Текст книги "Кэм кэрэһиттэрэ"

АЙАР ҮЛЭ ААРТЫГАР ҮКТЭНИИ

«Кэм-кэрдии уонна киһи» диэн ыстатыйалар, уочаркалар, ахтыылар, уус– уран тылбаастар түмүллүбүт кинигэлэрин ааптар айбыт аҕатыгар, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кыттыылааҕар Николай Харлампьевич Луковцев сырдык кэриэһигэр анаабыт. Бу 2007 сыллаахха күн сирин көрбүт, түөрт түһүмэхтэн турар, кэрэхсэбиллээх кинигэтигэр бэчээт эйгэтигэр сүүрбэттэн тахса сыл үлэлээбит кэмнэригэр ааптар айан, суруйан кэбиспит айымньылара, бэлиэтээһиннэрэ, чинчийиилэрэ киирбиттэр.

«Олоҕу киһи киэргэтэр» диэн маҥнайгы түһүмэххэ ааптар «Урааҥхай омук ньургуннара, саха норуотун киэн туттуулара этилэр» диэн чорботон, ини-бии Семен уонна Софрон Даниловтар төрөөбүт-үөскээбит Ийэ дойдуларын туһугар муҥура суох бэриниилээх, олоҥхо бухатыырын кэриэтэ, олох туһугар, кырдьык, дьол-соргу иннигэр сыаната биллибэт сүдү кылааты хаалларбыттарын бэлиэтиир. Кини суруйар: «Сүүрбэһис үйэ иккис аҥаарыттан кэнники сылларга саха бастаан иһэр өйдөөх-санаалаах айар, научнай интеллигенциятын сүрүннүүр чөмчөкөлөрүнэн буолбут профессордар Георгий Башаринтан, Авксентий Мординовтан, норуот суруйааччылара Амма Аччыгыйыттан, Күннүк Уурастыыраптан, о.д.а. ытык кырдьаҕастартан көлүөнэ утумун салҕаан, бүтүн омук өйүн-санаатын сомоҕолуур, холбуур бас-көс оруолу Даниловтар ылбыттара. Саха сирин суруйааччыларын сойууһун салалтатыгар маҥнай 1961 сылтан Сэмэн, онтон кини соһуччу сүрэҕинэн охтубутун кэннэ, 1979 сылтан Софрон айымньылаахтык үлэлээбиттэрэ. Бу кэмтэн айар тэрилтэ бар дьон иннигэр улахан үгүс соругу толорор аналлаах интеллигенция өйүн-сүбэтин холбуур киининэн, тэбэр сүрэҕинэн буолбута» [21, c. 7–8].

Манна устуоруйа түгэннэриттэн ахтан аастахха, Саха сирэ Арассыыйа састаабыгар киирбитэ 360 сылын бэлиэтиир кэммитигэр, 1992 сыл алтынньы 20 күнүгэр, Москва куоракка, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтигэр Российскай Федерация Президенэ Борис Николаевич Ельцин ыалдьыттыы кэлбитэ. Бу көрсүһүүгэ Софрон Петрович саха үлэһит дьонун-сэргэтин олоҕун-дьаһаҕын, кыһалҕатын, кыаллыбат түгэннэрин, итэҕэтиилээхтик, ылыннарыылаахтык тиэрдибитэ. Бу кэскиллээх кэпсэтии туһунан ааптар бу курдук бэлиэтиир: «Б.Н. Ельцин Саха сиригэр хаста да бэйэтинэн кэлэ сылдьан, Софрон Данилов курдук историябытын, күннээҕи олохпутун үчүгэйдик билэр, ону кимиэхэ баҕарар өйдөтөр гына тириэрдэр кыахтаах дьоннорбут ыллыктаах, ылыннарыылаах тылларын истибит буолан, өрөспүүбүлүкэҕэ улахан туһалаах дьаһаллары ылынарыгар мунаара барбатаҕын биһиги билигин махталы кытта ахтабыт. Суруйааччы, патриот, публицист быһыытынан, Софрон Петрович Федеративнай дуогабар тугун-ханныгын норуокка быһааран биэриигэ, депутат быһыытынан Саха Өрөспүүбүлүкэтын Конституциятын ылыныыга эмиэ ураты өҥөлөөх» [21,c. 13].

Ааптар саха норуотун суруйааччыта Василий Яковлев-Даланы кытары алтыһан ааспыт умнуллубат түгэннэрин тустарынан истиҥник ахтар. Кини бар дьоҥҥо туһаайан духуобунай лиидэрдэр тустарын кичэмэлээх санаатын сайа эппиттээх эбит: «Үйэлэр тухары историческай уопут көрдөрөрүнэн, норуот бастыҥ дьоно, кини өйүн-санаатын сүмэтэ – кини интеллектуальнай элитата – норуоту сомоҕолуур улуу күүһүнэн буолар» [21, c. 19]. Бу саргылаах санаатын сайыннаран, тиийимтиэ буоллун диэн дириҥэтэн, «Дьылҕам миэнэ» эссе-сэһэнин киириитигэр суруйбутун долгуйа ааҕабыт: «Мин олорбут олоҕум общество тутула уларыйар кэмнэрин баттаста. Тус бэйэбиттэн туох даҕаны тутулуга суох норуотум чулуу уонна интэриэһинэй дьонун – Г.П. Башарины, Н.Е. Мординовы– Амма Аччыгыйын, В.М. Новиковы-Күннүк Уурастыырабы, В.А. Протодьяконовы-Кулантайы, Семен Петр., Софрон Петр. Даниловтары, М.С. Иванову-Багдарыын Сүлбэни, Е.Е. Алексеевы, о.д.а., кинилэр охсуһууларын, дьулуһууларын кытары алтыста. Саха норуота үйэлэргэ үөскэппит интеллектуальнай баайын-дуолун, кини бэйэтигэр төннөрөр туһугар ити дьон бэрт уһун сыллаах дьаныардаах туруулаһыыларын ортотугар олорон аастым. Онтон туора туран хаалбатым да диэххэ сеп» [21, c. 19–20].

Валерий Луковцев чинчийээччи бэрдэ буолан тахсар дьылҕата эдэр эрдэҕиттэн тирэх анньынан, суолдьут сулус кэриэтэ, сыал-сорук буолан, үүнэн– сайдан, үрдээн баараҕадыйан испитин бэлиэтии көрөбүн. Бу киһи аайы ылбычча бэриллибэт талба талаан, айылҕаттан айдарыллыбыт, онуоха эбии чэчирии-чэлгийэ сайдар оҥкула охсуллубут, төлкөтө түстэммит төрөөбүт-үөскээбит төрүт-уус сирэ-дойдута былыр-былыргыттан кэрээбэт кэпсээҥҥэ киирбит, Байаҕантай улууһун киинэ буолан килбэйбит кырдьаҕас Баайаҕа Томторо, ону сэргэ кини күүрээннээх үлэни таҥара оҥостубут, икки хараҥаны ситимниир бүгүрү үлэһит дьонун– сэргэтин дьоһуннаах, холоонноох холобура диэтэххинэ, эн, алҕаһаабаккын. Ол да иһин кини үлэһитин, дьулурҕа дьулуурун, эҥкилэ суох эппиэтинэһин, туппутун туура ыһыктыбатын, эппитин энчирэппэтин, тук курдук толоругаһын, эркин курдук эрэллээҕин этэ даҕаны барбаккын. Кини бэлиэтиир: «Күлүмнүүр, Өксөкүлээх, Алампа, Ойуунускай саҕаттан далааһыннаах көрүүлээх, киэҥ чүөмчүлээх, дириҥ-далай санаалаах улахан дьоннорбутун барыларын холбуур биир сүрүн уратылаахтар. Ол – кинилэр төһөнөн талааннаахтарый, өркөн өйдөөхтөрүй даҕаны соччонон угуттанан тахсыбыт өҥ кырыстарыгар – төрөөбүт дойдуларыгар, дьонноругар-сэргэлэригэр курдаттыы тардыһыылаахтарыгар, бэриниилээхтэригэр. Норуоттарын кыһалҕатын тус бэйэлэригэр ыар сүгэһэр оҥостон, хайа да кэмҥэ, былаас политиката хайдах да өҕүлүннэр, бар дьоннорунуун куруук бииргэ буолар, кинилэр интэриэстэрин туохтааҕар даҕаны бастатан өрө тутар дьулуурдаахтар. Ол да иһин, Далан курдук биһиги бастыҥ суруйааччыларбыт сүрэхтэрин хааныгар аҕаан, дууһаларыгар өр иитиэхтээн, өйдөрүгэр– санааларыгар уһун кэмҥэ сөҥөрдөн айбыт айымньылара норуот кутун туталлар уонна саас-үйэ тухары өлбөт– сүппэт сырдык тыыннаахтар. Далан хара маҥнайгыттан бэйэтин айымньыларынан, публицистикатынан төрөөбүт норуотун ытык өйдөбүллэрин, кичимэ ыратын-баҕатын, ыалдьар-долгуйар тыын боппуруостарын көбүппүт, таарыйбыт буолан, сахатын дьонун өйүн-санаатын, дууһатын дьулуһуутун таба тайанан, кинилэр итэҕэллэрин, билиниилэрин ылбыта, ытыктанар-таптанар суруйааччынан буолбута. Народнай суруйааччы: «Мин норуотум туһа диэн олорбутум… Дьоллоох буолуҥ!» диэн кэриэс аман өһүн этиэн эппитэ, ити тыллар кини олоҕун, айар үлэтин сүрүн ис хоһоонун итэҕэтиилээхтик кэрэһилииллэр» [21, c. 20–21].

Бу бэлиэтээһиннэргэ биһиги ааптар Далан туһунан ураты көрүүлэрин астына ааҕабыт. Кини хас даҕаны сыл Василий Семеновиһы кытары «Хотугу сулус» сурунаал редакциятыгар бииргэ үлэлээбит, кинигэлэрэ бэчээттэнэн тахсалларыгар редактор быһыытынан элбэхтэ эн-мин дэһэн, алтыһан ааспыт буолан, Далан бэйэтигэр олус ирдэбиллээх, улахан талааннаах суруйааччы буоларын, сабардыы сатаабат сэмэй, наһаа дьүккүөрдээх айар үлэһит, дьиҥнээх гражданин, норуот киһитэ, бэриниилээх патриота этэ диэн үрдүктүк киэн тутта сыаналыыр. Валерий Николаевич ахтар: «Аан бастаан суруйааччыны «Тулаайах оҕо» айымньытыгар дипломнай үлэ суруйарбынан сибээстээн, 1985 с. көрсүбүтүм. Ол саҕана «Кэтэһиилээх кэмнэр» романын издательствоҕа таһаарар– таһаарбат сытыы мөккүөр, кытаанах киирсии бара турар кэмэ эбит. Чулуу суруйааччылар, литературнай кириитиктэр айымньы наадалаах темаҕа талааннаахтык суруллубутунан тахсарыгар туруорсалларын үрдүнэн, соруйан харгыстаһан, төттөрү төннөрөн, 20-тэн тахса бэч. лиистээх кээмэйдээх бөдөҥ айымньыны хас да төгүл хос оҥорторбуттар… Маныаха кини айдаарса барбакка, хат ылсыһан үлэлэһэн испитэ кини киһи быһыытынан сэмэйин, тулуурдаах, дьаныардаах үлэһитин көрдөрөр» [21, c. 21–22].

Оччотооҕу мөлтөөбөт мөккүөр, сытыы хапсыһыылар сытыырхайбыт кэмнэригэр, устудьуон Валерий Луковцев эккирэтиһиигэ түбэспит суруйааччы айымньытыгар дипломнай үлэни суруйуута бэйэтин кэмигэр эмиэ хорсун быһыыга тэҥнээҕэ. Литератуураҕа, критикаҕа мөккүөр куруук баар уонна баар буоллаҕына эрэ сатанар курдук. Мөккүөртэн кырдьык тахсар. Ол эрээри саха дьонугар мөккүөр культурата арай ааспыт үйэ анараа таһаатыгар сүүрбэһис сылларга баара эбитэ буолуо. Онтон ити кэпсэнэр саҥаттан сатарбыт, тылтан тыллыбыт мөҕүрүүр мөккүөрдэр бэйэ-бэйэни түһэрсиигэ, эккирэтиһиигэ, ньоҕойдоһон уһаан-тэнийэн барыыга, устунан өстөһүүгэ, тиниктэһиигэ тиэрдэрин киһи барыта билэр. Ордук санаһыы сүлүһүнүн туһунан философия доктора, профессор Б.Н. Попов итэҕэтиилээхтик суруйбута: «Ордук санаһыы, бэрт былдьаһыы аһара буортулааҕын туһунан этиэхтээхпит. Дьоннор икки ардыларыгар кырдьыга да оннук: киһи дууһатын сүһүрдэр сытыган эрбэһин, киһи тыынын тумнарар дьаардаах салгын. Ону ааһан ити чувство, аһара куттаҕас уонна сидьиҥ буолан, дьоҥҥо-сэргэҕэ биллиэн баҕарбат, тыҥырахтарын кумунан саһан сылдьар үгэстээх. Дьэ ол иһин эбээт ким даҕаны ордук санаһарын атын дьоҥҥо, общественноска билиммэтэ. Ол оннугар хата «объективнай» биричиинэлэри була сатыыр. Ученай буоллаҕына, ол ордук саныыр киһитин научнай үлэтин үрдүгэр түһэн, сыыһалары, итэҕэстэри була сатыаҕа. Суруйааччылар, артистар эмиэ инньэ гыныахтара. Ол төрүөтэ – миигиттэн ордоору гынна, ордубатар, иннибэр түспэтэр ханнык диэн» [28, c. 108].

«…Суруйааччы кини айымньытыгар бастакы дипломнай үлэ оҥоһуллубутуттан сүрдээҕин үөрбүт, сүргэтэ көтөҕүллүбүт этэ. Ылан ааҕан баран сөбүлээбитин биллэрбитэ. «Литератураҕа үлэлэһиэҥ этэ», – диэн сүбэлээбитэ. Билигин санаатахха, кини миигин ыччат, дьон– сэргэ билиниитин уонна өйөбүлүн туоһута, илдьитэ курдук ылыммыт эбит буоллаҕа. Далан биһирээһинэ уонна сүбэтэ оччотооҕуга ырааҕы– киэҥи толкуйдаабат, инники былааны хотон оҥостуммат эдэр киһиэхэ бэйэҕэ эрэл үөскээһинигэр, олоххо бэйэ суолун булунууга тирэҕи үөскэппитэ» [21, c. 22], – диэн ол кэми оччотооҕу устудьуон ахтар.

Онтон уус– уран литература эйгэтигэр Далан киниэхэ улахан суолталаммытын кэпсиир: «Нөҥүө сылыгар Василий Семеновичтан «Хотугу сулус» редакциятыгар үлэ миэстэтэ баарын истэммин, редактор П.П. Никитин туруорсуутунан оскуолаттан сурунаалга көспүтүм. Ити тус бэйэм холобурбар, онтон да атын түгэннэринэн биллэхпинэ, Далан учуутал идэлээҕинэн, олоҕор эрэйи көрсүбүтүнэн эдэр дьоҥҥо аламаҕай, болҕомтолоох сыһыаннааҕа, куруук үрдүккэ угуйар-уһуйар үтүө хаачыстыбалааҕа. Эдэр ыччат, эдэр суруйааччылар киниэхэ тардысталлара, эрэнэн-итэҕэйэн сүбэ-ама көрдүүллэрэ, «убайбыт Далан» диэн ытыктабыллаахтык ааттыыр, тылын быһа гыммат буолаллара» [21, c. 22].

«Саха – айылҕа оҕото» диэн мээнэҕэ эппэттэр. Ол сиэринэн– туомунан Далан төрөөбүт сирин– уотун күндүтүк саныыр, удьуор– харалы урууларын, өбүгэлэрин, төрүттэрин– уустарын чугастык саныыр, кэриэстиир үтүө үгэстээҕин ааптар ахтар: «Биирдэ дойдутугар Чурапчыга тахса сылдьан төрүттэрэ, дьонноро көмүллэ сытар алаастарын көрөн киирбитин, «мин даҕаны кэлин манна сытыам» диэн миэстэ көрбүтүн кэпсээбитэ…Ону мин, эдэр киһи, дьиктиргии санаабытым» [21, c. 24]. Ол аата улахан убайа Далан санаата оонньуур, быыппастар кэмнэригэр арааһы аттаран саныыр, үчүгэйгэ даҕаны, куһаҕаҥҥа даҕаны куруук эрдэттэн бэлэмнээҕин түөрэ түөһэн көрөр.

Валерий Николаевич «Тыгын Дархан» историческай роман тахсыытыгар издательствоттан кинигэ редактора этэ. Ол туһунан кини бэйэтэ маннык ахтыбыта: «… кырдьыга, айымньы тылын-өһүн нарылааһыҥҥа балачча үлэлэспитим. Компьютер саҥа киирэн туһаныллан эрэр кэмэ этэ. Онтон тардыллан, кини айымньыта компьютерга бэрт өр оҥоһуллубута. Ол кэм устатыгар кини тулуйбакка-тэһийбэккэ кэтэһэрин биллэрбэтэҕэ, ыгылыта-тиэтэтэ сатаабатаҕа. Редакторга болҕомтолоохтук сыһыаннаһара, көннөрүүлэри эҥин киллэриини, сөптөөҕүнэн аахтаҕына, өһүргэнэ барбакка ылынара кини дьон үлэтин убаастыырын, ордук тутта сатаабатын көрдөрбүтэ. Кинигэтэ тахсыбытыгар бу курдук анабыл суруйан бэлэхтээбитин киэн тутта хос– хос ааҕабын: «Убаастабыллаах Валерий Николаевич! Мин бу сүрүн айымньым тахсарыгар ис сүрэххиттэн кыһаллан көмөлөспүтүҥ иһин барҕа махтал буоллун. Инникитин даҕаны саха литературатын туһугар ити курдук бэриниилээхтик үлэлээ, саха дьонугар өй– санаа угарга өрүүтүн көмөлөс. Дьолу-соргуну баҕарабын. Автор. 22.07.93 с.

«Василий Семенович, литератураҕа хойут киирбитэ уонна бэрт өртөн ыла эрдэттэн былааннаммыт, бэлэмнэммит буолан, үлүмнэһэн үлэлээбитэ. Сааһыран эрэринэн, баҕар, мас тосторун курдук соһуччу олохтон барыан таайан эбитэ дуу, ону тэҥэ көҥүллүк үлэлиир, бэчээттэнэр кыах эмиэ хаарчахтаныан сөп диэн дьиксинэн даҕаны буолуо, ыксыыра, тутуу былдьаһар баҕалааҕа. «Тыгын Дархан», «Дьылҕам миэнэ» романнарын бүтэрбит кэмигэр санныттан ыар сүгэһэри түһэриммит айанньыт кэриэтэ уһун, туруору дабааны дабайан баран,өссө үрдүк хайа арҕаһыгар тахсыах иннинэ тыын ылардыы, уоскуйбут, чэпчээбит этэ» [21, c. 24–25].

В.Н. Луковцев учуутал идэлээх буолан, киһи психологиятын, өй-санаа эймэниитин, дууһа долгуйуутун уйаҕастык, ылыннарыылаахтык айар. Аны чинчийээччи быһыытынан сүрдээх болҕомтолоохтук, кыраҕытык, сытыытык таба көрөн, бэлиэтээбит түгэннэрэ бэрт кэрэхсэбиллээхтэр: «Тулаайах оҕотугар» оҥоһуллубут хартыынаны, аҕатыгар уонна кини үөлээннээхтэрэ бастакы холкуостаахтар кэриэстэригэр анаабыт «Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын» романыгар ахтыллар сэрии иннинэ бэчээттэммит «Мүлдьү Бөҕө» олоҥхо кинигэтин анаан– минээн көрдөртөөбүтэ. Кинигэҕэ хас да сиринэн бэлиэтээһиннэр оҥоһуллубуттарын: «Көр, бу аҕам син эмиэ санаатын суруйбут, бэлиэтэммит эбит ээ…» – диэн бэркэ манньыйан, астынан туран, саамай таптыыр оонньуурун көрдөрөр оҕолуу аһаҕастык күлүм аллайан эппитэ (Мичээрдээтэҕинэ, күллэҕинэ-үөрдэҕинэ киэҥ, арылхай харахтара ис-иһиттэн сырдыыллара, сылаастык сыдьаайаллара). Онно биһиги кини аҕатын олус күндүтүк саныырын, кинигэни дьонун кэриэстээн бэрт кичимэтик ууруна сылдьарын өйдөөбүппүт. Алта уонуттан тахсыбыт киһи эрэ ити курдук туора дьоҥҥо аныаха диэри төрөппүттэрин истиҥник уйадыйа ахтарын– саныырын мээнэ биллэрбэт…» [21, c. 25].

Саха норуодунай суруйааччыта Николай Лугинов бэлиэтиир: «Литератураҕа хайа даҕаны суруйааччы бэйэтэ туспа ыйааһыннаах буолар, онтон уһулуччу кыахтаах, норуот өйүн-санаатын таһымын саҥа кэрдиискэ таһаарбыт суруйааччы үтүөтэ олус улахан буолар дии саныыбын. Тоҕо диэтэххэ, онтон сылтаан дьон-сэргэ санаатын-оноотун ыыра кэҥээн, сүрдээҕин уларыйар. Литератураҕа Далан оруолун мин оннук сыаналыыбын. Кинини саха хараҕар саҥа саҕахтары арыйбыт киһинэн ааҕабын. Ордук суолталааҕа – кини государственность психологиятын, өйүн– санаатын дьоҥҥо иҥэрэргэ үлэлээбитэ «Тулаайах оҕо», «Тыгын Дархан»)» [25, c. 31–32].

Филология доктора Дора Васильева суруйааччы айар үлэтигэр туһаайан бэрт бэлиэ түмүктэри суруйбута: «В.С. Яковлев-Далан айар үлэтин күөгэйэр күннэрин, бэйэтин күүһүн-күдэҕин «Тулаайах оҕо» уонна «Тыгын Дархан» диэн романнарыгар анаабыта. Бу айымньылар Лидия Лебединская уонна Аита Шапошникова тылбаастарынан нууччалыы бэчээттэнэн, киэҥ Россияҕа тиийэ тарҕаннылар. Кинилэр В. Иванов «Русь изначальная» романыгар, В. Ян «Нашествие монголов» диэн историческай трилогиятыгар, ханан эрэ сыһыары тутан, тэҥнии көрөллөрө мээнэҕэ буолбатах. Суруйааччы бу айымньыларын араас историческай, этнографическай, фольклорнай источниктарга сатабыллаахтык тирэнэн, элбэх архив матырыйаалларын дьаныһан туран үөрэтии түмүгэр суруйбута» [8, c. 36].

Тылбаасчыт Аита Шапошникова суруйар: «Тулаайах оҕо» роман сахаҕа наһаа кэтэһиилээх айымньы этэ. Кырдьык бу роман биһиги бэйэбитин история субъегын, ол эбэтэр туспа суоллаах-иистээх, силистээх-мутуктаах, биир сомоҕо норуот быһыытынан сананарбытыгар, салгыы өссө да уһун кэмнэргэ кыахтаахтык олорорбутугар көмөлөөх этэ. Ол эрээри хара бэчээттэниэҕиттэн роман бэйэбит прессабытыгар элбэхтик мөҕүллэн– этиллэн, аны авторы омугумсуйууга буруйдааһын хоймоҕо хойдон барбыта… Ол иһин бу кинигэ туохтааҕар да нууччалыы тахсара наада этэ. Софрон Петрович Данилов миигин ыҥыран ылан, Москва издательствотыгар былааҥҥа киллэртэрдибит, онон хайа сатанарынан түргэнник уонна үчүгэй подстрочникта оҥор диэбитэ. Икки ый кэриҥинэн бүтэрэммин, Василий Семеновичка рукописпын туттаран кэбиспитим. Өр-өтөр буолбатаҕа, Далан романа Л. Лебединская диэн тылбаасчыт көмөтүнэн Москваҕа «Глухой Вилюй» диэн кинигэ буолан тахсыбыта уонна эбиитин мунньахха ырытыллан, «Литературнай хаһыакка» хайҕабыл ыстатыйа бэчээттэммитэ» [41, c. 78–79].

Далан туһунан Валерий Николаевич саргы санаатын түмүктүүр кэриэтэ ахтыбыт: «Үөрдэҕинэ, эрэнэр-итэҕэйэр дьонун ортотугар Василий Семенович аһаҕас майгылааҕын, уйан дууһалааҕын өссө биир түгэн көрдөрөр… Презентация кэнниттэн дьиэтигэр атаарарбытыгар кини тоҕо эрэ «Дьикти сааһын» гонорарын харчытыттан быраатыгар биэрбэтэҕиттэн билиҥҥэ диэри кэмсинэ саныырын туһунан ахтан аһарбыта. «Бастакы кинигэм гиэнин лөскөччү кэргэммэр Янаҕа туттаран үөрдэр– көтүтэр баҕалааҕым…», – диэбитэ. Ол курдук сүүрбэччэ сыл кэриҥэ анараа өттүнээҕи быстах түгэни санаатыгар тута сылдьар уйаҕас дууһалаах, чараас сүрэхтээх эбит этэ» [21, c. 25].

Түмүктээн эттэххэ, Далан албан аата, суон сураҕа үс саха дьонугар-сэргэтигэр муҥура суох бэриниилээх, эппиэтинэстээх сыһыан, өркөн өй, баараҕай талаан чаҕылхай холобура буолан, ааҕааччылар сырдык санааларыгар, өлбөөдүйбэт өйдөбүнньүк тэҥэ үйэлэргэ сыдьаайа туруоҕа.

Күн-дьыл ааһа көтөрө түргэн…Кинигэни ааҕа олорон, аны 1980 сыл күһүнүгэр баар буола түһэбит. Валерий Николаевич хоммут уоһун хоҥнорон, сыл-хонук кэннибитигэр хаалбыт тумустаан киирбит тумулларын кэтэҕэр өлбөөдүйбэт өйдөбүнньүк буолбут умнуллубат, кэрэ-бэлиэ түгэннэриттэн билиһиннэрэр: «Биһиги, тыа оскуолатын бүтэрбит, бары кэриэтэ, оччотооҕу көрдөбүл быһыытынан, совхозка иккилии, сорохпут өссө элбэх сыл үлэлээбит, эбэтэр училищены бүтэрбит, армияттан саҥа сулууспалаан кэлбит ыччаттар, үрдүк үөрэххэ туттарсан, СГУ ИФФ саха салаатын студеннара аатыран үөрэ-көтө сылдьарбыт. Күһүҥҥү практикаҕа хортуоска хостуу чаҕылхай Максим Аммосов төрөөбүт Нам Хатырыгар анаммыппыт. Совхоз киин уһаайбатын уонна Маймаҕа бөһүөлэгин икки ардынааҕы Атамай учаастагар иччитэх турар үүтээн курдук быстах тутуулаах дьиэҕэ олохтоотулар. Олорор сирбитин оҕолор «Атамай-сарай» диэн ааттаатылар» [22, c. 242].

Үлэ-хамнас түгэннэриттэн күн аайы, ардыгар күһүҥҥү курулас ардаҕы аннынан хортуоппуй хостуулларын, ардыгар уолаттар өрүскэ киирэн баарсаттан комбикорм куруустуулларын, үөрүү-көтүү, ырыа-тойук доҕуһуоллаах буолалларын ахтар: «…Ол курдук, сүүрбэччэ хонук устата саҥа билсии, бодоруһуу кэмин ааһан, түмсүүлээх буолуу, бэйэ– бэйэни өйөһүү, көмөлөсүһүү бастакы оскуолатын ааспыппыт. Ол да көмөлөстөҕө буолуо – бастакы курска үөрэнэ сылдьаммыт, университет үрдүнэн бастыҥ группа аатын ылбыппыт» [21, c. 38].

Бу күүрээннээх үлэ, ситиһии төрдүн, силиһин-мутугун охсубут, саха салаатын бүтэрбиттэр бары улахан учууталбыт, аҕа табаарыспыт, бастыҥ сүбэһиппит туһунан ааптар кэпсиир: «Практика салайааччытынан бэйэтэ биһигини үөрэххэ талан сүүмэрдээбит преподаватель В.Н. Протодьяконов этэ (аны санаатахха, тоҕо эрэ бэрт үгүспүт ийэтэ, эбэтэр аҕата суох, аҥаардас, кыаммат төрөппүттэрдээх, саамай ыраах, түҥкэтэх сирдэртэн кэлбит оҕолор үөрэххэ киирэрбитигэр кини кырата суох оруолу оонньообут буолуохтаах). Баһылай Никиитис биһигини кытары тэҥнээхтэрин курдук барытыгар бииргэ сылдьар…» [21, c. 38].

«Мутугунан быраҕар муҥур олох» диэн сир түннүгэ дэппит аастыйбыт астаах аарыма кырдьаҕастар мээнэҕэ эппэтэхтэр. Орто туруу дойдуга күөх окко төбөтүн оройунан, киһи буолар кэскиллэнэн, оҕо аатырар оҥоһууланан, биһиги бары урут-хойут кэллэхпит. Алдьархай аргыстаах, сут-кураан мэҥэһиктээх, кыһалҕа кыттыгастаах Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии туһунан кыра эрдэхпититтэн эбэлэрбит– эһэлэрбит сэһэннэриттэн сиһилии истэр этибит. Оччотооҕу оҕо, билиҥҥи курдук сир аайы дьааһыла, оҕо саада суох, аҕыйах эрдэҕинэ, сайын сайылыкка, кыһын дьиэҕэ-уокка алтыһар атастарын, олоххо учууталларын, маҥнай эбэлээх эһэ буолаллара. Кинилэр барахсаттар сылаас сыһыаннарыгар, истиҥ тапталларыгар бигэнэн, үөрэн-хомойон, сүүрэн-көтөн, оонньоон-көрүлээн, үчүгэйи-куһаҕаны араарарга үөрэнэн-үтүктэн, олдьот бэйэбит оттомуран, ойор күннээх оҕо сааспытын атаардахпыт, киһи аатын сүктэхпит.

Мин кэпсиэхтээх геройум Валерий Николаевич оҕо сааһа эмиэ оччотооҕу доҕотторун, тэгил тэҥнээхтэрин курдук ааспыта. Кини суруйар: «Ыам ыйын 9 чыыһылата уратылаах күн. Кыайыы болуоссатыгар мустар уордьаннарын, мэтээллэрин иилиммит, сирэйдиин сырдаабыт ветераннары, эмиэ сэрии уотун ааспыт аҕабар ханыылыы санааммын, ордук истиҥник долгуйа көрөбүн. Кылбаа маҥан баттахтаах, сылын аайы сэдэхсийэн иһэр кыайыыны аҕалсыбыт кырдьаҕас саллааттарга дириҥ убаастабылбын, барҕа махталбын биллэрэн сиргэ тиийэ сүгүрүйүөхпүн баҕарабын. Аҕам тыыннааҕар кинини төһөлөөх күндүтүк саныырбын, ытыктыырбын биллэрэн истиҥ тыллары эппэтэхпиттэн уонна уруккуну, ааспыт олоҕун туһунан ыаһыйалаһан ыйыталаһан истибэккэ хаалбыппыттан хойутаан хомойобун. Бэйэтэ сэмэй муҥутаан, мээнэ кэпсии сылдьыбата, уопсайынан сэрии туһунан ахтарын сөпсөөбөтө. Онуоха эбии урут дьоппуоннары кытары сэриигэ сылдьыбыттары арҕаа сэриилэспиттэрдээҕэр намтата санааһын баара эмиэ мэһэйдиирэ эбитэ буолуо. Дьиҥинэн, ханнык да сэрии – син биир өлүүлээх-сүтүүлээх, бар дьон алдьархайа, иэдээнэ»[21, c. 112–113].

Уола кэпсииринэн, аҕата Луковцев Николай Харлампьевич Байаҕантай улууһун киинигэр, Баайаҕа Томторугар 1921 сыл ыам ыйын 22 күнүгэр төрөөбүт. Аҕа көлүөнэ дьон барытын ирээтинэн сааһын үтүөтэ кырыымчык, кыһалҕалаах ыарахан кэмнэргэ ааспыта. Сут-кураан эрэйин, сэрии алдьархайын этинэн– хаанынан билбитэ, үгүс өлүүнү-сүтүүнү көрсүбүтэ. Устуоруйаттан биллэххэ, оччотооҕу кэми эҥэрдэринэн тэлбиттэр ахтыыларынан, төрөөбүт-үөскээбит кырдьаҕас Томторугар унньуктаах уот кураан, сут содулуттан, ыарахан өттүктээх нолуоктар тэбиилэригэр холкуостарга сэрии инниттэн быстарыы-эстии саҕаламмыт. Уонча оҕолоох ньир-бараан ыал олоҕо, эмиэ ыалларын тэҥэ огдолуйан барбыта, инитэ уоттаах сэриигэ ыҥырыллан, ийэлээх аҕалара убайдара тиийиммэт-түгэммэт олох тэбиитигэр ыалдьан, күн сириттэн күрэнэн, аҕа киһилэрэ Ньукулай 1944 сыл бэс ыйыгар сэриилэһэр Армияҕа ыҥырыллан барарыгар, кыра саастаах инилэрин Афонялаах Харлампийы уонна балтын Маайаны көрүүтэ-истиитэ суох, сир-халлаан икки ардыгар, эмиэ кинилэр курдук күннээҕинэн аһыыр-аһаабат икки ардынан олорор ыалларыгар хааллартаан, төһө-хачча ыар-нүһэр санаа-оноо баттыктаах балаҕанын халҕанын саппытын саныыр, этэр уустук.

Оскуола кыраайы үөрэтэр оҕолорун көрдөһүүлэринэн, кини суруйан хаалларбыт ахтыытыгар ааҕабыт: «Забайкальеҕа Даурия диэн байыаннай городокка 664-с стрелковай полкаҕа автоматчик-стрелокка үөрэммитим. Бирисээгэ-андаҕар ылбыппыт. 1945 сылга Забайкальскай фронт походунан фроҥҥа туруммуппут. Ол иһигэр биһи 644-с стрелковай полкабыт сайын Монголия истиэбинэн 80 көһү атахпытынан айаннаан, элбэх ырыынан, өлүүнэн, суостаах айаҥҥа туруммуппут. Утатыы-быстыы эрэйин онно билбиппит. Сүүһүнэн киһи, нууччалар, аҥаардас утатан-ыран суолга охторо. Ону собуостаһан, хонук сирдэргэ массыынанан таһаллара» [24, c.114].

Кыһыл Армияҕа, сэриигэ, Ийэ дойдуну көмүскүү ыҥырыллааччы саллаат эрэйэ– кыһалҕата бастакы күннэртэн саҕаламмытынан барбытын ахтыыттан ааҕабыт: «…Чурапчы военкоматынан хомуллубут дьону Уус Тааттаттан Алдан өрүһүнэн куораттаппыттар. Хомуурга түбэспиттэри Хаандыгаттан иһэр борокуот баарсатыгар киллэрбиттэрэ, арай саллыахтарын иһин, тобус– толору хаайыылаахтары симэн, эмиэ сэриигэ илдьэн иһэллэрэ эбитэ үһү. Олортон уонча киһи киксэн, саҥа киирбит тыа дьонуттан өйүөлэрин, таҥастарын былдьаары, саба түһэн түүрэйдээн, кырбаталаан барарга соруммуттар. «Онуоха биһиги ортобутугар даҕаны кыанар, дьорҕоот дьоннор көстүбүттэрэ. Өрө тэйиэккэлии, тэлэкэчийэ сылдьан, киһини үтүлүк курдук эһиллэ түһүөхтэригэр диэри охсуталыыр эр бэртэрэ бааллар эбит этэ» [24, c.114].

Кылгас эрээри, хаан тохтуулаах, кырыктаах кыргыһыылар буолан ааспыттара, дьоппуон милитаристарын үлтүрүтүү Кыһыл Армия килбиэннээх кыайыытынан түмүктэммитэ. Ол туһунан саллаат Ньукулай Луукапсап ахтыытыттан билсэбит: «Кыраныыссаны атырдьах ыйын 9 күнүгэр сарсыарда 6 чаас ааһыыта туораабыппыт. Аргун өрүһүнэн. Японецтар сүрүн күүстэрин Хайларга чугуппут буоланнар, биһиэннэрэ быстах сэриилэри дөбөҥнүк кыайталаан испиттэрэ. 180 километры. Арҕаа сэрии чаастара кэлэн, Хинган хайаны элбэх сүтүгүнэн чиэрэстээбит этилэр. Японскай өлүктэр сылбах курдук сыталлара. Киһи хаана онно уу курдук сүүрүгүрбүтүн олус дьулайа көрбүтүм. Советскай өлүктэри тута харайан испиттэр. Икки өттүттэн сэрии сэбэ урусхалланан сыталлара…

Хайлар куорат хаҥас өттүгэр кэлбиппит. Куорат умайа турара. Хайалар арҕастара умайан күүдэпчилэнэллэрэ. Биһиги 644-с стрелковай полкаттан тохсус ротаны сонно тута сэриигэ киллэрбиттэрэ. Көрөн турдахпытына, субу аргыстаһан кэлбит ротабыт дьоно өлөн– бааһыран аҕыйаан бардылар…

Хайлар бөҕөргөтүммүт оройуонугар, этэллэринэн, сүүсчэкэ тыһыынча киһилээх аармыйа сир анныгар сыппыта. Көһүппэтэх өттүгүттэн саба түһэллэрэ. Снайпердар, кынчааллаах бас быһааччылар күннэри-түүннэри бултаһаллара. Кинилэри утары биһиги 36-с армиябыт уонна атын байыаннай чаастар сэриилэспиттэрэ. Биһиги 644-с полка 2-с батальонун 1-эй ротата өстөөх сыҕаллыбыт тиһэх күүһүгэр хайаҕа штурмалыыр туһунан бирикээс кэллэ. Түргэнник хомуммутунан бардыбыт. Полка командирын солбуйааччыта майор Якобсон миинэҕэ тэптэрбит сураҕа иһиллэр. Көс аҥаара кэриҥнээх сиринэн баран, тимир суолу, туораабыппыт. Икки тааҥка уонна хас да артиллерия (самоходка буолуо) кэтээн туралларыгар кэлэн, тиһэх бирикээһи ылан, тааҥкаҕа олорон, өстөөх, бөҕөргөтүммүт арҕаҕын диэки барбыппыт. Сэрии ойоҕос өттүнэн бара турара. Урукку траншея оннугар түһэрбиттэрэ. Тааҥкаларбытынан күлүктэнэн, ытыалаһа-ытыалаһа, иннибит диэки барбытынан барбыппыт. Биһиги тааҥкаларбыт, артиллериябыт харса суох ыта-ыта киирбитинэн бардылар. Кэтии сытар өстөөх кутаа уоту аһар. Ол икки ардыгар өлүү, бааһырыы хойунна. Икки өттүттэн туох да тулуйбат кутаа уота, сир-халлаан сиҥнэр тыаһа будулуйда. Кэтэхтэн биһиги миномеппут сэнэрээтэ сирилээн тиийэн, хайаны хара өһөҕүнэн бокуойа суох тоҕута тэбэрин көрөбүт. Артиллерияны соһон киирэр аттар, дьон табыллан ынырык ыһыы– хаһыы хойдор. Ротабыт командирын өлөрдүлэр. Рота аҥаарыттан ордуга өлөн-бааһыран бардыбыт. Ити икки ардыгар түүн буолла. Кэннинэн чугуйарга бирикээс кэллэ. Бааһырбыты, өлбүтү хомуйуу. Ручной пулеметчик бурят уола төбөтүгэр түһэртэрэн өлбүтүгэр, төттөрү сыылан иһэн, пулеметун таһаарбытым иһин красноармейскай хаһыакка хайҕанан тахсыбытым… Сэрии быыстала суох бара турара. Ити бириэмэҕэ «катюшанан» баара-суоҕа иккитэ эрэ ыппыттара биһиэннэрэ. Ол түүн сырдыгын эрэтин! Хайалар кутаа уотунан уһуурбуттара. Сэрии тыаһа-ууһа сэллээн барбыта…» [24,c. 114–116].

Сэрии бүтэн, кыайыы буолбутун саллаат салгыы ахтыбыт: «…Кэлин Забайкальеҕа үөрэммит Дауриябар эргиллэн кэлбитим. Онно кыстаан баран, саас муус устарга 50-ча киһини Владивостокка морской пехотаҕа, 44-с отдельнай стрелковай полкаҕа, Тихоокеанскай флокка биэрбиттэрэ. Балаҕан ыйыгар диэри уу байыаннай хараабылыгар биэрэк харабылыгар сулууспалаан баран, дойдубар 1946 с. кэлбитим» [24, c. 117].

Фронтовик уола бу курдук суруйар: «Аҕам Маньчжурия столицата Чань-Чунь куоракка бииргэ сулууспалаабыт саха саллааттарын: Роман Сыромятниковы, Николай Саввиновы, Семен Печетовы, Егор Потаповы уонна Сергей Федоровы кытары 1945 сыллаахха түспүт хаартыската билигин да күндү өйдөбүнньүк буолан сылдьар. Аҕа дойдутун көмүскэспит, бар дьонугар номоҕон, көнө майгытынан үтүө өйдөбүлү хаалларбыт биир дойдулаахтарын төрөөбүт нэһилиэгэр умнубаттар. Кини олоҕун уолаттара, сиэннэрэ салгыыллар» [21, c. 117].

Сэрии кыттыылааҕын уолун сэһэнин СӨ П.А. Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата, Духуобунаһын Академиятын академига, Таатта улууһун бочуоттаах олохтооҕо, норуот маастара Борис Федорович Неустроев-Мандар Уус салҕаабыттаах: «Аны мин олохпор биир сырдык суолу хаалларбыт, өлөр өлүү айаҕыттан хостоон ылбыт киһибинэн Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кыттыылааҕа Николай Харлампьевич Луковцев этэ.

Саас. Саас эрдэ кэлбитэ, уу-хаар, чалбах бөҕө тахсыбыт кэмэ этэ. Биһиги, бэһис кылаас бэдиктэрэ, хаһыа да буоламмыт, Куулаҕа атыыр оҕустар кыстаан турар хотоннорун аттыгар оонньуу сылдьабыт… Эмискэ туох имнэммитэ буолла, элбэхтэ арааска түбэһиннэрбит киһиргэһим барахсан тэһэ кэйэн, хайдах курдук сымсабын, кытыгыраспын, кыанарбын, харса суохпун уолаттарбар көрдөрө охсоору, күрүө иһигэр ыстанан киирэн, өрүтэ ыстаҥалыы сылдьар оҕустар икки ардыларынан сүүрэн аастым, былыргы халтараан баҕайы киирсэбэй саппыкылаахпын. Бастаан сүүрэн ааспыппын анараа күтүрдэр өйдөөн көрбөккө, аахайбакка хааллылар быһыылаах, соччо кыһамматылар. Дал күрүөтүн нөҥүө түһэн таҕыстым. Оҕолорум соһуйан, сөҕөн «оо», «аа» бөҕө буоллулар, ол аайы киһиргээн өссө өрө оргуйан хараҕым ирим-дьирим барда быһыылаах, күрүө иһигэр төттөрү кыбыллан киирбиппин билбэккэ да хааллым. Эмиэ били оҕустарым аттыларынан маҕыйа-маҕыйа сүүрэн кэдэйэн эрдэхпинэ, биир кытархай оҕус куһаҕан баҕайытык мөҥүрээн күрдьүөтээбитин хараҕым кырыытынан көрөн аһардым. Буут быстарынан, ыстаан хайдарынан ойон, нөҥүө күрүөҕэ чугаһаан иһэн, кыра ходуул сытарыгар үктэнээт, туста сылдьан бырахтарбыт курдук атаҕым үөһэ көтөн эрэрин өйдүүбүн, кэтэҕим тыаһаан, кутаа уот ыһыллан эрэрэ уонна тугу да өйдөөбөппүн… Кэмниэ– кэнэҕэс өйдөммүтүм, харахпар кур тыла, алтан тимэхтэр көһүннүлэр, кубарыйбыт саллаат гимнастеркатын таһынан хара халтаҥ сонноох киһи, аҕылыы– аҕылыы, илиилэрбин түөспэр хам баттыы– баттыы тыын киллэрэ олорор эбит. Харахпын көрөн кэлбиппэр, тоҥсоҕор соҕус муруннаах дьүдьэх сирэйэ үөрэн кэтирии түстэ. Куттанан оҥой-соҥой көрбүт оҕолорум барахсаттар үөрэн эҕэ-дьаҕа буоллулар. Туран олордум, төбөм дыҥ курдук, биир кэм куп-куугунас, хата сыыйа ааһан, тулам улам-улам дьайҕаран, дьэҥкэрэн барда. Ити быыһаабыт киһим, сельпо уопсайыгар бииргэ олорор ыалым Ньукулай Харалаампыйабыс эбит» [22, c. 145].

Оһоллоох-моһоллоох орто дойду олоҕо ити курдук этэн баран, эҕирийиэх икки ардыгар, омуннаахтахха, самаан сайын үгэнигэр быһыта курбуулуур чаҕылҕан дуу, үрдүгэр кэлэн, үлтү түһүөхтүү, сүр үлүгэрдик, кыыһырбыттыы хабырыттар этиҥ буолан, элэс гынан ааһар түгэннэртэн турар тэҥэ. «Олоххо хорсун быһыыга мэлдьи миэстэ баар», – нуучча сытыы өһүн хоһоонунуу, өлбөт быаҕа, кулун атаҕа тэппитинии, Ньукулай арай түбэһэ кэлбэтэх, чыпчылыйыы түгэнэ таалан туруон, өмүттэн хаалыан сөп ээ, эбэтэр бытаан сыарҕалаах атын киһи буоллун… Олоххо, ол кутталлаах түгэҥҥэ туох кэлэрэ биллибэт. Онон, манна Борис Федорович кэпсээнэ буолан ааспыт, быһылааны дьиҥнээҕинэн арыйар: «Ити үлүгэрдээх уоттаах сэриигэ сылдьыбыт, араас быһымах түгэннэргэ түбэһитэлээн тыыннаах хаалбыт, контузияланан, сүһүрүүгэ түбэһэн ыарыһах буолбут киһи, ууну– уоту ортотунан ааһыталаабыт буолан, оҕо туһа диэн бэйэтин да харыстаммакка, чыпчылҕан да түгэнэ толкуйдуу барбакка, тэҥэ суох хапсыһыыга киирдэҕэ… Биир өттүттэн сүүлэ киирбит сүүнэ күтүр атыыр оҕус, атын өттүттэн нэһиилэ тыын быһаҕаһынан тыынан, тыҥыахтыы сылдьар ыарыһах киһи оҕо олоҕун туһугар туруулаһыылара – дьулаан көстүү…» [27, c. 146–147].