Текст книги "Кэм кэрэһиттэрэ"

УМУЛЛУБАТ СЫРДЫК ЧҮМЭЧИ

Умнууга хаалбыт саха биир уустук дьылҕаламмыт айар дьоҕурдааҕын эрэйдээх-кыһалҕалаах олоҕун, айар үлэтин уонна үтүө аата ырааһырыытын сырдатар бэрт кэрэхсэбиллээх кинигэ ааҕааччы болҕомтотун тарта. Суруйааччы П.П. Федоров-Сомоҕо түмэн оҥорбут бу хомуурунньугун аахпыт киһи элбэҕи саҥа билииһи. Отутус сылларга чуордук суруйар хоһооннорунан айар эйгэҕэ биллэн испит Гавриил Иванович Егоров-Биилин туһунан аан маҥнай сиһилии билиһиннэрэр үлэ киэҥ билиигэ тахсыыта кини биир дойдулаахтарын, аймах-хаан дьонун, удьуордарын эрэ интэриэстэринэн муҥурдаммат.

«Кырдьык тиллиитэ» – саха интэлигиэнсийэтин, салайар элиитэтин түүрэйдиир, тутар-хаайар буомнаах сахтар, төрөөбүт литератуурабыт, устуоруйабыт аанньа арылла, ситэ чуолкайдана илик балаһа кэмнэрин кырдьыгын ыраас мууска ууран тириэрдэргэ лаппа көмөлөөх сонун кинигэ. Аахпыт кэннэ араас санаа киирэр, эҥин ыйытык эрийэр. Педтехникумҥа үөрэнэр кэмиттэн Амма Аччыгыйын, Күннүк Уурастыырабы, Эллэйи, Чаҕылҕаны кытары бииргэ алтыспыт, айар түмсүүгэ дьарыктаммыт, Суруйааччылар сойуустарыгар, «Кыһыл ыллык» сурунаалга, радиокомитетка тэҥҥэ үлэлэспит, хайыы-үйэҕэ икки хоһоон кинигэлэммит Биилин оччолорго чахчы даҕаны кэскиллээх үлэһит ыччат киһи эбит.

Биилин бэйиэти кытары биир кэмҥэ кэриэтэ Чурапчыттан тыллан, үөрэхтэнэн саҥа айар-суруйар дьоҕурдара арыллан, үлэлии-хамсыы сылдьыбыт Михаил Доҕордуурап, Баһылай Солобуйуоп (кэлин биллиилээх норуот суруйааччыта Болот Боотур), Илья Чепалов, о.д.а. эмиэ ол идэмэрдээх эрэпириэссийэ халҕаһа долгунугар саба оҕустарбатахтара буоллар, саха литератуурата, баҕар, өссө үгүс кэрэкэ айымньыларынан эбии байыаҕа эбитэ буолуо… Далан «Дьылҕам миэнэ» эссе романыгар: «Бурцев, Соловьев, Кузьмин поэзияны, уус-уран литератураны таптыылларын иһин сылтан ордук хаайыыга сытан тахсыбыттара, бэрт өр кэмҥэ суруйар дьоҕурдара сүппүтэ», – диэн хараастан ахтыбыта. Оҕо сааһын бэйиэтигэр Илья Чепаловка «Түҥнэстибит төлкө» диэн төбөлөөн бөдөҥ айымньытыгар туспа кэрчиги анаабыта. Манна даҕатан аҕыннахха, Чепалов кэлин номоххо киирбит Боссоойко быһаччы хаан удьуорун кэргэн ылан, оҕолонон-урууланан, урууну-аймаҕы тэниппитэ биллэр.

Биилин Хабырылла туһунан аан бастаан бэчээккэ норуот суруйааччыта С.А. Попов-Тумат уонна Г. Егоров сиэн балта, биллиилээх суруналыыс Т.А. Маркова 1989 сыллаахха таһаартарбыттара «Аан тылга» бэлиэтэнэр. Оттон Биилин саха литератууратын көмүс кылаатыгар киирэр өлбөт-сүппэт айымньылардаах суруйааччы Тимофей Сметанин учуутала, уус-уран суруйууга умсугуппут уһуйааччыта буолара киэҥ ааҕааччыга бу кинигэттэн билиннэ. «Биилин поэт Кэбээйигэ ананан тиийэн соргулаахтык үлэлээбит эбит. Дьылҕа хаан тардыытынан биир сыл эрэ кылгас кэм иһигэр литературнай куруһуогу тэрийэн, илиинэн суруллар хаһыат таһааран, дьоҕурдаах оҕолору түмэ тардан, Кэбээйи икки бастакы суруйааччытын үүннэрэн таһаарбыт үтүөтүн Тимофей Сметанин, Иван Петров биир дойдулаахтара күн бүгүнүгэр диэри умнубаттар, дириҥ ытыктабылынан, махталынан ахталлар. Биилин поэт аҥаардас, ол эрэ үтүөтүн да иһин, үйэ-саас тухары кэриэстэниллиэхтээх, аата үйэтитиллиэхтээх дьоһун киһи эбит. Ону таба өйдөөбүт Кэбээйи дьонугар муҥура суох махталбын уонна сүгүрүйэрбин биллэрэбин», – диэн Сомоҕо суруйааччы сиэрдээхтик тоһоҕолоон эппит.

Чахчы даҕаны, суруйааччылар эйгэлэригэр биллибит, бэчээттэнэн эрэр айымньылардаах, бэйэтин уонна Эллэйдээх эҥин хоһооннорун дорҕоонноохтук ааҕан иһитиннэрэр кэлбит-барбыт, тыллаах-өстөөх айар эдэр киһи, тас көрүҥүнүүн сэргэх учуутал уол ыраах түбэ оҕолоругар төһөлөөх сонурҕаппыта, кыым сахпыта буолуой?! Баҕар, Кэбээйи аатырбыт бастыҥ сиригэр, көбүс-көнө ньуурдаах Моҕоллой алааһыгар, оскуола буолбут таҥара дьиэтигэр үс субуруһа сытар Моҕойдор диэн алаастарын аатынан Үс Моҕойдоох диэн былыр ааттаммыт Чурапчы ытык эбэтин сириттэн-уотуттан Биилин бэйиэт үлэлии тиийбэтэҕэ, кэлин Пантелеймон Тулааһынап үөрэппэтэҕэ буоллар, Тимофей Сметанин сүҥкэн айар дьоҕура эрдэ арыллыа этэ дуо? Сэриигэ ылбыт бааһыттан олус кылгас үйэлэммит барахсан күн бүгүнүгэр диэри саха классикатын чулуу айымньыларынан ааҕыллар суруйууларын баттаһан айан-суруйан хаалларара боппуруостардаах буолуон эмиэ сөбө… Бэрт бэрдэ оҕо эрдэҕиттэн биллибит. Т. Сметанин быраата ахтарынан, Тима сытыы, булугас өйдөөҕүн иһин дьон-сэргэ таптаан «Быһыйа» диэн ааттаабыттар. Оҕо сылдьан, оччолорго бобуулаах «тороскуус» Ойуунускай айымньыларын кистээн ааҕаллар эбит. Оттон учууталларын Гавриил Егоровы ааттаах-сурахтаах Уот Субуруускай, «бии» диэнтэн таһааран, Биилин диэн сүрэхтээбитэ үһү. Ол туһунан кини чугас аймаҕа суруйааччы А.С. Бродников «Хабырылла эдэригэр кырылыйан уол оҕо кылааннааҕа, аҕыс кырыылааҕа этэ, дэлэҕэ даҕаны Биилин дэтиэ дуо?!» диэн ахтар эбит. Ол аата, ол саҕанааҕы симик, кэнэн саха тыатын ыччаттарыгар кинилэр чахчы сытыы-хотуу эр бэртэрэ эбитэ буолуо.

Биилин кыыһа ахтарынан, бэйиэт 1935–1937 сылларга П.А. Ойуунускай салайар институтугар үлэлиир кэмигэр И.И. Бурнашов-Тоҥ Суорун олоҥхолорун, номохторун эҥин хаһыаттарга, хомуурунньуктарга таһаартарбыт. Урутаан эттэххэ, кэлин Михайлов-Саппаанай Уола диэн киһи олоҥхотун сурукка киллэрбит. Оччолорго: «Чэ бу суруйуубут таҕыстаҕына тахсар, тахсыбатаҕына хаалар. Таһаарбаттара буолуо ээ. Баҕар, хойут наада буолуо. Эһиги курдук олоҥхоһуттар аны үөскүүллэрэ биллибэт…» – диэхтээбит эбит, 1940–1941 сыллар диэки. Хаайылларыгар сүрүн буруйдааһыннара – «Платон Ойуунускайы суругунан, тылынан көмүскээтиҥ, Субуруускай кутуругаҕын» диэн эбит. Ол туһунан, Ойуунускайга анаан «Кыһыл ыллык» сурунаал 3 №-гэр ыстатыйа суруйбутун автобиографиятыгар: «…П.А. Ойуунускай Саха сиригэр советскай былааһы олохтооһуҥҥа харыыта суох үлэлээбит, саха суруйар уонна саҥарар тылын литературнайдык чочуйбут, таба тускулу биэрбит, саха советскай уус-уран литератууратын төрүттээбит революционер-поэт этэ. Кинини хайҕаабыт уонна көмүскээбит киһи кырдьык да туох буруйдаах буолуой?» – диэн быһаарбыт. Оннук чиккэ өйдөөҕүн-санаалааҕын иһин, ордук өһөөн туран сойуолаһан, биэс сылы быһа сордообуттара, суута суох икки сыл хаайыыга муҥнаабыттара биллэр. Кырдьыга да, киһи киилэ буолан, тыыннаах ордон, олоххо тардыһыытын күүһүнэн ол улахан охсууну тулуйбут, кэргэннэнэн оҕо-уруу тэниппит. Киһилии быһыытын сүтэрбэккэ, дьон-сэргэ үтүө сыһыанын, ытыктабылын ылбыта ахтыылартан итэҕэтиилээхтик көстөр. Олоҕун тиһэх күннэригэр диэри уран тыл, айымньы алыбар, уопсастыбыннай-бэлитиичэскэй олоххо интэриэһэ уҕараабатах, саахымат-дуобат курдук өй оонньуутун дьарык оҥосто, пропагандалыы сылдьыбыт эбит. Татьяна Маркова Алексей Бродников сүрдээх иһирэх ахтыытын киллэрбитэ баар: «…Мин саҥа хоһооннорбун ырытара, сүбэ биэрэрэ. Хайаан даҕаны туох эрэ наадалааҕы булан этэрэ. Поэзияны олус таптыыра. Кэлин, бэл өлүөн эрэ иннинэ, хоһоон суруйан, аны миэхэ аахтарар, «санааҕын эт» диир буолара. Тустууну олус кэрэхсиирэ… «Хоһоону суруйуу, син биир тустууга курдук, эрчиллиини эрэйэр. Дьарык оҥостубатахха, эрчиллибэтэххэ киһи тэйэр. Пахай, мин букатын тэйбиппин, хаалбыппын», – диирэ. Күннүк Уурастыырабы, Валерий Чиряевы үрдүктүк сыаналыыр эбит, Чиряевы «хаайыы сиэбитэ» диэн аһынара үһү.

Сомоҕо кинигэтин уһулуччу талааннаах буойун суруйааччы Т.Е. Сметанин төрөөбүтэ 100 сылыгар аныан анаабыт. Кэбээйи энтузиаст, кыраайы үөрэтэр дьоһун дьоно Р.А. Иванова, А.Н. Полятинская, С.Н. Унарова матырыйааллара кинигэ ис хоһоонун байыппыттар. Биилин үөрэппит оҕолоро улуус киэн туттар, үтүө үлэһит дьоно буолан тахсыбыттарын сиһилии көрдөрбүттэрэ биһирэбиллээх.

Хара балыырга түбэһэн, эрэйи-муҥу көрдөр даҕаны, олоххо күүстээх дьулуурунан, күүстээх санаатынан самныбакка-тостубакка үтүө холобуру көрдөрбүт, саха литератуурата саҥа сүһүөҕэр турар кэмигэр тахсыылаахтык үлэлэспит, киэҥ-нэлэмэн Сахабыт сиригэр айар талааннар араскылара көхтөөхтүк өрө анньан үүнэллэригэр-сайдалларыгар боччумнаах кылааты киллэрбит Г.И. Егоров-Биилин үтүө аатын үйэтитэр Сомоҕо бу кинигэтэ ааспыт устуоруйа кырдьыгын тилиннэрэр. Уонна саха тыллаах баарын тухары ааҕыллар айымньылары суруйан хаалларбыт Тимофей Сметанин олоҕун, айар үлэтин үөрэтиигэ эмиэ урукку өттүгэр киэҥник биллибэт чахчыларынан сонун хайысханы киллэрэр уратылаах.

Өссө сомоҕолоһууну өрө тутар сылга Чурапчы холкуостарын дьоно күүс өттүнэн көһөрүллүбүт Кэбээйилэригэр кэлин үгүс айар талааннар үүнэллэригэр олук охсубут бастакы суруйааччыларга куорсун аспыт Одьулуун ньургун ыччатын туһунан кинигэ тахсыыта – саха омук барҕара сайдарын туһугар иллээх, түмсүүлээх буоларга ыҥырар үрдүк аналлаах. Уран тыл-сурук туонатыгар, ыччат үөрэнэригэр-сайдарыгар хаһан да сүппэт туспа суолу-ииһи хаалларбыт саха талааннаахтара Гавриил Егоров, Иван Петров уонна Тимофей Сметанин сырдык ааттарыгар умнуллубат буойун-поэт Сметанин Аҕа дойдуну көмүскээбиттэргэ анаабыт бэйэтин хоһоонун тылларынан кэрэһилээн сүгүрүйүөҕү баҕарыллар:

 
Туруҥ кинилэр кэриэстэригэр,
Тутуҥ бакааллары күөрэччи,
Умайдын олох храмыгар
Умуллубат сырдык чүмэчи!..
 

2019 с.

НОМОХХО КИИРБИТ ХОЛКУОС САЛАЙААЧЧЫТА

Тыйыс, хаҕыс айылҕалаах хотугу сиргэ өбүгэ саҕаттан өркөн өйдөөх, эр сүрэхтээх, сатабыллаах тэрээһиннээх-дьаһаллаах бас-көс дьоннордоох буолан, саха омук сап саҕаттан салҕанан ууһаан-тэнийэн кэлбитэ. Күдэҥҥэ сүппүт ааспыт күннэргэ-дьылларга аһыныгас айыы санаалаах салайар-дьаһайар өттө күрүөх билэ дьоннорун-сэргэлэрин харааннаан-араҥаччылаан төһөлөөх мүһүлгэ буом кэмнэри этэҥҥэ туоруурга кыах биэрбиттэрэ буолуой?!

«Киһи хайдаҕа күчүмэҕэй түгэннэргэ биллэр» диэн ытык кырдьаҕастар этээччилэр. Сүҥкэн сүтүктээх Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар Илья Егорович Винокуров, оройуоннарга, нэһилиэктэргэ И.С. Егоров-Уһун Дьуона курдук күн санаалаах, бар дьон туһугар эппиэтинэһи бүтүннүү ылынан күүскэ үлэлээбит, ол инниттэн буруйданары-хаайыллары кэрэйбэтэх салайааччылар баар буоланнар, саха норуота ынырыктаах иэдээнтэн өрүһүллүбүтэ.

Ньурба Мэҥэдьэк нэһилиэгин төрүт уус киһитэ Ион Семенович туһунан биир дойдулаахтарын дириҥ ытыктабылын оҕо эрдэҕиттэн билэн улааппыт устуоруйа билимин дуоктара Егор Алексеев суруйан киэҥ билиигэ таһаарбыта. Егор Егорович үгүс дааннайдаах, сыыппаралардаах суруйуутуттан Уһун Дьуона киһи быһыытынан дьоһун уобараһа, салайааччы быһыытынан сатабыла, дьаһала-тэрээһинэ итэҕэтиилээхтик арыллан көстөн кэлэр. Онуоха кинини билэр кырдьаҕастар этиилэрин бу курдук холобурдаабыта сүрдээх көмөлөөх: «кини оҥостон, сорунан кэллэҕинэ дьону тылыгар киллэрээччи, оннук ылыннарыылаахтык, киэҥник-уһуннук толкуйдаан, сөрү-сөптүк, киһи сүрэҕэр-быарыгар өтөн тиийэрдии саҥарара» диэн. Оттон оройуон биир салайар үлэһитэ: «Былыр мунньахтарга олус да үчүгэйдик этэр оҕонньоттор бааллара, холобур, эһиги, мэҥэдьэктэр, Егоров Дьуона диэн оҕонньоргут», – диэн хайҕаан, биһирээн ахтар эбит. Үөрэҕэ суох салайааччы 30-с сыллар саҥаларыгар сахалыы ийэ өйдөөх, мындыр, муударай көрүүлээх буолан, холкуостааһынтан сылтаан тахсыбыт аҕа уустарынан хайдыһыыны, иирсээни тохтотору ситиспит. Нэһилиэк ааҕар-суруйар, эдэр, кэскиллээх киһитин дьон батарбакка ыыппытын, атын сиргэ үлэлии олордоҕуна, анаан көрсөн, хоно-өрүү сытан кэпсэтэн, холкуоһугар суотчутунан үлэлэтэ аҕалбыт.

Сэрии ыар сылларыгар оҕуруотчут кэриэйдэри олохсутан, хортуоппуйу, турнепыһы, эриэппэни үүннэртэрэн дьонун абыраабыт. Кураан сылларга уот барбыт сиригэр күлгэ бурдук ыстаран (учуоттамматах) страховой фонд тэрийэн, соҕотуопкаҕа тутуллубут сүөһү иһин хаһаанан, кыаммат ыаллары хоргуйууттан өрүһүйбүт. Ыанар ынахтары, холкуос бырабылыанньатыгар сүбэлэһэн, элбэх оҕолоох, кыаммат ыалларга көрдөртөрөллөр эбит. Холкуоһун ыалын кэрийэн көрө-билэ сылдьан, быстараары гыммыттарга кэмигэр көмө оҥорторор эбит. Кыра холкуостан 30 туруу үлэһит сэриигэ барбытын үрдүнэн, сатабыл-тэрээһин бэрдинэн мэҥэдьэктэр бары көрдөрүүлэрин түһэрбэккэ, тупсаран испиттэрэ сөҕүмэр! Ол курдук, сылгы, ынах сүөһүлэрин, табаларын, көлөлөрүн ахсаанын намтатыахтааҕар эппиттэр. Ити сылгыны фроҥҥа хомуйалларын, эти сыллата соҕотуопкаҕа тутан ылалларын үрдүнэн! Е. Алексеев аҕалбыт көрдөрүүлэри эридьиэстиир таблицатыттан көстөрүнэн, сүөһү ахсаанын, бурдугу, оҕуруот аһын үүннэриини сэрии ыар сылларыгар экстремальнай айылҕалаах сиргэ итинник үрдэппит холкуос бүтүн Саха сирин уонна, арааһа, Сэбиэскэй Сойуус да үрдүнэн тарбахха баттанара буолуо, баара даҕаны биллибэт. Бу саха туруу үлэһит дьонун кырдьаҕастар, дьахталлар, улаатан эрэр оҕолор күүстэринэн, кыһамньыларын, эппиэтинэстэрин, улуу тулуурдарын кэрэһэлиир сөҕүмэр рекорд, баһырхай көрдөрүү! Аны биир да киһи хоргуйан тыына быстыбатах. Ол аата көрдөрүүлэр дьон олоҕун толук туттан буолбакка, чахчы сатабыллаах дьаһалынан, холкуостаахтарга үлэлиир кыахтаналларыгар чахчы кыһаллан туран салайыы түмүгэр ситиһиллибиттэр.

Дьиҥинэн, Ньурба оройуонугар өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биир саамай маассабай хоргуйуу буолбута устуоруйаттан биллэр. 1946 с. И.Е. Винокуров оҥорторбут «Справка об естественном движении населения Якутской АССР» (Нац. архыып филиала, ф 3, оп 71, д.1, л.58) диэн докумуонуттан көстөрүнэн, Ньурбаҕа 1939 с. биэрэпиһинэн барыта 21 601 киһи баар буоллаҕына, 1944 с. – 15 016 эрэ. Бу сэриигэ, үлэ фронугар барбыттары, араас төрүөтүнэн, ол иһигэр үгүс нолуоктары кыайан төлөөбөккө, хаайыллыбыттары таһынан сутаан, хоргуйан, ыалдьан өлбүттэр сүтүктэрин түмүгэр. Аҕа дойду көмүскэлигэр 2697 ньургун уолаттарын ыыппыт, онтон 1152-тин сэрии хонуутугар толук уурбут Күөх Ньурба атын 6–7 тыһыынча хаарыаннаах дьоно үксэ аһыыра быстан ыалдьан, быста хоргуйан күн сириттэн сүппүттэр эбит. Ол амырыын алдьархай туһунан саха биир дьоһун-мааны кырдьаҕаһа, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, бочуоттаах бэтэрээнэ, Ньурба улууһун ытык олохтооҕо суруналыыс И.А.  Анисимов «Оспот баас» диэн кинигэтигэр нэһилиэктэринэн сиһилии сырдатан турар. Онтон өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн хоргуйууттан ыалдьан, «дьэҥкэрэн» тыыннара быстыбыттар ахсааннара 40 тыһ. тахсыбытын бэл обком сэкирэтээрэ С.З. Борисов бигэргэтэн ахтыбыта. Онон, бырыһыанынан таһаардахха, дьоҕус ахсааннаах саха норуота сэрии буолбут, оккупацияҕа түбэспит Украина, Белоруссия, Арассыыйа нэһилиэнньэтин, геноцид иэдээнин билбит еврей, аан дойдуну кытары бүтүннүүтүн кэриэтэ сэриилэспит немец норуоттарын куоһарар даҕаны ыар сүтүктэммитин санаатахха, киһи хараастар…

Дьэ, оннук иитэ суох иэдээн, аана суох алдьархай түбүлээн турдаҕына, Мэҥэдьэк нэһилиэгин «Хатыы» холкуоһа оазис (кумах куйаар ортотугар арыыланан олорор күөх оттоох-мастаах өҥ миэстэ) курдук ордон хаалбыта киһини сөхтөрөр. Уһун Дьуона үтүө холобура, хорсун быһыыта бүтүн нэһилиэк олоҕор сабыдыаллаабыта чахчы. Атын да холкуостарга аччыктаан быстарыы кэм ама буолбут. Холкуоһун дьоно этэҥҥэ ыарахан кэмнэри мүччү түһэллэригэр кини биир ньымата – Алдаҥҥа таһаҕас тиэйиитигэр барарыгар ыаллартан эт-арыы, мас көтөрүн, отону илдьэн, баһаарга атыылыырга эбии таһаҕас ылара. Инньэ гынан, И.Е. Иннокентьев ахтарынан, дьон нолуогу, иэһи, оборуона фондатыгар хомуллар араас түһээннэри ол харчынан төлүүллэр эбит. Дохуотунан эрэ олорор, хамнаһа суох кырыы нэһилиэк олохтоохторугар ол олус улахан көмө буолара. Нолуогу кыайан төлөөбөккө хаайыллыбыт, бүтэһик ынахтарын туттаран ылан быстыбыт ыал, биирдиилээн киһи Саха сирин былаһын тухары наһаа элбэх.

Егор Алексеев Хаҥалас улууһун Иһит дьаамыгар анаан-минээн хаста даҕаны сылдьыбыт. Алдаҥҥа айанныыр өрөспүүбүлүкэ холкуостарын таһаҕас таһааччылара хонон ааһар Чураан дьаамнарын билсээри, дьон ахтыытын хомуйаары. Онно Прохоров диэн кырдьаҕас Уһун Дьуонаны: «Барахсан киһи ахан этэ, эппит тылыгар турумтуо, суһала, түргэнэ, атыттар курдук хаартылаан-арыгылаан матайдаммат…» – диэн ис сүрэҕиттэн долгуйан ахтыбыт. Оччотооҕу сэтинньи, ахсынньы ыйдар аам-даам тымныыларыгар бэһиэ эрэ буолан, 20 аты көлүйэн, таһаҕас тиэнэн кэлэ-бара 1,5–2 ый кэриҥэ, ардыгар аһаҕас халлаан анныгар хонон, үгүс өрүһү туораан, сис хайалары уҥуордаан, хой баһа ыраах дойдуга айаннааһын, көлөнү, сэби-сэбиргэли, таһаҕаһы көрүү-истии – билиҥҥи киһи кыайан өйүгэр да батарбат, тулуйбат кытаанах тургутуута, сылаалаах ыарахан үлэтэ уустук соруга диэтэҕиҥ…

Холкуоһу бөҕөргөтөр сыалтан эстибит Садын оройуонун Садын нэһилиэгиттэн уонча ыалы холкуос чилиэнинэн ылан, дьиэ-уот туттан олохсуйалларыгар көмөлөспүтэ эмиэ олус кэрэхсэбиллээх. Инникини өтө көрөртөн, уһуну-киэҥи толкуйдууруттан оннук дьаһаннаҕа. Сут-кураан сылларга Садын сиригэр, атын да 15–20 көстөөх үрэх баһа дойдуларга дьонун оттотон, сүөһүнү кыстатан ахсаанын аҕыйаппатах, дьонун өрүһүйбүт.

Уһун Дьуона аатын туһунан аан маҥнай Дьөгүөр Өлөксүөйэптэн истэн билэн, ааҕан сөхпүтүм. Ол да иһин кини туһунан ахтыылартан «Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат» хомуурунньук иккис чааһыгар (2005 с.) киллэрбитим. «Көлүөнэ ситимэ быстыбатын, үгэс салҕанарын туһугар» кинигэҕэ (2009 с.) «Амырыын алдьархай аны хатыламматын» суруйуубар бу курдук бэлиэтээбиппин: «Кинигэ рукопиһыгар (И.А.  Анисимов үлэтэ ахтыллар. – Ааптар.) киирбит ахтыыларга, бэчээккэ тахсыбыт суруйууларга үөһэттэн хабыр ирдэбил, ыгыы-түүрүү, тутуурга-хабыырга кытары нуорма түһэриллэр чымаан балаһыанньатыгар аччыктаан өлөн-сүтэн эрэр дьоннорун-сэргэлэрин туһугар сүрэхтэрэ хаанынан ытаан, сорох холкуостарга буруйга-хаайыыга түбэһэллэрин кэрэйбэккэ, (үгүстэрэ сууттаммыт, хаайыллыбыт) быыс-хайаҕас булан көмөлөспүт бэрэссэдээтэллэр, биригэдьиирдэр, дьону өрүһүйбүт биирдиилээн ыаллар, дьоннор тустарынан үтүө тылынан ахтыллар. Ол курдук, Мэҥэдьэк нэһилиэгин «Хатыы» холкуоһун салайааччыта И. С. Егоров – Уһун Дьуона дьаһаллаах-саталлаах, аһыныгас сүрэхтээх хорсун киһи буолан, биир да киһини хоргуппатаҕын «буруйугар» үҥсүүнэн ирдэбилгэ түбэһэн баран, бастыҥ үлэлээх бэрэссэдээтэл быһыытынан эрэ быыһаммыт эбит (дьиҥинэн, кини дьолугар, И. Е. Винокуров Ньурбаҕа кэлэ сырыттаҕына, үтүө киһи, оройуон биир салайааччыта тыл быктаран иһитиннэрбитигэр, ол барахсан босхолоппут). Онтон уордьаҥҥа түһэриллэригэр эмиэ кини сабыдыаллаабыта сэрэйиллэр. Уопсайынан, сир-сир аайы бу маннык уйан-хатан биллэр тустаах кэмигэр үрүҥ тыын өллөйө буолбут гражданныы эр санаалаах дьон бэртэрин тустарынан анал кинигэлэри оҥорор, ааттарын-суолларын араас көрүҥүнэн үйэтитэр үлэни ыытар сөптөөх. Кэлиҥҥи көлүөнэлэргэ бастыҥ холобур, үтүө үөрэх быһыытынан. Инникитин даҕаны хайдах күн-дьыл, туох кыһалҕа кэлиэн ким тымтыктанан көрбүтэ баарай?!»

«Хаан хаалбат, удьуор утумнаах» дииллэринии, Уһун Дьуона уһулуччулаах холобура, үтүө түмүктээх үлэтин-хамнаһын дьайыыта биир дойдулаахтарыгар, уруу-аймах сыдьааныгар сабыдыала улахан. Мэҥэдьэктэн тардыылаах өрөспүүбүлүкэҕэ биллибит бастыҥ хаһаайыстыбанньык, саҥаны киллэрээччи, салайааччы И.В. Николаев-Бытык Уйбаан, бөдөҥ учуонай, уопсастыбаннай диэйэтэл, саха интэлигиэнсийэтин биир лиидэрэ Егор Егорович Алексеев, СӨ Конституционнай Суутугар үлэлиир Валерий Николаевич Прокопьев, култуура-духуобунас эйгэтигэр дьоһун үлэни ыыппыт Иван Яковлевич Таҥхаарап, о. д.а. хайа эрэ өттүнэн кини бастыҥ хаачыстыбаларын, үлэҕэ үөрүйэҕин утумнаатахтара. Чугас хаан аймахтарыттан ыллахха, уола В.И. Егоров, уруута А.Н. Иванов, сиэн быраата И.В. Егоров төрөөбүт нэһилиэктэрэ сайдыытыгар салайар-дьаһайар үлэҕэ үлэлээн, бэйэлэрин кылааттарын киллэриилэрэ – удьуор утумун көстүүтэ. Оттон кини быраатын уот сэрии хонуутугар охтубут кус быһый, сытыы сылбырҕа хорсун буойун Уйбаан Тигилээхэп сиэнигэр, бииргэ үлэлиир салайааччым А.В. Егоровка чахчы бааччы уһун дьуоналыы, мэҥэдьэктэрдии иҥнигэһэ-толлугаһа суох дьулурҕа майгыны, уостубат эрчими, дьиҥ сахалыы мындыр толкуйу, үтүө хаһаайынныы сатабыллаах дьаһалы-тэрээһини, дьон, норуот туһугар кыһамньыны, муҥутуур эппиэтинэһи, кэлэктииби үлэҕэ-хамнаска сатаан түмүүнү, үрдүк сыалга-сорукка туһаайар дьоҕуру ханыылыы көрөбүн. Тус бэйэтин чиккэ холобуругар, батыһыннарар кыахтаах лиидэр быһыытынан быһаарыылаах дьаһалыгар, олох, үлэ хаамыытын эрдэттэн өтө көрөн былааннаан, ааҕан-суоттаан, салалтаҕа тылын ылыннаран, саҥаны олоххо дьулурҕатык киллэрэн иһэрин, тахсыылаахтык үлэлээн үрдүк ситиһиилэринэн саха кинигэтин Арассыыйа таһымыгар таһаарбытын – удьуор-сыдьаан утумнааһынын бэлиэ көстүүтүгэр холуйабын. Онуоха кини оҕо эрдэҕиттэн төрөөбүт түөлбэтигэр аҕа көлүөнэҕэ, үчүгэй учууталларга уһуйуллуута-такайыллыыта, үлэҕэ-хамнаска үөрэниитэ, уруккуттан олохсуйбут үтүө үгэстэри иҥэриниитэ, тулалыыр эйгэтэ уонна абаҕатын үтүө холобура быһаччы оруолу оонньоотоҕо. Бу билэрдии эрэ биһирээһин буолбатах, өртөн ыла кэтээн көрүү, тэҥнээн, аттаран-ырыҥалаан толкуйдааһын түмүгэр үөскээбит санаалар.

Уһун Дьуона курдук саха омук үйэлэргэ мунньуммут олох олорор үөрүйэҕин, үлэҕэ-хамнаска, сатаан тэринэн-дьаһанан олорорго, үлэлииргэ сатабылын, хардарыта көмөлөсүһэн өйөһөр-убаһар үгэһин дириҥник иҥэриммит мындыр салайааччы быһыытынан уһук кыраай ыарахан кэмнэргэ ол билиитин, уопутун таба туһанан бар дьонун өрүһүйбүт саха саарынын туһунан биир дойдулаахтара кинигэ оҥорбуттарыгар бүтүн норуот аатыттан барҕа махтал этиэхтэрэ. Тоҕо диэтэххэ, маннык уһулуччу салайар-тэрийэр дьоҕурдаах, ийэ өйдөөх, бар дьонун быыһыыр туһугар туох кыаллары барытын оҥорбут, бүтүн олоҕун ыйааһын бэскитигэр толук уурбут эр санаалаах ньургун киһи холобурун, аҥаардас Мэҥэдьэк, Ньурба дьоно эрэ буолбакка, бүтүн Саха сирин билиҥҥи, кэлэр көлүөнэлэрэ, бары таһымнаах салайааччылара билэллэрэ олус суолталаах. Билиҥҥи кириисис ыга ылбыт, дойду инникитэ бүдүмүк соҕустук ыйдаҥарар иэрэҥ-саараҥ кэмигэр, глобализация, туруору кииннээһин ыгар ыксаллаах быһыытыгар-майгытыгар, былааска чугас олигархтар интэриэстэрэ ордук өрө тутуллар буолбут быыһык бириэмэтигэр, бар дьон туһугар бэйэлэрин харыстаммакка үлэлээбит салайааччылар үтүө холобурдара аһара наадалаах. Оннооҕор урукку иэдээннээх сахтарга, тыйыс, байыаннай кэм ирдэбилин хабараан сокуонун хааччаҕар хаайтара, хам туттара сылдьан, дьон-сэргэ туһугар ис сүрэҕиттэн кыһаллар холкуос, нэһилиэк таһымыгар Уһун Дьуона курдук алын сүһүөх салайааччылар, өрөспүүбүлүкэ үрдүкү салалтатыгар Илья Винокуров курдук дуоһунастаах дьон ситиһиилээхтик үлэлээһиннэрэ, нэһилиэнньэни өрүһүйүүлэрэ чыпчаал холобур буолан сирдии туруоҕа! Саха омук кинилэр курдук ньургун уолаттардааҕын, талааннаах, патриот дууһалаах, эр санаалаах салайааччылардааҕын тухары үйэлэртэн үйэҕэ үөскүүр-үүнэр кэскиллээҕэр эрэл бигэ энчирээбэт.

2018 с.