Текст книги "Кэм кэрэһиттэрэ"

Уопсайынан, бүтүн киһи аймаҕы аҕыйах аан дойду улахан бааннарын салайааччылара, үбүн-аһын тутан олорооччулар бас билэн, баһылаан-көһүлээн олороллор, ханнык судаарыстыбаҕа ханнык эрэсиим олохтонорун, ким салалтаҕа тахсарын, ханна кириисис буоларын кинилэр быһаараллар дииллэр, суруйаллар. Ити илэ-чахчы баар, көстөр диэххэ сөп. Тоҕо диэтэххэ, Арассыыйа норуотун, кини дойду быһыытынан ньиргиччи сайдан олорор кыаҕын мөлтөтөр дьаһаллар-сокуоннар кэлин сылларга тоҕо эрэ наһаа чаастатык тахсар буоллулар. Муокас бэлиитикэ ыытыллар. Холобур, туох кыһалҕатыгар бырааттыы норуот сиригэр – Украинаҕа – сэрии буолла? Тоҕо Арассыыйалаах Украина утарыта турдулар. Сирияҕа туохпут итээн тиийэн сэриигэ кытта сылдьабытый? Бу боппуруоска нэһилиэнньэ, бэл диэтэр, дойду бастыҥ дьоно төбөлөрүн сынньаллар. Аны туран, ылан көрдөххө, Сирия салайааччыта Башар Асад шииттэргэ (христаннарга православнайдар, католиктар, протестаннар диэбит курдук ислам итэҕэлин биир хайысхата) тирэҕирэр. Кинилэр сүрүннээн, Сирияны таһынан Ираны баһылаан олороллор. Атын судаарыстыбаларга аҕыйахтар. Онон биһиги дойду Башар Асады өйөөммүт, аан дойду атын хайысхалаах бары мусульманнарын сөпсөөбөт сыһыаннарын көрсөр кутталга киирдибит. Бу геобэлиитикэ өттүнэн олус кутталлаах буолбатах дуо? Кэлин өссө туох-туох буолан иһиэн киһи сатаан сабаҕалаабат. Муокас бириэмэҕэ олоробут. Дойду интэриэһин дьиҥнээхтик көрөр бэлиитиктэр наһаа аҕыйахтар дуу, улахан оруолу оонньооботтор дуу диэх курдук. «Дьоруойбут, бэлиитикэ «сулуһа» – уонча сыллаахтан Индийскэй акыйааҥҥа саппыкытын сууйуох буолар В.Жириновскай. Оттон кини кимнээх интэриэстэрин, кимнээх анаабыт оруолларын оонньуу сылдьарын өйдөөччү аҕыйах. Кини курдуктар, дойду үтүө аатын-суолун, аан дойдуга аптарытыатын түһэрэр, атын дойдуга, омукка суоһурҕанар, күүһүнэн өттөйөрү өрө тутар бэлиитиктэр бу билиҥҥи туора көрүллэр, саанксыйаҕа түбэһэр балаһыанньаҕа аҕаллылар. Дойдубут онтон күүһүрбэт, бүтүн киһи аймахтан, төрүт силиһиттэн, устуоруйаттан ситимэ быстар.

– Оттон өрөспүүбүлүкэбит салалтата?

– Дойду бүттүүнүн салалтатын систиэмэтиттэн ханна тахсан барыаҕай. Оннук кыаллыбат. Оттон Тыа хаһаайыстыбатыгар төннөн кэлэр буоллахха, олохпут көрдөрдө – биһигини дойдуга билиҥҥи олоҕурбут систиэмэҕэ алмаас, ниэп-гаас, чох да, көмүс да аһаппат. Били Николай Якутскай «Көмүстээх үрүйэтигэр» Сэдьүк оҕонньор эппитинии, көмүс – биһиги баайбыт буолбатах. Сир баайа кэлин, төттөрүтүн, айылҕабытын алдьаттарар «адьарай» аанын курдук буолла. Онон биһиги эрэлбит эрэ – сүөһүбүт-аспыт, бэйэбит бурдукпут, атын төрүт дьарыкпыт.

– Оттон онтубут тоҕо эрэ өнүйэн барбат. Ити сыыһа бэлиитикэ содула дуу, дьон сапсыйан кэбиһиитэ дуу?

– Биричиинэтэ олус элбэх. Онтон саамай улахана – дойду тас өттуттэн дьайар күүстэр арааһынай көрүҥүнэн дойдуну аһынан-үөлүнэн, табаарынан бэйэтин бэйэтэ сатаан хааччыммат, бэйэ оҥорон таһаарыыта суох гына оҥоро сатыылларыгар сытар. Барыта дуоллартан, таһыттан киирэр табаартан тутулуктанарын курдук. Ол кинилэр байар-тайар, тутулуктаах оҥорор албастара. Биһиэхэ күөгүнү биэрбэттэр, балыгы эрэ быраҕан биэрэллэр.

– Оннук «бырагыраамалааһын» дэриэбинэҕэ олорор Маайа өйүгэр– санаатыгар хайдах тиэрдиллэрий?

– Хомойуох иһин, билигин сүөһүнү иитэр олус ыарахан дьарык буолла. Кэлтэй ночооттоох курдук, дохуоттаммаккын. Онон саастаах көлүөнэ иитэ үөрэммитинэн эрэ сүөһүлээх. Саатар, ньиэп-гаас үрдүгэр олорор дойду эрээрибит уматыкпыт, тиэхиньикэбит сыаната ыарахан. Аан дойду үрдүнэн ниэп сыаната чэпчиир, биһиэхэ төттөрүтүн ыарыыр. Итини киһи илэ өйүнэн сатаан өйдөөбөт. Хайдах эрэ соруйан оҥоһуллар дуу диэх курдук. Аны туран, атын дойдулар бэйэлэрэ өрө тутар «стандартарын» соҥнууллар. Кыратын талан эттэххэ, синньигэс биилэ, сиһин иэнэ, иһин түгэҕэ көстө сылдьар бүрүүкэтэ суох буоллаҕына, муодунай кыыс буолбатах курдук этэ, соторутааҕыта. Оттон биһиги курдук тыйыс дойдуга ол содулугар төһөлөөх ыччаппыт доруобуйатыгар оҕустарбытын ким эмэ үөрэтэн көрбүтэ дуо? Суох. Ити курдук Арассыыйаҕа олохтоох усулуобуйаҕа, олоҕурбут үгэскэ, баар олоххо сөп түбэспэт өйү-санааны олохсутан, төрүт дьарыгы, үгэһи, сиэри-туому, утумнанан кэлбит олохпут укулаатын ыһаллар. Ыччаты кыра эрдэҕиттэн интернет, киинэ, араас оонньуур, мультик нөҥүө «зомби», «робот» курдук оҥороллор.

– Валерий Николаевич, интэриниэккэ-форумҥа «олох ыараата, дьон-сэргэ настырыанньата түстэ, былааска итэҕэллэрэ сүттэ, өтөр ол барыта кууллуйан, мунньуллан, Украинаҕа курдук дэлби баран, улахан айдаан тахсыа» диэн суруйаллар. Ама, оннук өрөбөлүүссүйэ буолуо дуо?

– «Оннук буолуо» диэн сабаҕалыыр уустук. Биллэн турар, дьон тулуура муҥура суох буолбат. Норуот интэриэһин, баҕатын аахсыбат буолуу үчүгэйгэ тиэрдибэт. Ол эрээри араас өрөбөлүүссүйэлэртэн кэһэй буолбут дойдуга оннук буолуо суоҕа диэн эрэл санаа баар. Ону Арассыыйа салалтата бэркэ билэр буолуохтаах. Тоҕо диэтэххэ, биһиги дойдубут норуота устуоруйата оннук балаһа түһүмэхтэрин этинэн-хаанынан билбитэ. Ордук аҕыйах ахсааннаах омуктарга оннук түҥ-таҥ түһүү аанньанан адаҕыйбат. Онон өрөбөлүүссүйэҕэ тиэрдиэхтэрэ суоҕа дии саныыбын уонна онуоха эрэнэбин.

– Оттон биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр дьон настырыанньата хайдаҕый?

– Дьон былаас уонунан сыллар усталарыгар «ириэрииттэн – хам тутуутуттан», араас көдьүүһэ суох реформалартан сылайан ээл-дээл буолан хаалбыт. Туохха да кыттыһыан баҕарбат. Холобур, т/х сокуонун дьүүллэһиини ылан көрдөххө, бэл, онно – тыа сирэ баар буолар-суох буолар төрдүн быһаарыахтаах сокуоҥҥа – ситэ кыттыбат, туруммат курдук. Киһи онтон хомойор. Бу – кутталлаах көстүү. Итиниэхэ ханыылыы көстүү сэрии саҕана буолан турар. Онно былаас дьону эрэпириэссийэнэн дэлби куттаан, саба баттаан, күүс өттүнэн холбоһуктааһыны ыытан, кыахтара суоҕун үрдүнэн элбэх ол-бу нолуогунан, сойуомунан көлүйэн, итинник курдук даҥ курдук, сүөһүтүйүүгэ майгынныыр турукка тиэрдибитэ. Хас эмэ 10-нан тыһ. киһи, бэйэтин сүөһүтүн көрөн олорон, хоргуйан өлбүтэ. Сүөһү стратегическай суолталаах баай дэнэрэ. Оттон киһи стратегическай баай буолбатах үһү дуо? Итини геноцидка хабааннаах дьайыы курдук өйдүөххэ сөп.

– Онон өссө төгүл бэлиэтиэҕи баҕарыллар. Өскөтүн кириисис аһара дириҥээн, нэһилиэнньэ судаарыстыбаттан көмө ылбат буоллаҕына, ас-таҥас тиийбэтэҕинэ – эрэнэрбит эрэ сүөһүбүт, үүннэрэр бурдукпут буолуо. Оччоҕуна, саатар дьон хоргуйуо суоҕа этэ. Оттон былаас кириисис кэмигэр «оннук уустук балаһыанньаҕа тиэрдиэм суоҕа» диэн эрэннэрэр кыаҕа суох курдук импорты солбуйар, бэйэ оҥорон таһаарыытын күүскэ өйүүр балаһыанньаны тэрийэргэ булгуччу туруммат курдук. Ону киһи сатаан өйдөөбөт ити – Арассыыйаны айгыратар күүстэр дьайыыларыгар майгынныыр. Ол иһин аҥаардас Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр буолбакка, кэккэ туһааннаах ведомстволар кыахтарын барытын туһаныахха. Ыччат министиэристибэтэ тутар этэрээттэргэ ыытар үлэтин өссө күүһүрдэн уонна ону таһынан тыа сиригэр эдэр үлэ киһитин иитэн таһаарыынан дьаныардаахтык үлэлэһиэн наада. Оттон Үөрэх министиэристибэтэ агрооскуолалары, урукку «Үлэ, сынньалаҥ лааҕырдарын» тэрийэн, өссө дэлэтэн, техниканан хааччыйара. Бу барыта бобуу-хааччах олус элбэх кэмигэр уоту тардыыга, комфортнай усулуобуйаны тэрийэргэ материальнай өттүнэн, документацияҕа көмөлөһөн, аһы-үөлү оҥорон таһаарыыга тирэх буолуо этэ. Суол оҥорооччулар тиэхиникэлэрэ сир оҥоһуутугар, элбэх сыллаах оту, бурдугу ыһар сири оҥорууга туһаныллыахтаахтар. Бэйэлэрэ эмиэ эбии дохуоту киллэриэ этилэр. Оччоҕуна тыа дьонун өлбөт-быстыбат уйуктаах олоҕо тэриллиэ. «Продовольственная безопасность» диэн өйдөбүл ханнык баҕарар судаарыстыба атыттартан тутулуга суох буолар, норуота тыыннаах хаалар стратегическай боппуруоһа.

Кэлин олох ыараан итэҕэлгэ тардыһыы күүһүрдэ. Уустук кэмҥэ дьону үчүгэйгэ тардыһыннаран, сиэргэ-майгыга туһаайан көмөлөһүөххэ сөп. Ол иһин Б.Ф. Неустроев-Мандар Уус духуобунас, итэҕэл киинэ буолуохтаах туос ураһаны тутуохха диэн ыҥырыы таһаарбыта, Эдьиий Дора курдук ытык дьоммут бар дьоҥҥо өйдөтүү, сүбэ-ама ыыталлара дириҥ суолталаах. Оттон ону кыайан өйдөөбөккө, кырыылаах тылынан саҥарар дьон бааллара хомотор.

Уопсайынан, киһи, дьон туһунан, салалтаны туох да үчүгэйи, баар ситиһиини эмиэ билиммэккэ кэлтэй кириитикэлиир сыыһа, сахалыы сиэргэ-майгыга сатаммат. Мин ону ылыммаппын. Үлэни билбэт, уопсай дьыала, Саха сирин туһугар дьиҥнээхтик кыһаллыбат эбэтэр туох эрэ хос сыаллаах дьон эрэ ити курдук оруо маһы ортотунан тыллаһыахтарын сөп. Аны туран, дьону харыстаабат, үтүөлэрин билиммэт, аанньа ахтыбат, сороҕор аҥаардастыы хоруотуур омсолоох дьаллык баар. Биһиэхэ Эдьиий Дора, Мандар Уус, Дьөккөн Сөдүөтэ, Багдарыын Сүлбэ, Тэрис, Дабыл, Гурий Турантаев-Бороҕон оҕонньор, Михаил Чашкин, о.д.а. курдук норуот киэн туттар дьоно бааллар. Ол эрээри кинилэри духуобунай лиидэр курдук көрүү суох.

Кинилэр норуоту, чуолаан ыччаты, ботуруйуоттуу санаалаах, итэҕэллээх буоларга төһөлөөх сирдээбиттэрэ буолуой, норуоттарын туһугар үлэлии сылдьалларый? Төһөлөөх киһини эмтээн, арчылаан, араҥаччылаан үтүөрдүбүттэрэй? Бу дьону, холобур, Духуобунас академиятыгар киллэрэр, улуус, өрөспүүбүлүкэ бочуоттаах олохтооҕо оҥорор кинилэргэ тугунан эмэ көмөлөһөр, бириэмийэлиир-наҕараадалыыр тоҕо сатамматый? Кинилэр биһиги омукпут итэҕэллээх, кэскиллээх, чөл санаалаах буоларын туһугар харахха көстүбэт туох да сүҥкэн үлэни ыыталлар. Оттон онуоха махтаммат буолуу – кыбыстыылаах. Онон ити боппуруоска салалтабыт, уопсастыбаннас болҕомтотун ууруо диэн эрэнэбин.

– Валерий Николаевич, кэпсээниҥ иһин махтал!

Альберт Капрынов

Кыым, 2015.

II ТҮҺҮМЭХ

ҮЙЭТИТИИ – БҮТТҮҮММҮТ ЫТЫК ИЭҺЭ

Киэҥ нэлэмэн Саха сирин уҥуор-маҥаар түөлбэлэриттэн тыыллан-хабыллан тахсыбыт, айыы аймаҕын араҥаччылыырга, күн улууһун көмүскүүргэ уһуйар-угуйар олоҥхо тыыныгар иитиллибит омук мургуннара норуоттарын туһугар үлэлиир биир дьулуурдаахтара. Саха Илин – судаарыстыбаннаһын олохтообут бастакылары кытары бииргэ үлэлээбит Н.Н. Захаренко диэн киһи маннык суруйбут эбит: «Кинилэр бэйэ-бэйэлэрин дириҥник убаастаһар, сыаналаһар уонна харыстаһар истиҥ доҕордуу этилэр. Ханнык да түгэн буоллар, муста түстүлэр эрэ, бииргэ сылдьаллара. Хуорунан ыллааһыҥҥа мэлдьитин М.К. Аммосов таһаарара. С.В. Васильев көрдөөҕү-нардааҕы кэпсиирин, доҕотторун күллэрэрин, үөрдэрин сөбүлүүрэ, оттон И.Н. Барахов оннооҕор философия курдук чуҥкуктуҥу үөрэҕи хайа баҕарар киһи иһиттэр истэ олоруон курдук кэпсиирэ. П.А. Ойуунускай оҕо эрдэҕинээҕи кэмнэрин, уустаан-ураннаан, ойуулаан-бичиктээн кэпсээтэҕинэ, бары хайдах эрэ оҕо саастарыгар түһэн, төрөөбүт алаастарын көнө-намчы хонууларынан сырсалларын ахтан-санаан кэлэллэрэ». Кинилэр үлэлэригэр даҕаны бэйэ-бэйэлэрин толорсон-ситэрсэн биэрэр курдуктара. Холобур, М.К. Аммосов наһаа эрчимнээх тэрийэр талааннааҕа, И.Н. Барахов ханнык да боппуруоһу төрдүттэн-түгэҕиттэн анааран-ырытан өйдүүрэ, П.А. Ойуунускай туох баар дьыаланы-куолуну ымпыгар-чымпыгар тиийэ быһаарарынан-сыаналыырынан уратылааҕа, С.М. Аржаков инникини, ырааҕы өтө көрөр дьоҕурдааҕа, С.В. Васильев ханнык да түгэҥҥэ тиэтэйбэт-ыксаабат, барыны бары булбута-талбыта баар буолара. Кинилэр үйэлэрин тухары үөрэммиттэрэ, оччотооҕу уустук олох охсор долгуннарын харса суох өксөйөргө, тулуйарга, кыайарга дьулуһаллара», – диэн профессор Л.Филиппов суруйбутун киһи сэргээн ааҕар.

Саха омук соргулаах, эмиэ даҕаны муҥнаах дьылҕалаах. Соргута – халыҥ да аймахха сэдэхтик үөскүүр Күлүмнүүр, Өксөкүлээх, Ойуунускай, Омуоһап, Бараахап, Васильев, Аржаков, Винокуров, о.д.а. киһи кэрэмэстэрэ, саха саарыннара будулҕан уларыйыылаах быыс бириэмэҕэ үлэлээн, айан-тутан кылгас үйэлэригэр чаҕылхай олоҕу олорон ааспыттарыгар. Дьылҕа быһаарыллар былдьаһыктаах сахтарга, тыыннарын да толук ууран туран, төрөөбүт норуоттарын инники сайдар-үүнэр оҥкулларын охсубуттарыгар, кэскилин тэрийэн хаалларбыттарыгар. Оттон итиччэ бэйэлээх сөҕүмэр кыахтаах, талааннаах-дьоҕурдаах урааҥхай уһулуччулара, ситэ аналларын толорбокко, кэмнэрин иннинэ былаҕайга былдьаммыттара – саха омук муҥа, кутурҕана. Өссө хомолтолооҕо баар – кинилэр үгүстэрин көмүс уҥуоҕа киһилии кистэммэтэҕэр, өр сылларга «норуот өстөөҕө» диэн балыырынан ааттара, үтүөлэрэ умуннарылла сылдьыбытыгар. Күн бүгүнүгэр диэри саха ньургун уолаттарын сорохторун ааттара үтүмэн үтүөлэригэр-өҥөлөрүгэр сөп түбэһэр гына ситэри үйэтитиллэ иликтэр. Уруккуну убаастыыр, ааспыты кэриэстиир, үтүө дьоммутун үйэтитэр – өбүгэ сиэрэ, бүттүүммүт ытык иэһэ. Оччотугар эрэ бүгүҥҥү күммүтүгэр бигэ тирэхтээх, сарсыҥҥыбытыгар сырдык эрэллээх буолуохпут…

Бу курдук лоп курдук үйэ чиэппэрин анараа өттүгэр бэчээккэ суруйан турабын. Онтон 1999 с. муус устар 27 чыыһылатыгар, Өрөспүүбүлүкэ күнүгэр, төрөөбүтэ 100 сыла бэлиэтэнэн ааспыт Исидор Бараахап кэриэһигэр аналлаах тэрээһиҥҥэ эдэр интеллигенция түмсүүтэ кини аатын үйэтитиигэ салалтаҕа этии киллэрбиппит. 2002 с. Саха АССР олохтоммута 80 сылыгар Ойуунускай, Аммосов, Барахов, Винокуров ааттарын үйэтитиигэ уопсастыбыннас аатыттан үрдүкү салалтаҕа туһаайыы сурук ылыныллыбыта. Ол СӨ Духуобунаһын Академиятын, Ытык кырдьаҕастарын сүбэтин, Суруйааччыларын, Суруналыыстарын сойууһун, хаһыатын редактордарын, Саха театрын, үрдүк үөрэх ректорын уонна эдэр интеллигенция ааттарыттан илии баттаммыт сурукка: «… несмотря на многочисленные просьбы общественности, имена славных сыновей якутского народа должным образом не увековечены в столице республики – в г. Якутске… 3. Присвоить имя И. Барахова одной из центральных улиц г. Якутска (предложение Правительства РС(Я) от 26 февраля 1998 г.), соорудить памятник И.Барахову в г. Якутске», – диэн этиилэр киирбиттэрэ.

Онтон ыла балачча дьыл-хонук суккуллан ааста. Аны сылтан ордук кэминэн Саха судаарыстыбыннаһа тэриллибитэ 100 сыллаах үбүлүөйэ РФ бэрэсидьиэнин В.В. Путин анал ыйааҕынан бэлиэтэниэхтээх. Автономнай өрөспүүбүлүкэ статуһун ылары ситиспит, номоххо киирэр сүҥкэн суолталаах үлэни ыыппыт саха «улахан ыалын оҕолоруттан» биир бастыҥнара Исидор Бараахап үгүс үтүөтэ-өҥөтө кэлиҥҥи сылларга балачча сиһилии сырдатылынна. Кини олоҕун-үлэтин сиһилии чинчийбит учуонай Егор Алексеев туһунан ахтыы кинигэҕэ В.С. Поскачин сиэрдээхтик бэлиэтээбитин быһа тардан аҕалабын: «Е.Е. Алексеев бу кинигэтинэн саха норуотун чулуу уола… оччотооҕу уустук кэмҥэ дьайыылаах быһаарыы ылынан омугун кыргыллыыттан быыһаабытын төрөөбүт норуотугар биллэрбитэ, саха олоҕун историятыгар чулуу Исидор Барахов уһулуччулаах оруолун аналлаах оннун, олохтоох тойун булларбыта». Саха дьоһун дьоно С.И. Дмитриев, В.В. Васильев-Муттухай Бороҥ этэллэринии, оччолорго «байыаннай коммунизм балаһыанньатыгар» муҥур былааһы ылан олорбут Лебедев, Агеев, Козлов «триумвираттара» былаастан туоратыллыбатаҕа буоллар, Каландарашвили тоһуурга былдьаныытыттан кырыгырбыт анархист аҥаардаах кэлии кыһыл этэрээт олохтоох нэһилиэнньэҕэ улахан алдьархайы таһаарыахтарын сөбө. Чахчыта, өрө туруу киэҥник тэнийбит киин, илин эҥээргэ улахан иэдээн тахсыаҕын аҥаардас Никольскайга утарылаһа сатаабакка, аҕыйахта ытыһаат бэриммит, куотарга барбыт бастаанньыстары соҕурууттан кэлбит сэриилэр харысхала суох кыргыыларын түмүгэр хас эмэ сүүһүнэн киһи өлүүтэ, ууга былдьаныыта ырылхайдык көрдөрөр. Итинник үүнэ-тэһиинэ суох барыыны, кырыгырыыны Исидор Барахов нуучча ньургуна Широких-Полянскайы кытары сорунуулаахтык турунан уодьуганнаспыта кини омугун иннигэр хаһан да умнуллубат үтүөтэ. Саха чулуу уолаттара күүстэрин, санааларын холбоон, сэбилэниилээх утарыта турсууну тохтотон, тупсууну тэрийбиттэрэ, амнистияны ситиспиттэрэ – кинилэр килбиэннээх ааттарын эбии киэргэтэр, кэнники көлүөнэлэргэ бэйэ дьонугар араҥаччылыыр, харысхаллаах сыһыаны, өйдөһөн-өйөһөн сомоҕолоһууну көҕүлүүр үтүө холобурунан буолар.

Бар дьон туруорсуутун ылынан, М.Е. Николаев, В.А. Штыров, Е.А. Борисов салайар кэмнэригэр саха туйгун уола И.Н. Барахов үбүлүөйдээх дааталара бэлиэтэннилэр, кэккэ дьоһун кинигэлэр бэчээттэнэн таҕыстылар. Ол иһигэр «Бичик» кинигэ кыһатыгар «Өрөспүүбүлүкэ чулуу дьоно» сериянан – 2008 с., архыып докумуоннарын хомуурунньугун икки чааһа 2013 с. күн сирин көрбүттэрэ. Улуу киһибит аатын үйэтитиигэ суруналыыс В.С. Петров, быйыл төрөөбүтэ 90 сааһа бэлиэтэнэр биллиилээх учуонай Е.Е. Алексеев, Ю.И. Васильев-Дьаргыстай, Е.И. Иванов-Ороһуунускай, бөлүһүөктэр Л.С. Филиппов, В.Д. Михайлов, о.д.а. үтүөлээхтэр. Биир ордук уһулуччу өҥөлөөҕүнэн Үөһээ Бүлүү баһылыгын В.С. Поскачины дьон-сэргэ билинэр. Кини дьулуурунан уонна киин куораты салайбыт А.С. Николаев быһаччы өйөбүлүнэн Улуу Туймаада килбэйэр киинигэр суугунуур күөх отунан-маһынан тулаламмыт дьоһун бэйэлээх мэҥэ өйдөбүнньүк туруорулунна, куорат олохтоохторо таптаан мустар миэстэлэринэн буолла. Ол гынан баран, Исидор Никифорович төрөөбүт-үөскээбит төрүт түөлбэтин дьонун бэрт оруннаах туруорсуулара кыраттан иҥнэн кыайтарбакка турарын санатарым тоҕоостоох.

Саха уһулуччулаах бэлитиичискэй, судаарыстыбаннай диэйэтэлин бэлиэ дааталарынан сибээстээн, урукку өттүгэр киин куорат тутаах уулуссатыгар, экономическай институкка аатын иҥэрии туһунан этиилэр көтөҕүллүбүттэрэ. Үөһээ Бүлүү уопсастыбаннаһын аатыттан Саха сирин биир үрдүкү үөрэҕин тэрилтэтигэр И. Барахов аатын иҥэрэр туһунан төрөөбүт улууһун дьоно-сэргэтэ 2017 сылтан ыла туруорсаллар. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар улус дьаһалтатын, мунньаҕын депутаттарын аатыттан уонна оччолорго Ил Түмэн депутата И.И. Шамаев уонна С.И. Дмитриев көҕүлээһиннэринэн норуот депутаттара П.П. Пинигин, М.Д. Гуляев, наука доктора В.Р. Дарбасов о.д.а. илии баттааһыннаах суруктар киирбиттэрэ. Ол эрээри араас төрүөтүнэн боппуруос быһаарыллыыта уһаан-кэҥээн хаалбыта. Онтон быйыл уруккуттан үйэтитиини туруорсар Кэнтик олохтооҕо юрист Ф.Л. Николаев РФ Тыатын хаһаайыстыбатын миниистирин Д.Н. Патрушев аатыгар сурук суруйбут. И.Барахов Саха сирин судаарыстыбаннаһа олохтонуутугар, сайдыытыгар оруолун бэлиэтээн туран, ССРС баһылыыр хомуньуус баартыйатын Киин Комитетын тыа хаһаайыстыбатын секторыгар үлэлээбитигэр олоҕуран, Арктическай судаарыстыбаннай агротехнологическай университекка кини аатын иҥэрэргэ 2017 сылтан улуус Сэбиэтин мунньаҕын депутаттарын аатыттан туруорсуу билиҥҥэ диэри быһаарыллыбакка турарыгар өйөбүл оҥороругар көрдөһөр ис хоһоонноох кини суругар ыйытыы тыа хаһаайыстыбатын академиятын ректорыгар И.И. Слепцовка кэлбит. Онно туһааннаах үөрэх тэрилтэтэ туох быһаарыыны ылыммытын иһитиннэрэригэр эппиттэр. Ону тэҥэ Үөһээ Бүлүү нэһилиэктэрин баһылыктарын аатыттан Ил Дархан А.С. Николаевка эмиэ итинник ис хоһоонноох суругу С.И. Дмитриев киллэрбит. Өссө Ф.Л. Николаевка бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы О.В. Балабкина эппиэтигэр (20.01.2019 с.) туһааннаах үөрэх тэрилтэтин ученай сэбиэтин быһаарыытыгар олоҕуран аат иҥэриллэр кыахтаах диэн суруйбут. Онон, өскөтө, туох даҕаны атын убаастанар төрүөтүнэн аккаастааһын суох буоллаҕына, саха судаарыстыбаннаһын олохтоспут салайааччы аата бу үөрэх тэрилтэтигэр иҥэриллэрэ кыаллар дьыала эбит.

Ил Дархан А.С. Николаев 2019 сылы Сомоҕолоһуу сылынан биллэрэн турар. Ааспыт сыл биир кэрэ-бэлиэ түгэнинэн Айсен Сергеевич көҕүлээһининэн Дьокуускайдааҕы аан дойдуну кытары ситимниир аэропортка саха бастакы автономиятын тэрийсибит судаарыстыбаннай-бэлитиичэскэй диэйэтэл, суруйааччы П.А. Ойуунускай аата иҥэриллиитэ буолбута. Саамай кэрэхсэбиллээҕэ баар – элбэх кандидатураттан талыыга Саха сирин илин-арҕаа, хоту эҥээрдэриттэн саха дьоно, биир киһи курдук турунан куоластааһыҥҥа баһыйар үгүс ахсаанынан сабырыйан, түмсүүлээхтэрин илэ-чахчы көрдөрбүттэрэ. Дьэ аны норуоппут атын чулуу уолаттарын С.В. Васильевы, С.М. Аржакову, о.д.а. үйэтитиигэ, чуолаан бу түгэҥҥэ, Исидор Барахов аатын үрдүк үөрэх тэрилтэтигэр иҥэрэргэ эмиэ бука бары санаабытын, күүспүтүн холбуоҕуҥ. Ааспыт үйэҕэ дьылҕа быһаарыллар быһымах кэмнэригэр омукпут бастыҥнара биир сомоҕо күүһүнэн норуоттарын туһун турууласпыт чыпчаал холобурдарын өрө тутан, бэйэбит тумус дьоммут, өрөспүүбүлүкэбит салайааччытын тула түмсэн, бүгүҥҥү уустук боппуруостары быһаарыыга бары кыттыһан үлэлэһиэҕиҥ!

2020 с.

СОВНАРКОМ ҮЛЭҺИТЭ ОТООРОП

Уочараттаах эрэпириэссийэ мэлиирэ мэҥиэстибит саха интэлигиэнсийэтин биир бэрэстэбиитэлэ, оччотооҕуга Саха АССР СНК бэрэссэдээтэлэ М.К. Аммосовка сэкирэтээринэн үлэлээбит М.П. Слепцов төрөөбүт нэһилиэгин, улууһун, бүтүн Саха сирин устуоруйатын кэрдиис кэмигэр бэйэтэ туспа суолу-ииһи хаалларбыт, ааспыт үйэ саҥатынааҕы саха үөрэхтээхтэрэ көрсүбүт кытаанах кыһалҕаларын, эрэйдэрин, ыар дьылҕаларын тэҥҥэ үллэстибит киһи буолар. Айылҕаттан бэриллибит, саха төрүт уус утумнарыттан сүүмэрдэнэн үөскээбит удьуора таайан (Баайаҕа Силэпсиэптэрэ Боотур Ууска, Мэҥэҕэ, Тааттаҕа кулубалаабыт, бас-көс буолбут Дьоскуоскайдары, Стручковтары, Оруоһуттары кытары хаан уруу аймахтар), төрөөбүт дойдутун, дьонун-сэргэтин туһугар тутаах дуоһунастарга тахсыылаахтык үлэлиэх уонна ойуун, олоҥхоһут, сэһэнньит өбүгэлэрин утумнаан, айар-суруйар дьоҕура арыллыах эдэр киһи кэрэгэй кэскиллэммит эбит. Оччолорго олох укулаата, олоҕурбут былаас төрдүттэн уларытыллар, кылааһынан арахсыы, баартыйанан мөккүөр сытыырхайан, сэбилэниилээх утарыта турсууга кубулуйбут дьалхааннаах, будулҕаннаах сахтарыгар саҥа үүнэн-сайдан, үлэлээн-хамсаан испит саха эдэр үөрэхтээхтэрэ, интэлигиэнсийэ бары бэрэстэбиитэллэрин сэргэ, ол суостаах кэм ытылҕаныгар сөрөтөн, бэрт үгүстэрэ кэриэтэ соргулара самнарыллыбыт, инникилэрэ быһыллыбыт, сурахтыын сүтэриллибит, түҥнэри төлкөлөммүттэр…

Сүүрбэһис үйэҕэ Саха сиригэр күргүс-күргүс халҕаһанан ыытыллыбыт эрэпириэссийэлэри сиһилии иҥэн-тоҥон үөрэппит биллиилээх суруналыыс Дмитрий Кустуурап Отоороп туһунан бастакынан бэчээккэ сырдатан («Саха сирэ» 13.05.1992) бу курдук бэлиэтээн суруйбута: «Слепцов Михаил Петрович – билиитинэн, дьоҕурунан сахаҕа киэҥник биллибит киһи. Повстанчествоҕа сылдьыбыта амнистияламмытын кэннэ, үөрэх наркоматыгар, онтон Совнаркомҥа, ол аата бырабыыталыстыбаҕа, секретарь, «Саха омук» уопсастыба чилиэнэ. Ол иннигэр, кэннигэр учуутал… Бу киһи – ынырыгынан сураҕырбыт Соловки лааҕырын тулуйан тыыннаах ордубут бэрт аҕыйах дьоннортон биирдэстэрэ».

Дьэ ити курдук, олох тэргэн суолугар инникигэ элбэҕи эрэннэрэрдик киирэн испит. Дойдутугар учууталлыы сылдьан, бука, анал ыҥырыынан эбитэ дуу, ЯЦИК иһинэн тэриллибит Саха суругун-бичигин Сэбиэтигэр, ону тэҥэ Наркомпроска сыһыарыллыбыт Литература-тылбаас хамыыһыйатыгар чилиэн-сэкирэтээринэн 1924–1925 сылларга үлэлээбит. Ол аата төрөөбүт тылы сайыннарар, дьыала-куолу, үлэ-хамнас, үөрэх эйгэтигэр күүскэ киллэрэр «коренизация», «якутизация» (языковое строительство) бэлиитикэтэ улуу Ойуунускай көҕүллээһининэн, салайыытынан олоххо киириитигэр быһаччы кыттыыны ылбыт. Алпабыыты, суругу-бичиги тупсаран, бэрээдэктээн олоҕурдуу, тиэрмин уонна таба суруйуу боппуруостарын ырытан оҥоруу, тылдьыттары, үөрэх кинигэлэрин бэлэмнээһин курдук төрөөбүт тылы, бэчээти, литератураны уонна тылбааһы сайыннарыыга тутаах балаһыанньалар төрүттэрин уурууга үлэ саҕаланыытыгар хара ааныттан айар тыл аҕаларын, саха бастыҥ үөрэхтээхтэрин кытары бииргэ алтыһан, сэкирэтээр быһыытынан үлэлээн, тустаах кылаатын киллэрбит эбит.

Салгыы кини 1925–1926 сылларга бырабыыталыстыбаҕа, ол иһигэр саамай кэрэхсэбиллээҕэ, саҥа былаас чаҕылхай салайааччытыгар М.К. Аммосовка тус бэйэтигэр сэкирэтээрдээбит. Бу түгэн, биир өттүнэн, Саха Өрөспүүбүлүкэтин эдэр салайааччылара, баартыйата суох, өссө эбиитин өрө турууга кыттыбыт национальнай интэлигиэнсийэҕэ улахан итэҕэллэрин биллэрэн харыстабыллаахтык сыһыаннаспыттарын ырылхайдык кэрэһилиир. Иккиһинэн, оччотооҕуга М.П. Слепцов тыл, литература, тылбаас боппуруостарыгар сыһыаннаах, дьоҕурдаах, дьыаланы-куолуну оҥорууга чуолкай суруксут, балачча билиилээх-көрүүлээх киһинэн биллэрин, туоһулуур чахчы быһыытынан ылыныахха сөп.

Сир түннүгэ сээркээн сэһэнньит, кыраайы үөрэтээччи Е.Д. Андросов барахсан, бука, «Ойуунускай Отооробу дьиҥнээх суруйааччы диэн сыаналыыра үһү» диэн мээнэҕэ суруйан хаалларбатах буолуохтаах. Билигин саха эрдэтээҕи бэчээтэ, бастакы хаһыаттара, сурунааллара иҥэн-тоҥон үөрэтиллэр кэмнэригэр эдэр чинчийээччилэр Отоороп, Куутуйаарап, баҕар атын да псевдонимнарынан, ини-бии Михаил, Василий Слепцовтар биир эмэ бэчээттэммит суруйууларын булуохтара диэн эрэниэҕи баҕарыллар. Холобурга ылан көрдөххө, Ю.Васильев-Дьаргыстай бэлэмнээбит классик суруйааччы Н.Д. Неустроев кинигэтигэр киирбит биир нууччалыы хоһоон, баҕар, В.Слепцов чугас аймаҕар көрдөрө, сыаналата биэрбит айымньыта буоллаҕына көҥүлэ диэн сабаҕалыахха эмиэ сөп. Василий Петрович нууччалыы хоһооннору суруйара, Алтан Сарынныын доҕордоһоро үһү. Уопсайынан, бииргэ төрөөбүттэр оҕолоро буолалларынан, саха литературатын төрүттэспит Н.Д. Неустроев, бастакы дьахтар суруйааччы, фольклорист А.Д. Неустроева, Баайаҕа оскуолатыгар үөрэнэллэригэр аймахтарыгар дьиэлэнэллэриттэн саҕалаан, бырааттыы Слепцовтары кытары истиҥ, чугас сыһыаннаахтар уонна айар-суруйар дьарыкка тардыһалларыгар сабыдыаллара улахан быһыылаах. Николай Денисович дэлэҕэ кэриэс суругар «бырааппар В.П. Слепцову мин анабылбыттан биир соноҕос атта биэрээриҥ» диэн анаан-минээн, төрдүс пуунунан суруйан дьонугар хаалларыа дуо?! Михаил Петрович урууларын суруйааччы Анна уонна Николай Денисович Неустроевтары кытары үһүөн, Василий Леонтьев, Анна Денисовна кэргэнэ Д. Баланов, о.д.а. буолан Өксөкүлээҕи уонна Алампаны, атын биллэр интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэринээн бөлөҕүнэн түспүт хаартыскалара бааллар.

Аны Тааттаҕа Баайаҕа нэһилиэгин ааспытын-былыргытын үөрэтиигэ үтүөлээх Р.Е. Хатылаев Отоороптон бэйэтиттэн улуу суруйааччы Лев Толстой «Война и мир» романын тылбаастаабытын бүтэрэн, доҕотторугар көрдөрө биэрбитин биһирээбиттэрин уонна бэчээккэ биэрэригэр сүбэлээбиттэрин, рукопиһын бэлэмнээн бэчээккэ туттараары сырыттаҕына, хаайалларыгар былдьаан ылбыттара сүппүтүн туһунан курутуйан кэпсээбитин истибитин хаһыакка таһааттарбыта. Ол дьикти чахчыны бигэргэтэр иһитиннэрии Чурапчы Кытаанаҕын кыраайы үөрэтээччитэ Н.Ф. Смирников гражданскай сэрии түгэннэрин ойуулуур биир суруйуутугар (Илья Башарин туһунан) баар эбит. Николай Федорович Чурапчы сиригэр ыстааптанан олорбут үрүҥнэр ортолоругар суруксутунан Отоороп баарын, итиэннэ бииргэ сылдьар бас-көс, үөрэхтээх дьоно кинини «нуучча суруйааччыта Л.Толстой бөдөҥ айымньытын тылбааһыгар үлэлии сылдьар суруксут, билиилээх киһибит» диэн ытыктабыллаахтык сыһыаннаһалларын туһунан кыбытан аһарбыт. Онон кини, кырдьык даҕаны, Алампа, Алтан Сарын, Алексей Бояров, Василий Леонтьев курдук чулуу интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэрин кытары бииргэ алтыһан тэҥҥэ үлэлэһэр кыахтаах, дьоҕурдаах киһи эбит буоллаҕа. Суруйааччы Тыаһыт бэйэтин ахтыытыгар тылбаас хамыыһыйатыгар үлэлэспит дьонноруттан кинини «тылбай-өспөй, өчөс киһи» диэн ойуулаан суруйбутуттан барыга бары бэйэтэ туһунан көрүүлээх, этиилээх уонна онтун көҥүл этинэр, эппитин мээнэ төлөрүппэт дьоһун, бэйэтин билинэр киһи уобараһа көстөр.

Эрэпириэссийэ иэдээнин туһунан чинчийбит сир аатын үөрэтээччи топонимист учуонай Багдарыын Сүлбэ бэчээккэ М.П. Слепцов олоҕун, дьылҕатын туһунан маҥнайгынан сиһилии киэҥник сырдаппыт улахан өҥөлөөх. Бу суруйуутугар П. Ойуунускай «Ааспыт күннэр-дьыллар» ахтыытыттан холобурдаабыта: «Бу бассабыык баартыйата диэн саталлаах, олус өйдөөх баартыйа эбит. Үүнэн-үөскээн эрэр үйэ дьоно буолаҥҥыт, үүнэр-үүнэр курдук, саталгыт-дьаһалгыт бэрт, политикаҕыт да дьон санаатын олус тарта. Ити курдук буола охсуо диэбэт этибит», – диэн эппитэ восстаниеҕа улаханнык үлэлээбит Отоороп-Слепцов диэн киһи уонна бүтүүтүгэр эппитэ: «Эһиги кыайдыгыт, биһиги кыайтардыбыт, армияҕыт-сааҕыт кыайбатаҕа – политикаҕыт күүһэ биһигини сиэтэ», – диэн». Салгыы Михаил Спиридонович бу курдук суруйбут: «Кини Отооробу бандьыыт, ыт-кус диэн үөхпэккэ, тылын өлөрбөккө, хата ол оннугар, тылын ыйааһыннаан, туоһу, бигэргэтии туттубутун ыйабын. Киһи хаппарыгар хатыыр түс-бас тыллаах, сиэрдээх өйдөөх-санаалаах киһи буолар диир эбит П.А. Ойуунускай Отооробу». Багдарыын Сүлбэ «ксенофонтовщина» диэн ааттаан уочараттаах тутууга-хаайыыга хас эмэ сүүһүнэн үөрэхтээҕи (ол иһигэр Алампаны) баайсан буруйдаан, барбыт эргиллибэт дьулаан Соловецкай лааҕырыгар ыыталларыгар тэрийбит 4372-р №-дээх дьыалаларын үөрэппит-көрбүт этэ. Отоороптооҕу повстанчествоҕа кыттыбыттара амнистияламмытын үрдүнэн хос буруйдуулларыгар дьиҥнээх төрүөтү кыайан булбатахтарын бэлиэтээбитэ. Уонна 1991 с. Үрдүкү Суут «социальнай кутталлаахтар» диэн үрдүттэн саба быраҕан сымыйа буруйдааһыны көтүрбүтүн санаппыта. Кини дьыалаҕа «Павел Ксенофонтовы кытары кэпсэппиккин, куомуннаспыккын» диэн Отооробу дибдийэллэригэр хардаран биэрбит көрдөрүүтүн биһирээн: «Ити сылдьар оччотооҕу интеллигеннэр ыраас, чөл, оҕо туҥуй өйдөрө-санаалара, быһыылара-майгылара. Бэйэ-бэйэҕэ муҥутуур харыстабыллаахтык сыһыаннаһыы. Бэйэни толору дьоһуннаахтык туттунуу… Интеллигент – омук өйө, мэйиитэ», – диэн саҥа аллайар. Маннык кэрэ, бэлиэ тыллары аахтахха, саха саарына Багдарыын Сүлбэҕэ махтал иэйиитэ өссө күүһүрэр. «Нөрүөн нөргүй буолуохтун» кинигэтигэр киллэрбит бу суруйуутугар киниэхэ бу тиэмэҕэ ылсарыгар көҕүлээбиппинэн уонна матырыйаалынан, хаартысканан көмөлөспүппүттэн астына, үөрэ саныыбын.

Манна даҕатан аҕыннахха, Михаил Петрович гражданскай сэриигэ кыттыытын туһунан нэһилиэгин кырдьаҕастарын ортотугар «Отоороптоох (Баайаҕаҕа төрөөбүт учуутал, аан дойду маҥнайгы сэриитин кыттыылааҕа, үрүҥнэр Хотугу этэрээттэрин хамандыыра Г.Л. Семеновы кытары холбуу этэр буолуохтаахтар) дьоннорун-сэргэлэрин харыстаан, дойдуларын эргин үрүҥнэри аҕалбатахтара, тэйитэн дьалты сырытыннарбыттара» диэн өйдөбүл хаалбыт эбит. Уопсайынан, үрүҥ-кыһыл сэриитигэр үгүс саха үөрэхтээхтэрэ эйэлээх нэһилиэнньэни ханныктык эмэ кыалларынан көмүскүүргэ, икки өттүттэн хаан тохтуутун аҕыйатарга дьулуһан эрдэттэн сүбэлэһэн, ыстаапка суруксут быһыытынан эҥин кыттыбыттарын туһунан элбэх бигэргэтиилэр бааллар.

2019 с.