətənimin gözəlliklərini, millətimi, millətimin məğrur, mübariz simasını düşünmüşəm. Bu düşüncə məni yandırıb yaxan bir alov kimi idi. Bu düşüncə məni insanın ruhunu boğan, dualarla dolu havasız monastrdan mübarizəli və möcüzəli həyata çağırırdı sanki. Göz yaşları töküb dərd çəkməkdənsə, vətənim olan tanımadığım o müqəddəs torpaqları öpməyə and içdim.

Mən bu düşüncələrin odu, alovu ilə qaçdım. Əgər elədiklərim günahdırsa, mən günahımın bağışlanmasını istəmirəm. Dünya tayfun və tufana bənzəyən fırtına içərisində boğulduğu zaman və siz də qorxudan səcdəyə qapıldınız sırada mən qaçdım. Fırtına ilə qardaş kimi qucaqlaşdım. Çünki mənim içimdə də həmin fırtına var idi. Həmin an çox xoşbəxt idim. Gözlərimlə buludları izləyir, əllərimlə şimşəkləri tuturdum.

Söyləyin, mənim qanayan və qaynayan qəlbimlə, çöldəki fırtına arasında yaranan dostluğu siz bu ruhsuz divarlar arasında mənə verə bilərdiniz? Qaçırdım, amma hara? Onu mən də bilmirdim. Mənə yol göstərən bir ulduz belə yox idi.

Lakin mənim bu günə kimi ancaq və ancaq dərd çəkən sinəm azadlığın və təbiətin təmiz və təzə havası ilə dolurdu. Bu havanı ciyərlərimə çəkdikcə çox xoşbəxt olurdum, qəlbim sevinclə dolurdu. Saatlarca qaçmışdım. Fırtına dayanmışdı. Bir-birinə qarışan yer və göy bir-birindən yavaş-yavaş ayrılmağa, günəşin solğun görünən şüaları ilə dağların zirvəsi görünməyə başlamışdı. Tam səssiz və hərəkətsiz uzanırdım. Fırtına ilə qabarmış altımdakı azğın dərə, min bir çeşid səs çıxaran sözsüz gurultularla axırdı. Mən bu gurultuların mənasını anlayırdım. Bu gurultu çayın yatağında və ətrafında öz cərəyanını qırmaq istəyən daşlarla olan əzəli mübarizəni ifadə edirdi. Bu isə tamamilə məni və irqimi təsvir edir.

Qaçarkən nə etdiyimi soruşursunuz? Əgər bu günü yaşamasaydım mənim də həyatım sizin sönük həyatınızdan daha qaranlıq və daha kədərli olardı. Heyhat, bütün bu arzularımın gerçəkləşəcəyi bir zamanda mən bu yad məmləkətdə, bu qaranlıq yerlərdə əsir kimi ölməyə məhkum edilirəm.”

Lermantov, əzəli olaraq kabusa çevrilən imperialist millətlərin axınlarının qarşısını kəsmək üçün Qafqazlıların mübarizəsini çox gözəl və şairanə şəkildə çayların yatağında fırtına ilə qabaran sellərin öz cərəyanlarını qırmaq üçün daşlarla apardığı mübarizəyə oxşadır.

Hələb yaxınlığında yerləşən qədim Herapolis şəhərində doğulan və ömrünü elə bu şəhərdə tamamlayan (H. 206-284) məşhur ərəb şairi Bühtüri min ildən daha qədim dövrdə Yusif ibn Mehmet adlı birisini və eləcə də bütün azərbaycanlıları tərifləyir. Bu ərəb şairi öz dövründə Abbasi xəlifələrinin sarayında Bağdadda vacib mövqe tutanlardan biri olmuşdur. Ərəblər onun şeirlərinə “altun zəncirlər” deyirdilər.

Bühtüri bir şeirində belə deyir: “Ey azərbaycanlılar!.. Ey içi və çölü cəsur olan insanlar… Sizin döyüşlərdəki yardımlarınız heç bir zaman də unudulmayacaq. Yaxşılıqlarınızda heç bir pis niyyət yoxdur!

Əlinizdəki qılınclar qısa qalmadı və oxlarınız dəydiyi yerdən geri dönmədi. Və sözləriniz heç bir zaman yalan olmadı. Vəfalı olmaq sizin könlünüzdə və dilinizdə yer tutmuşdur.

Yağılarınızın burunları torpağa sürtünsün. Budur, sizin ulduzunuz yüksəlir. Rüzgarınızın əsməsi gündən-günə artır (qüvvəniz çoxalır). Sizin içinizdən öydüyüm bu soylu kimsə, hamınızın soyluluğunu bizə göstərir.

O şəhərlərdə valilik etdi. Ədalət işığı ilə zülmün qaranlığını yox etdi. Sizə bol-bol ehsanlar verdi və onun sizə heç bir əziyyəti olmadı. Yaxşılıq edənlərə bəxşişlər verdi, pislik edənlərə heç bir şey demədi. (Ord. Prof. M. Şərafəddin: Azərbaycan Yurd bilgisi, 1933, n. 23, s. 369).

Hələb yaxınlığında doğulan böyük bir ərəb şairinin azərbaycanlıları min il əvvəl bu qədər tərifləməsi xalqımız, millətimiz üçün qürurvericidir. Yüz ildən artıq bir vaxtdan bu yana əvvəllər Çar Rusiyasının, yarım əsrdən bəri isə Rus imperializminin yox edici zülmü altında inləyən millətimiz min il əvvəl qəhrəmanlığı ilə seçilən millətdir. Azərbaycanın sosial-psixoloji xarakteri qısaca bundan ibarətdir.