Текст книги "Кэм кэрэһиттэрэ"

ДОҔОРДУУ СИБЭЭС КЭҤИИР

А. Новгородов аатынан «Бичик» национальнай кинигэ кыһата быйылгы сайыны дьоһун ситиһиилээх көрүстэ. Тверь куоракка Бүтүн Россиятааҕы кыраайы үөрэтэр литератуура куонкуруһугар кыһаҕа бэчээттэммит кинигэлэр кыайыылаах тахсыбыттара, Саха сирэ Россия састаабыгар киирбитэ 375 сылыгар үтүө бэлэх быһыытынан сыаналыахха сөп. Бүгүн биһиги хаһыаппытыгар «Бичик» кылаабынай редактора, СР культуратын үтүөлээх үлэһитэ, СР бэчээтин туйгуна В.Н. Луковцев ыалдьыттыыр. Кини биһиэхэ бэрт интэриэһинэй сонуну кэпсээтэ.

– Эн ити Тверьгэ сырыыгынан эрэ муҥурдаммакка, улахан эппиэтинэстээх айаҥҥа баран кэлбиккин. Ыраах Казахстаҥҥа, Кыргызстаҥҥа туох сыаллаах-соруктаах тиийбиккиний?

– Москваттан Алма-Атаҕа көппүтүм, түгэнинэн туһанан биир сырыы гынаары, эрдэттэн былааннаан барбытым. Максим Аммосов өрөспүүбүлүкэҕэ үлэтин, үтүөтүн туһунан балачча үөрэтилиннэ, сырдатылынна. Оттон Казахстаҥҥа, Кыргызстаҥҥа кини үлэтин-хамнаһын туһунан дьон-сэргэ, ордук билиҥҥи көлүөнэ үчүгэйдик билбэт. Ол иһин биһиги, сахалар, бэйэбит итиннэ үлэлэһэрбит наадалаах. Онон сибээстээн билигин балаһыанньа антах хайдаҕын билсэ барбытым.

Бэйэм Казахстаҥҥа 2000 с. сылдьан турардаахпын. Ол онно Казахстан суруйааччытын, омугунан татаар киһитин, Асхад Хамидуллины көрсүбүтүм. Кини «Легендарный Максим» диэн сүрдээх үчүгэй кинигэни суруйан турар. Ол кинигэтэ 1988 с. Алма-Атаҕа бэчээттэммитэ. Хамидуллин саха суруйааччыларын кытта ыкса сибээстээҕэ, Софрон Даниловтыын суруйсара. Саха сиригэр хаста да кэлэ сылдьыбыта. Хамидуллиҥҥа Аммосов туһунан өссө да бэчээттэнэ илик үлэлэрдээх, докумуоннардаах диэн кэпсииллэрэ. Ол иһин кинини көрсөр сыаллаах барбытым. Оҕонньор бэрт үчүгэйдик көрсүбүтэ. Улаханнык сааһырбыт, ыарытыйар эбит. Кини архивын Саха сиригэр биэрэрин туһунан кэпсэппитим. Үйэтин тухары дьарыктаммыт үлэтэ буоллаҕа, ол иһин сөптөөх төлөбүргэ биэрэргэ сөбүлэспитэ. Дьокуускайга кэлээт, историктарга Александр Жирковка, Платон Слепцовка Хамидуллин архивын биэрэргэ сөбүлэспитин кэпсээбитим. Ону кинилэр салгыы сибээстэһэннэр, оччолорго народнай депутат Роберт Бурнашов үбүнэн көмөлөһөн, оҕонньор тыыннааҕар архивын аҕалан, манна Национальнай архивка туттарбыттара. Ол онтон өр буолбакка, оҕонньор өлбүтэ. Ити 2000 с. Алма-Атаҕа Саха сирин бэрэстэбиитэлистибэтэ баара, ол саҕана Валерий Жуков, Лидия Петрова үлэлииллэрэ. Аммосов 100 сылыгар Карагандаҕа мемориальнай дуоска ыйаныахтаах этэ да, тиһэҕэр диэри быһаарыллыбакка, олоххо киирбэтэҕэ. Бу боппуруос дьылҕатын билээри, эмиэ сурастым. Аммосов аатын үйэтитиигэ өрөспүүбүлүкэтааҕы үбүлүөй комиссиятын, дьон-сэргэ өттүттэн үгүc үлэ-хамнас ыытыллар. Былырыын Казахстаҥҥа, Кыргызстаҥҥа ГЧИ учуонайдара В.И. Федоров, Л.Е. Винокурова, Национальнай архивтан үлэлээбиттэрэ. Ити кэмҥэ тиийбит Лена Максимовна Аммосованы кытта ол саҕанааҕы Правительство вице-премьеригэр Ишенгуль Боджуроваҕа приемҥа сылдьыбыттар. Кини бюст туруорар туһунан боппуруоһу көрүөхпүт диэн эмиэ эрэннэрбит этэ. Итиэннэ суруйааччы Лена Слепцова-Куорсуннаах кэргэнинээн Андриан Лукинныын бу икки өрөспүүбүлүкэҕа бара сылдьан, эмиэ архыып докумуоннарыгар үлэлэспиттэрэ. Быйыл саас «Автоледи» бөлөҕө айар экспедицияҕа бара сырытта. Аммосов үлэтин-хамнаһын билиигэ-көрүүгэ таһаарыыга, үйэтиитиигэ государство, общественность өттүттэн ити курдук үлэ-хамнас барар. Алма-Атаҕа сылдьар кэммэр Казахстан суруйааччыларын съеһэ буолбутугар кинигэ кыһатын үлэһитин быһыытынан кыттыыны ылбытым. Узбекистантан, Кыргызстантан, Москваттан делегациялар бааллара. Саха сирин бэрэстэбиитэлэ кэллэ диэн биллэрбиттэрэ. Сойуустарыгар 800-кэ суруйааччылаахтар. Съезд биир эрэ күн үлэлээбитэ, отчуот, быыбар баран, бириэмэтэ ыгым буолан тыл этиитигэр тиксибэтэхпит. Мин Саха Өрөспүүбүлүкэтин суруйааччыларын эҕэрдэтин туттарбытым. «Казах Адабиети», «Начнем с понедельника» диэн улахан хаһыаттарга съезкэ этиэхтээх текспин биэрбитим. Телевидениеҕэ саха, казах литератураларын сибээстэрин туһунан интервью биэрбитим. Сойуус бэрэссэдээтэлэ киэһэтин ыалдьыттарга көрсүһүү оҥорбутугар Аммосов аатын үйэтитии туһунан кэпсээбитим. Биллэн турар, билигин рынок сыһыаннаһыыта, ону харчытын төлөөтөххүтүнэ, кинигэ тахсыытыгар, тарҕаныытыгар биһиги көмөлөһүөхпүт диэн казах суруйааччылара эппиттэрэ. «Автоледилар» Карагандаҕа «Лингва» научнай институт ректора Нурсулу Букетованы кытта сибээстэспит этилэр. Мин телефонунан кэпсэппитим. Дуосканы Карагандаҕа туруоруохпутун сөп, онуоха официальнай былаастан, уобалас салайааччылартан суругунан көҥүл ылыахха наадатын, тус бэйэм көмөлөһөргө бэлэммин диэбитэ. Аммосовка биир мемориальнай дуоска оҥоһуллан Уральскай куоракка историчөскай дьиэҕэ ыйаммыт. Биир оннук дуоска Жуковка баар эбит.

– Казах интэлигиэнсийэтин, суруйааччыларын кытта кэпсэтэҥҥин туох өйдөбүлү ыллыҥ?

– Урут Калаубек Турсункулов сойууһу салайар кэмигэр казахтары кытта сибээс күүстээх этэ. Хардарыта литератуура күннэрэ хаста да ыытыллыбыттара, тылбаас хомуурунньуктара тахсыбыттара. Онон кырдьаҕас өттүлэрэ Саха сирин туһунан үчүгэй өйдөбүллээхтэр. Билиҥҥи биһиги суруйааччыларбытыттан Урсуну, Наталья Харлампьеваны, Николай Лугинову билэллэр. Казахтар сибээстэһиэхтэрин баҕараллар. Турсунай Оразбаева күһүн Казахстаҥҥа Суруйааччылар союзтарын иһинэн Максим Аммосовка аналлаах тэрээһини ыытыам диэбитэ. Литератууралара ааспыт 10 сылга государство өттүттэн өйөбүлэ суох буола сылдьыбыттар, кыһалара чааһынай буолбуттар. Кэнники кэмҥэ государство өйөөн эрэр диэбиттэрэ. Төрөөбүт тылынан литератуура проблемата сытыытык турар. Сэбиэскэй Сойуус саҕана оччотооҕу политиканан төрөөбут тылтан тэйитии күүскэ баран, билигин да өрүттэ иликтэр. Тэрилтэм туһунан кэпсээбиппэр, сылга 230-ча кинигэни таһаарарбытын, орто тираж 3,5 тыһ. диэн билиһиннэрбиппэр сөхпүттэрэ. Дьиҥэр, Казахстан кыахтаах государство буоллаҕа. Казахстаҥҥа университет наукаҕа доктора Алимжан Хамраевы кытта кэпсэппитим. Кини биһиги олоҥхобутун Казахстан, Кыргызстан үрдүк үөрэҕин программатыгар фольклору, филологияны үөрэтиигэ киллэттэрбит. Түүр, монгол тыллаах омуктар эпостарыттан саха олоҥхото саамай былыргылара. Ол иһин олоҥхоҕо былыргы түүр омуктар аан дойду туһунан өйдөбүллэрэ, итэҕэллэрэ, үгэстэрэ барыта көстөр, онон олоҥхо атын эпостары үөрэтэргэ күлүүс буолар диэн үрдүктүк сыаналаабыта. Казахтар, кыргызтар сүрдээх ыалдьытымсах майгылаахтар. Казах биллиилээх суруйааччыта, Казахстан наукатын үтүөлээх деятелэ, Шолохов аатынан норуоттар икки ардыларынааҕы бириэмийэ лауреата, академик, профессор Сабит Досанов дьиэтигэр ыалдьыттаппыта.

– Соторутааҕыта Интернеккэ Караганда уобалаһын хаһыатыгар Максим Аммосов курдук өрөспүүбүлүкэ экономикатын, улахан промышленность сайдыытын түстээбит бөдөҥ салайааччыларын туһунан олохтоохтор билбэттэрэ кыбыстыылаах диэн биир журналист ыстатыйатын аахпытым. Эн манна туох этэрдээххин?

– Аммосовы билэр дьон аҕыйаабыт. Оттон маннык бөдөҥ личность баарын саҥа билэн, сүрдээҕин сөҕөллөр. 2000 с. «Максим Аммосов. Политический, государственный деятель трех тюркских республик СССР» диэн кинигэ тахсыытын көҕүлээн бэчээккэ бэлэмнээтим. Онно Хамидуллин «Легендарный Максим» сэһэнин, историческай наука доктора Е.Е. Алексеев Аммосов Казахстаҥҥа, Кыргызстаҥҥа үлэлээбитин туһунан суруйууларын, дьон ахтыытын киллэрбиппит. Кинигэни историческай наука кандидаттара П.А. Слепцов, А.Н. Жирков уонна мин хомуйан оҥорбуппут. Бу үлэни казахтарга, кыргызтарга таһаардахха, М.К. Аммосов туһунан билиҥҥи көлүөнэ билиэ-көрүө этэ. Кинигэни илдьэ барбыппар, хос тахсыан наада диэбиттэрэ. Итиэннэ документальнай киинэ оҥоруон баҕалаах дьон баар.

– Аны Кыргызстаҥҥа сырыыҥ хайдах ааста?

– Алма-Атаҕа суруйааччылар съезтэригэр сылдьаары, Бишкеккэ бэрт түргэнник таксинан барбытым. Дьиҥэр, чугас эбит, ол эрээри таможняны ааһарга тардыллан, 7 чаас айаннаабытым. Тиийээт, кыргызтар аатырбыт скульптордарын, аан дойдуга биллэр үлэлээх, Социалистическай Үлэ Геройун Тургунбай Садыковы көрсүбүтүм. Кини Саха сиригэр урут кэлэ сылдьыбыт, Аммосов бюһун оҥорбут этэ. Урут биһиги Правительствобыт Кыргызстан салалтатын кытта Бишкеккэ Аммосов бюһун туруорар туһунан кэпсэтиһии ыыппыт. Ол боппуруос ханна тиийбитин туһунан билистим. Садыков бэйэтэ бюһу оҥорбут уонна боруонсаттан кутан, гранит олохтоох гынарга бэлэммин, икки өттүттэн салалта официальнай таһымҥа сибээстэһиэхтэрин наада диэбитэ. Маны таһынан биһиги биллэр скульпторбыт Петр Захаров өссө 1986 с. аан дойдутааҕы симпозиумҥа бара сылдьан, Аммосов бюһун оҥорбуттаах. Кыргызстан архыыбын агентствотыгар Калипа Омуралиева бу туһунан билиэм диэбитэ. Бишкеккэ Аммосов аатынан уулусса куорат эргэ чааһыгар баар диэбиттэрэ. Ол уулуссаҕа Садыков бюһу оҥордоҕуна туруоруохха сөп.

Кыргызстан суруйааччыларын салайааччы Омор Оморов олус истиҥник көрсүбүтэ. Семен, Софрон Даниловтары билэр, кинилэр тустарынан ахтыы ыытыах буолбута. Бу киһиэхэ кинигэ тахсар ороскуотун барыллаан аахтарбытым.

– Уруулуу түүр омуктарбыт туспа государство буолбуттара төһө көдьүүстээх эбитий? Казахстан Россияны экономика– тын сайдыытын тэтиминэн үс бүк куоһаран иһэр дииллэрэ төһө оруннааҕый?

– Казахстан Киин Азияҕа биир саамай балысханнык сайдар государствонан биллэр. Экономикалара промышленностаах буолан, балай эмэ кыахтаахтык олороллор. Тутуу тэтимнээхтик барар, дьиэ сыаната наһаа ыарахан эбит. Ол аата хамнастара куһаҕана суох буоллаҕа. Бородууктаҕа сыана чэпчэки. Нурсултан Назарбаевы сүрдээх үчүгэй политиканы ыытар диэн билинэллэр. Нэһилиэнньэ 40 % нууччалыы тыллаахтар ылаллар. Биһиги, казахтар, эрэ диэн буолбакка, омуктары кытта сыһыаҥҥа болҕомтону уураллар. Ол иһин иирсээн, социальнай тыҥааһын суох. СНГ, Азия дойдуларыгар Казахстан улахан аптарытыаттаах эбит. Уулуссаҕа да, суруйааччылары да көрдөххө, омук быһыытынан билиниилэрэ күүһүрбүт. Ааспыт историяны үөрэтэ сатыыллар, үгус интэриэһинэй кинигэлэр тахсыбыттар. Олус элбэх нууччалыы, казахтыы хаһыат бэчээттэнэр эбит. Урукку салайааччыларыгар интэриэс улааппыт. Өрөспүүбүлүкэ урукку салайааччыта (I секретарь) Лев Мирзоян үбүлүөйүн киэҥник бэлиэтээбиттэр. Биһиги эмиэ Аммосов туһунан кинигэбитин тарҕатан, элбэх киһи болҕомтотугар таһааран, историческай чахчынан киһибит үтүөтүн биллэрэ сатыахпытын наада. Казахстаҥҥа бэлиэтии көрбүтүм, климаттара үчүгэй, фрукта дэлэй буолан эбитэ дуу, дьон доруобай, чэгиэн, бөдөҥ-садаҥ, кыраһыабай баҕайытык көстөллөр. Эдэрчи диэбит киһиҥ 60-чалаах буолар. Кыргызтар быдан дьадаҥытык олороллоро көстөр, үлэ суох. Бэйэлэрин урукку промышленностарын ыһыллыы-тоҕуллуу кэмигэр чааһынай илиигэ, омуктарга былдьаппыттар. Бэйэлэригэр туга да суох кэриэтэ хаалбыттар. Ыарахан балаһыанньалаах буоланнар, айдаан тахсар. Акаев саҕанааҕы салалта барытын ыһан, атыылаан кэбиспитэ дииллэр. Билиҥҥи салалта сөптөөх реформа ыытар, өрө тардар диэн эмиэ соччо ким да эппэт.

– Бу айаныҥ-сырыыҥ кэннэ туох түмүккэ кэллиҥ?

– Алма-Атаҕа барыам иннинэ Москваҕа Лена Максимовнаны көрсүбүтүм. Соторутааҕыта манна кэлэ сырыттаҕына, вице-президеҥҥэ Е.И. Михайловаҕа мунньах, үбүлүөйгэ бэлэмнэнии хайдах баран иһэрин туһунан кэпсэтии буолбута. Кинигэ тахсыытыгар смета оҥорор, Садыков, Захаров бюстарын дьылҕатын быһаарар туһунан боппуруостар боротокуолга киллэриллибиттэрэ. «Бичиккэ» көрсүһүү тэрийбиппитигэр Лена Максимовна, өрөспүүбүлүкэтээҕи хамыыһыйа чилиэннэрэ, Аммосовка үлэлэһэр дьон сылдьыбыттара. Билигин Аммосов биир дойдулаахтара, намнар, общественность өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар, үбүлүөй комиссиятыгар Максим Аммосов аатын үйэтитиигэ бары көмөлөһүөххэ, күүспүтүн холбуохха наада.

«Саха сирэ», 19.07.2007 с.

ЭРИЛИК ЭРИСТИИН НУУЧЧАЛЫЫ, КАЗАХТЫЫ САҤАРЫАҔА

Соторутааҕыта редакциябытыгар «Бичик» кинигэ кыһатын кылаабынай редактора Валерий Луковцев уруулуу омуктарбытыгар ыам ыйын 24–26 күннэригэр тиийэн улахан тэрээһиҥҥэ кыттан кэлбитин кэпсээтэ, онтон сиэттэрэн саха-казах норуоттарын сибээстэһиилэрин туһунан санааларын үллэһиннэ.

– Чимкент куоракка түүр тыллаах омуктар түмсүүлэрин бөдөҥ тэрээһинэ буолан ааспыта. Манна Саха сирин делегациятын Максим Аммосов аатынан ХИФУ Уопсастыбаннай холбоһуктар гражданскай көҕүлээһиннэрин өйөөһүҥҥэ сүбэтин председателин солбуйааччы Афанасий Николаев салайан илдьэ сырытта. Ыраахтан ХНТ иһинэн «Юрта мира» уопсастыбаннай тэрилтэттэн Канадаҕа олорор саха биир чаҕылхай бэрэстэбиитэлэ Эбээн-Бытантайтан төрүттээх Александра Михайловна Григорьева кыттыыны ылла. Биллэрин курдук, саха биллиилээх суруйааччыта, бастакы романиһа Семен Степанович Яковлев-Эрилик Эристиин ааспыт үйэ 1934–1935 сылларыгар Казахстаҥҥа, Чимкент куоракка сыл кэриҥэ айар командировкаҕа сылдьыбыта, ол түмүгэр киэҥник биллибит «Революция уолаттара» сэһэнэ күн сирин көрбүтэ. Бу атын омуктар дьылҕаларын сырдатар, хомоҕой сахалыы тылынан сэһэргиир аан бастакы бөдөҥ айымньы буолар. Биир сүрүн уратыта итиннэ сытар. Ити сылларга Эрилик Эристиин аны Бурятия норуотун олоҕун кэпсиир «Аймалҕан» диэн сэһэнин эмиэ суруйбута. Онон бу айаҥҥа-сырыыга мин сүрүн сыалбынан-сорукпунан, биир дойдулаахпыт, аатырбыт суруйааччыбыт тэлбит аартыктарынан-суолларынан сылдьыы, манна сыһыаннаах матырыйааллары булан билсии, үөрэтии буолбута. Ол быыһыгар Алматыга биир күн сылдьан, Казахстаҥҥа Максим Аммосов туһунан матырыйаал судаарыстыбаннай музейга, библиотекаҕа төһө баарын чинчийэн кэлбитим.

– Саха суруйааччылара казахтары кытта сибээстэһиилэрин бэрт утумнаахтык тутуспут буолуохтаахтар…

– Оннук. Өссө Семен, Софрон Даниловтар көҕүлээһиннэринэн, уруулуу тыллаах омуктарбыт бэйэлэрин өрөспүүбүлүкэлэригэр Саха литературатын күннэрин ыыталлара. Казахстан биллиилээх суруйааччыта Калаубек Турсункулов тэрийиитинэн Саха сиригэр хаста даҕаны суруйааччы бөлөҕө кэлэ сылдьыбыта. Оттон Саха сириттэн суруйааччылар Савва Тарасов, Урсун, о.д.а., кинигэ кыһатыттан Татьяна Румянцева көҕүлээһиннэринэн, хардарыта кинигэ таһаарыы, сырыы-айан буолуталыыра. К.К. Турсункуловка Эрилик Эристиин аатынан литературнай бириэмийэ, оттон биһиги уонча суруйааччыбытыгар казахтар «Алаш» судаарыстыбаннай бириэмийэлэрэ анаммыта.

– Валерий Николаевич, дьэ, бу айаҥҥа-сырыыга, саха-казах литератураларын сибээстэһиилэригэр туох сонун ситиһиилэнниҥ?

– Бастатан туран, Казахстан Национальнай библиотекатын генеральнай директора Алибек Аскаровы көрүстүм. Өссө 2012 сыллаахха М. Аммосов төрөөбүтэ 115 сылынан Кыргызстаҥҥа Ил Түмэн депутатын көмөлөһөөччүтэ Ньургуйаана Илларионованы кытары Егор Алексеев «Максим Аммосов – политический, государственный деятель Кыргызстана и Казахстана» диэн 600 кинигэтин өрөспүүбүлүкэбит аатыттан библиотекаларга бэлэхтииргэ тириэрдибиппит. Онтон 300 кинигэ Казахстаҥҥа барыахтааҕа, билигин Бишкеккэ сытар. Ону кэпсэтиһэммит, Алибек Аскаров аҕалтарыах буолла. Иккиһинэн, Алматыга сыл аайы улахан кинигэ быыстапката ыытыллар. Суолун ороскуота, кыттыыга төлөбүрэ ыарахан буолан, дэбигис киһи тиийбэт. Ол иһин, биһиги бэйэбит таһаарбыт бастыҥ кинигэлэрбитин, ол иһигэр М. Аммосов туһунан «Сахафильм» уонна «Саха» НКИК документальнай киинэлэрин, бу бөдөҥ быыстапка экспозициятыгар туруоруҥ диэн, Казахстан Национальнай библиотекатыгар бэлэхтээтим. Маны таһынан Казахстан Киин государственнай музейыгар сырыттым, кинилэр электроннай каталогтарыгар, Максим Аммосов туһунан туох эмит матырыйаал баарын билээри ыйытык оҥорбуппар, хомойуох иһин, туох да суох эбит. Ол иһин, эмиэ М. Аммосов дьоҕус бюһун уонна атын да кинигэлэри, киинэлэри бэлэх ууннум. Директоры солбуйааччы Хинаят Бабакумар өссө эбии матырыйаалы биһиги музейбыт ыыттаҕына, экспозиция оҥоруохпут диэн эрэннэрдэ. Директор Е.С. Шишигиҥҥэ кинилэр аадырыстарын тиксэрдим, балаһыанньаны кэпсээтим. Чимкент – Калаубек Турсункулов төрөөбүт дойдута. Турсункулов Саха сирин пропагандалааһыҥҥа өҥөтө улахан. Сахалары-казахтары ситимнээбит Эрилик Эристиин уонна Турсункулов тустарынан кэпсэтии таһаардым. Онуоха Калаубек доҕорбут аймаҕа киһи, мин: «Калаубек Турсункуловы бэйэбитигэр үйэтитэбит, эһиги Эрилик Эристиини үйэтитиигэ эмиэ ылсыһыҥ», – диэн этиибин бэркэ сөбүлүү иһиттэ. Официальнай сурукта ыытыҥ, үлэни саҕалыахха диэтэ.

– Эрилик Эристииҥҥэ үлэни туохтан саҕалыахха сөп дии саныыгын?

– Бастатан туран, кини «Революция уолаттара» сэһэнэ, урут тоҕо эрэ нууччалыы тылынан тылбаастамматах эбит. Онон, үлэни мантан саҕалыахха диэн санаа баар. Мин Эрилик Эристиин биир дойдулааҕа фронтовик-суруйааччы, поэт Алексей Бродников кыыһыттан сэһэни тылбаастаа диэн көрдөспүппүн, Саргылаана Алексеевна ылынна. Чимкеҥҥэ Эрилик Эристиин бюһун туруоруу, кини аатынан сквери тутуу туһунан суруйааччы бэлиэ даататыгар аналлаах тэрээһиннэр былааннарыгар киллэриэххэ. Оттон суруйааччы «Революция уолаттара» сэһэнин бастаан нууччалыы тылбаастаан баран, онтон салгыы казах тылыгар тылбаастатарга үлэ барыан, үп көрүллүөн наада. 2017 сыл тохсунньутугар Эрилик Эристиин төрөөбүтэ 125 сылын туолар. Онон, суруйааччы биир дойдулаахтара, Чурапчы улууһун, Чакыр нэһилиэгин олохтоохторо бу улахан даатаҕа бэлэмнэниини торумнаан, үбүлүөйү көрсө үлэни саҕалаатылар. Мин Дьокуускайга «Чакыр» түмсүү актыбыыстарын Гавриил Адамовы, Мария Филиппованы, Мария Кириллинаны уо. д.а. кытта эмиэ көрсүбүтүм. Эрилик Эристиин төрөөбүтэ 125 сылын көрсө үбүлүөй үлэтин тосхолугар Новосибирскайга олорор Кыра Хабырыыс сиэнэ атомщик учуонай, уопсастыбаннай деятель Иоган Егорович Максимов эмиэ бэйэтин этиилэрин бэлэмнээн киллэрдэ. Ити этиллибит былааннар, бу барыта олоххо киирдэр – саха бастакы романиһын аатын үйэтитиигэ сүҥкэн дьыала оҥоһуллуо этэ.

– Оттон биһиэхэ хаһан эрэ Эрилик Эристиин аатынан литературнай бириэмийэ баара дии…

– Баара. Урут, сэбиэскэй кэмҥэ, Саха сирин Суруйааччыларын сойууһа уонна Эрилик Эристиин аатынан сопхуос шефтээхтэр этэ, онон, тыа сирин үлэһиттэрин көҕүлээһиннэринэн, саха биллиилээх суруйааччытын аатынан литературнай бириэмийэ олохтоммута. Мин билэрбинэн, бу бириэмийэ биир бастакы лауреаттарынан суруйааччылар Николай Тобуруокап, Алексей Бродников, Андрей Кривошапкин, Сэмэн Руфов, Калаубек Турсункулов, о.д.а. буолаллар. Уларыта тутуу кэмигэр сопхуостар ыһыллан хааланнар, бириэмийэни анааһын эмиэ, хомойуох иһин, тохтотуллубута. Чакырдар бу бириэмийэни чөлүгэр – оннугар түһэриини туруорсаллар, кинилэри суруйааччылар, суруналыыстар, улуус олохтоохторо өйүүллэр. Дьиҥнээх олоххо киллэриитин саҥа баһылык Андрей Ноговицын үбүлүөйү көрсө оҥоруо диэн эрэл баар.

Саха сирэ – Казахстан доҕордуу сибээстэһиилэрин туһунан өссө этэр буоллахха, мин бу сырыыбар, Хатырык нэһилиэгин баһылыга Алексей Пинигин биэрбит Максим Аммосов кыра бюһун кытары, норуот маастара Федор Чээрин булбут иккис бюһун илдьибитим. Биирин музейга, иккиһин Чимкеҥҥэ «Туран» диэн саҥа тутулла сылдьар этнографическай-культурнай комплекска биэрдим. Түмүккэ ГЧИ директора Анатолий Николаевич Алексеевка уонна Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай университет кинигэтин кыһатын салалтатыгар улахан махталбын биллэрэбин: бэртээхэй кинигэлэри биэрэн ыыппыттара, ону музейга, библиотекаҕа бэлэхтээтибит. Биһиги Чимкентэн дойдубутугар кэлбиппитин кэннэ, Алибек Аскаров, бэлэхтээбит кинигэлэрбит иһин махталын биллэрдэ, бу кинигэлэр сыл аҥара экспозицияҕа туруохтара диэтэ. Дьон хайыы үйэҕэ интэриэһиргээбит. Холобур, биир учуонай саха ынаҕын, сылгытын туһунан саҥа кинигэбитин сонно тута, санаатын суруйаары, уларсан илдьэ барбыт.

Оттон Максим Аммосов туһунан элбэҕи кэпсиир матырыйааллары, документальнай киинэни билсэн, ааҕан баран, онно олоҕуран, Карлен Махпиров диэн доҕорум Алма-Атаҕа уйгуур тылынан дьоҕус кинигэ оҥорон таһаарбыт. Ону бу күннэргэ Дьокуускайга М.К. Аммосов аатынан ХИФУ-га ыытыллыбыт тылга аналлаах норуоттар икки ардыларынааҕы конференцияҕа Алимжан Хамраев диэн учуонай илдьэ кэллэ. Саныахха олус үчүгэй. Бу барыта Саха сирэ – Казахстан – Максим Аммосов, Эрилик Эристиин саҕаттан, өрдөөҕүттэн баар сибээһи өссө бөҕөргөтүөҕэ диэн бүк эрэнэбин.

Татьяна МАРКОВА

12.07.2014 с.

САНАА СЭРГЭТЭ
(Ангелина Шадринова-Суоһааны араадьыйаҕа авторскай биэриитэ)

Василий Семенович Яковлев-Далан, 1992 сыллаахха ааҕааччылары кытта көрсүһүүгэ биир түгэни ахтыбыта баар. Кини, Италияҕа Рим куоракка, Ватикан музейыгар сылдьан былыргы Рим императордарын субу илэ-чахчы баар курдук улуутуйа-суодуйа олорор мэтириэттэрин олус диэн сөҕө көрбүттээх эбит. Уонна кини Саха норуота аҥардас бэйэтин уус тылынан кыладыйан таһааран түҥ былыргы өбүгэлэрин тыыннаах мөссүөннэрин, илдьэ сылдьар сүдү күүстэрин ол улуу худуоһунньуктар айан хаалларбыт үлэлэригэр холуу санаабыт эбит. Саха тылын ойуулуур, дьүһүннүүр кыаҕа оннук муҥура биллибэт дириҥ далай баар буоларын Далан «Тыгын Дарханын», «Тулаайах оҕотун» ааҕа олорон ону дьиҥ чахчы өйдөөн кэлэҕин. Итини мин тоҕо аҕынным диир буоллахха, бүгүҥҥү мин ыалдьытым, киһи личность быһыытынан үүнэн-сайдан, ситэн-кутан тахсарыгар, Далан оруола, кини сабыдыала сүрдээх күүстээх эбит диэн өйдөнөр. Итиннэ өссө биир ситимниир утах саха тыла буолар.

Валерий Николаевич Луковцев, идэтинэн саха тылын учуутала, күн бүгүҥҥэ диэри тыл эйгэтигэр үлэлии сылдьар киһи. Эрэдээктэр, тылбаасчыт, публицист Семен Андреевич Новгородов аатынан «Айар» национальнай кинигэ кыһатын» солбуйааччы дириэктэрэ. Тюрк тыллаах омуктар аан дойдутааҕы ассоциацияларын «Күльтэгин» I-кы истиэпэннээх уордьанын кавалера. Бу соторутааҕыта төрөөбүт тыл уонна сурук-бичик күнүгэр киниэхэ саха тылын сайдыытыгар өр сыллаах сыраллаах үлэтин иһин диэн С.А. Новгородов аатынан Ил Дархан бириэмийэтэ туттарыллыбыта уонна оттон В.Н. Луковцев ааспыт 90-с сыллартан «Саха тыла – саха туһа» диэн үлэлии сылдьар общественнай хамсааһын биир тумус киһитэ буолар. Онон бүгүн биһиги кини санаатын толкуйун истиэхпит.

– Үтүө күнүнэн, Валерий Николаевич! Эн бэйэҥ историяны эмиэ сүрдээҕин сэргиир киһигин. Онон ылан көрдөххө баҕар историк да буоллуоххун сөптөөх курдук эбит. Ол гынан баран, дьэ эн саха тылын идэтин талбыт эбиккин. Ити эн олох оҕо эрдэххиттэн баҕа санааҥ этэ дуу эбэтэр ханнык эрэ туох эрэ төрүөттэн кэнники үөскээн тахсыбыта дуу?

– Итиннэ, биллэн турар кэккэ төрүөттэр бааллар этэ диэххэ сөп. Бииринэн, мин Таатта улууһун, Баайаҕа нэһилиэгэр төрөөбүтүм-үөскээбитим. Онтон биллэрин курдук Таатта народнай суруйааччылар, сахабыт классик суруйааччылар төрөөбүт-үөскээбит миэстэлэрэ буоларынан хайдах эрэ итинник эйгэ баар этэ диэххэ сөп. Иккиһинэн буоллаҕына, мин аҕам бииргэ төрөөбүт балта, Мария Харлампьевна Луковцева саха биллэр, фронтовик, прозаик, поэт, оҕо суруйааччыта, учуутал – Алексей Спиридонович Бродников кэргэнэ этэ. Онон оҕо эрдэхпиттэн суруйааччы күтүөттээхпин диэн киэн туттарым. Аҕам кинини кытта суруйсар этэ. Литература сонуннарын кыра эрдэхпиттэн ол сурук ис хоһоонун нөҥүө билэн, сэргии улааппытым. Уонна оттон биһиги учууталларбыт, холобура: Поликарп Александрович Андросов диэн, туох да саха тылын-сүмэтин баһылаабыт, сүрдээх билиилээх-көрүүлээх, үгүс суруйааччылары – Рафаэль Баҕаатаайыскайдааҕы кытары бииргэ үөрэммит уонна наар кинилэри кытары сибээһи тутар этэ. Холобура, доҕотторун Семен Руфовы, Василий Голдеровы аҕалан ыалдьыттатар, оҕолору кытары көрүһүннэрэр этэ. Уонна оттон Николай Ефремович Дедюкин диэн туох да сүрдээх эмиэ, үтүөкэн кэпсээннээх саха литературатын сүрдээҕин интэриэһиргэтэр гына үөрэтэр учууталлаах этибит. Аны оччолорго саҥа үөрэҕи бүтэрбит Маргарита Романовна Андросова-Егорова диэн эдэр учуутал кэлэн, Далан «Дьикти саас» диэн биллэр сэһэнэ тахсыбытыгар диспут тэрийэн турар. Дьэ, ол онно биһи мөккүөр бөҕө. Олох, арай санаабытыгар, биһиги дэриэбинэбит уонна биһиги кылааспыт ойууланар курдук. Учууталбыт соруйан мөккүһүннэрэн, мөккүөрдээх гына ыйытыылары биэрэр. Онно биһиги өрүкүйэ-өрүкүйэбит, омуннура-омуннура барабыт.

– Эн бэйэҕин дьэ, ким курдук көрө саныыр этигиний дьэ, ити айымньы геройдарыттан?

– Биир өттүнэн били элбэх кинигэни аахпыт, «Ойуун түүлүн» нойусуус ааҕар Саша Мандаров диэн геройга. Муҥар, биһиэхэ оруобуна үрдүкү кылааска Саша Мандаров диэн уол баар этэ. Иккиһинэн, эмиэ да оҕо барыта герой, романтик буолар баҕалаах буоллаҕа. Ол иһин Гасаҥҥа эмиэ оннук баҕатыйа саныыгын, ол эрээри таскар инньэ диэбэт буоллаҕыҥ дии.

– Онтон дьэ, ити эн бэйэҕин, бу мин сахабын эбит диэн дьэ омук быһыытынан билиниэҥ хаһан баар буолбутай? Хаһан оннук саха курдук билиммиккиний?

– Оттон биһиги Баайаҕабыт, Таатта улууһун биир кырыы нэһилиэгэ, былыргы Байаҕантай улууһун киинэ буола сылдьыбыт, ол гынан баран дьэ, Чурапчы, Уус-Алдан, Таатта быыстарыгар баар сүрдээх ойуччу, уустук суоллаах-иистээх дойду буоллаҕа дии. Инньэ гынан биһиэхэ кэлии-барыы диэн улаханнык суох этэ. Кырдьыгынан эттэххэ, холобур: нуучча дьонун биир эмэ ол холтуура үлэлиир, өрөмүөн эҥин оҥорор нууччалар диэбиккэ дылы сыл баһыгар-атаҕар биирдэ эмитэ көрөн аһарар этибит буоллаҕа. Биһиги олох дьиҥ уу саха эйгэтигэр үөскээбит дьоммут. Ол иһин оннук дойду буолан били кырдьаҕастарбыт эҥин барыта, дьон-сэргэ барыта, былыргы саха сиэрин-туомун, майгытын тута сылдьар дьон, үгэстэрин тута сылдьар дьон, тыллара-өстөрө наһаа минньигэс олох бэргэнник-этигэнник саҥараллар уонна бэйэм оҕо эрдэхпиттэн саха суруйааччыларын айымньыларын таптаан ааҕар буоламмын, ис хааммыттан, дьиҥ саха буолан, нууччалыы сатаан да саҕарбакка үөскэтэҕим ди. Аан маҥнай куоракка үөрэнэ кэлэн баран, бастаан наһаа, ол атын эйгэни атыҥырыыр уонна нууччалыы саҥарарбын сүрдээҕин ыарырҕатар этим.

– Онтон дьэ, хайа кэмҥэ холкутук сананар буоллуҥ?

– Ол кэмҥэ сахабын да диэн санаммаккын, дойдугар бэйэҥ хайдах бааргынан сылдьар буоллаҕыҥ, ол бүөмчү эйгэҕэр. Онтон, арай, үөрэнэ киирдибит, онно хайдах эрэ дьикти баҕайы эбит. Биһиги наар убайдарбыт диэн боруоста ытыктыы-убаастыы үөрэммит улуу норуоппутугар арааһынай дьон баар буоллахтара дии. Оптуобуска, уопсастыбаннай миэстэлэргэ буоллун. Уулуссаҕа сахалыы саҥараргын саба саҥараллар, туора көрөллөр эҥин. Хайдах эрэ биһиги саха диэн атын омукпут эбит диэх курдук, оннук сананар уонна биһиги бэйэбит дойдулаах, сирдээх дьон тоҕо бэйэбит дойдубутугар итэҕэс омук курдук көрүллүөхтээхпитий диэн 80-с сылларга дьиктиргиир санаа баара. Биһиги 85-с сыллаахха бүтэрбиппит, оруобуна 86-с сыллааҕы айдаан буолаары турар кэмэ буоллаҕа. Ол иннинэ бэчээккэ тоҕо эрэ дьэ сахалар былыр бандьыыттаабыттарын туһунан, сэрии бириэмэтигэр дезертиирдээбиттэрин туһунан, туох эрэ «саагыбардар» арыллыбыттарын туһунан матырыйаал наһаа хойуутук бэчээттэнэр этэ. Оннук политика барара көннөрү нэһилиэнньэҕэ эмиэ бэриллэр эбит. Онон туох да үчүгэй баҕайы дьоҥҥо даҕаны «хайдах эрэ олохтоох омук бэрэстэбиитэлин кыһарыйа соҕус сылдьыллыахтаах, ордук курдук туттуллуохтаах» диэбит курдук өйдөбүл баар эбит быһыылааҕа. Инньэ гынан, ити кэмҥэ хайдах эрэ биһиги үөрэнэрбитигэр бөрүкүтэ суох быһыы-майгы баара, куоракка.

Биһиги 25 оҕо биир бөлөххө, группаҕа үөрэнэбит. Аан дойду үрдүнэн соҕотох кафедра, саха тылын, литературатын кафедрата диэн буолар уонна атын ханна да оннук суох. Инньэ гынан, ол эмиэ биһиэхэ эппиэтинэс курдук этэ, олус чаҕылхай оҕолор киирбиттэрэ. Куонкурус, күрэх бөҕө, күрэстэһии бөҕө. Биир миэстэҕэ 7–8 диэбит курдук талыллан, сүрдээх талааннаах оҕолор киирбиттэрэ. Биһиги маҥнайгы курска «университет бастыҥ группата» ааты ылбыппыт.

– Онтон, дьэ, арыый бэттэх кэллэххэ, 1993 сыллаахха эһиги «Эдэр интеллигенция түмсүүтэ» диэни тэринэҕит, ол саҕана уонна сүрдээх улахан хамсааһыны таһаараҕыт. Итиннэ ылан көрөр буоллахха, бу суверенитеты ыллыы саха тылын судаарыстыбаннай статуска таһаарыы эҥин, оннооҕор Өрөспүүбүлүкэ күнүн бэлиэтээһин эҥин курдук. Ити барыта эһиги хамсааһыҥҥыт, сүрдээх улахан кыттыы барбыт эбит. Ити Өрөспүүбүлүкэ күнүн бэлиэтээһини өссө эйигин бэйэтин идеята диэн кэпсииллэр эбит дии.

– Ити кырдьык баар дьыала этэ. Уопсайынан, уларыта тутуу диэнтэн, ол 85-с эҥин сылтан саҕаланан, демократия киириитэ күүскэ саҕаламмыт кэмэ этэ, дойду үрдүнэн, өрөспүүбүлүкэҕэ. Оччотооҕуга биһиги улахан суруйааччыларбыт сүрдээх көхтөөхтөр этэ, Далан, Петр Аввакумов, Иван Федосеев-Доосо курдук, Софрон Даниловтааҕы этэ да барбаккын. Итинник наһаа улахан аптарытыаттаах суруйааччылар бааллар этэ буоллаҕа дии. Кинилэр сабыдыаллара.

Уопсайынан, интеллигент уонна интэлигиэнсийэ диэн өйдөбүл бу нуучча тылыгар эрэ баар, Арассыыйаҕа эрэ баар өйдөбүл диэн. Хайа да атын омукка оннук суох диэн былыр-былыргыттан. Уонна бу дьэ билигин этэллэр “интэлигиэнсийэ суолтата сүттэ, тоҕо диэтэххэ, урут интэлигиэнсийэ норуоту сырдатааччы, сирдээччи этэ» диэн. Онтон билигин киһи барыта биир таһымнаах буолла, онон ким да сырдатааччыга, сирдээччигэ наадыйбат. Онон интэлигиэнсийэ бэйэтин оруолун сүтэрдэ диэн этии баар. Эн итиннэ туох диэн санаалааххыный?

– Мин итиннэ олох сөбүлэспэппин. Ити сыыһа. Уопсайынан, аан дойду үрдүнэн глобализм политиката күүскэ барар. Ол глобализм сүрүн сыала-соруга тугуй? Кинилэр сүрүн сыаллара – улахан, монопольнай хампаанньалар оҥорон таһаарар табаардарын атыылаһар, кинилэр соҥнуур идеалларын олохтуур сокуоннарынан олорор сиэрэй маассаны үөскэтэргэ баҕалаахтар. Туох да өҥө-дьүһүнэ, омугунан уратыта суох, барыта биир маассаны, нууччалыы эттэххэ, «потребитель маассатын» элбэтэр баҕалаахтар.

Онтон эн дьэ бу Саха сирин бары улуустарыгар, бары муннуктарыгар сылдьаҕын, бараҕын-кэлэҕин, норуоту кытта көрсөҕүн. Эн көрдөххүнэ, норуот билигин ити интэлигиэнсийэҕэ наадыйар дуо?

– Дьиҥинэн, наадыйар бөҕө буоллаҕа дии, уопсайынан интэлигиэнсийэ диэн хайа баҕарар омукка улахан суолталаах кэмнэргэ омук интэриэһин, тыынын сирэйдиир, хайаан даҕаны бастаан иһэр өйдөөх-санаалаах буолар. Эбэтэр ол эппиэтинэһи өйдүүр бөлөх хайаан да наада. Онтуката суох норуот норуот буолбат буоллаҕа дии. Онтон биһиги дойдубут Россия куруук илин уонна арҕаа ыккардыгар хайа-ыыра тыытыллыбыт дойду буоллаҕа, ол иһин куруутун ити мөккүөргэ көннөрү норуот мунар-тэнэр. Уонна бу Россия үөрэхтээх дьонун сорохторо бэйэлэрин истэригэр арҕаалары үтүктэ сатыыллар. Сорохтор биһиги былыр-былыргыттан бэйэбит евразийскай култууралаахпыт диэн олоҕурда сатыыллар. Итинник хайаан да баар буолуохтаах. Биһиги Россиябытыгар даҕаны уонна, ордук чуолаан, бу аҕыйах ахсааннаах норуоттарга. Өскөтө, биһиги төрүт үгэһи тутуһуннарар, хайдах гыннахпытына чөл хаалабыт диэн толкуй баара наада. Маҥнайгыларбыт курдук, Өксөкүлээх сүбэлээбитин курдук, Күлүмнүүрдээх, Алампалаах, Ойуунускайдаах этиилэрэ. Норуот хайа диэки хайыһан сайдыахтааҕын, туох сыаннастарга олоҕуруохтааҕын туһунан чопчулуур күүс, сирдиир дьон хайаан да наадалар. Ол иһин Россияҕа «поэт диэн көннөрү поэт буолбатах, норуот өйүн-санаатын, баҕатын этэр, интэриэһин көмүскүүр личность буолар» диэн этии баар. Ол курдук урут-уруккуттан сахабыт норуота суруйааччылартан наһаа улаханнык кэтэһэр буола үөрэммит. Кинилэр тылларын-өстөрүн, учуонайдарбыт этиилэрин кэтэһэр, истэ үөрэммит. Ол үгэс билигин да хаалбат. Онтон атын боппуруос – оннук эппиэтинэһи элиитэ сороҕо ылыммат буолбут буолуон сөп, биирдиилээн бэрэстэбиитэллэр эҥин.