Текст книги "Кэм кэрэһиттэрэ"

– Дьэ, бу саха омук бастакы кэнгириэһэ диэн наһаа үчүгэй өйдөбүл хаалан хаалбыт норуокка уонна онно Софрон Петрович Данилов тыл эппитин олох өйдүүллэр эбит, дьоннор. Күндүтүк саныыллар уонна кини эппит эбит: «Биһиги саамай сүрүн иэдээммитинэн, бастатан туран, киһини сиртэн тэйиппиппит буолар дии саныыбын. Кылаабынайа, киһини сиргэ төнүннэриэххэ, төрөөбүт дойдутун таптыыр, күндүтүк саныыр, харыстыыр, биэбэйдиир үгэскэ, санааҕа кыра эрдэҕиттэн иитиэххэ. Киһи сиргэ дьиҥнээх, кыһамньылаах хаһаайын буолуохтаах», – диэн 1992 сыллаахха эппит эбит. Эн көрдөххүнэ, Валерий Николаевич, биһиги киһини сиргэ төнүннэрдибит дуо, бу сыллар устата?

– Хомойуох иһин, төрүт дьарык: сүөһүнү иитии, табаны иитии туох да барыыһы биэрбэт салаа курдук көрүллэр буолан уонна дьиҥнээхтик ситэ өйөммөт курдук. Тылынан, кумааҕыга син тыа сирин хаһаайыстыбатын сайдыытыгар ханнык эрэ харчы көрүллэр курдук гынан баран… Чахчы туһалаах, тирэх биэрэр бэлиитикэ тиийбэт курдук. Ити холобура: Уйбаан Пономарев суруйууларыттан даҕаны көстөн тахсар. Биһиги улахан убайдарбыт, ити Софрон Петрович, Башарин, Мординов этэр этиилэрэ маннык этэ – бэйэтэ аһыыра суох норуот, норуот буолбат диэн. Аһылыгы хантан ылаҕыный? Бурдуккун сиргэ үүннэрэҕин, сүөһүҥ сиргэ мэччийэн, сиргэ оттонон-мастанан сүөһүнү иитэр буоллаҕыҥ дии. Ол иһин биһиги сиртэн тэйдибит даҕаны, бу аҕыйах ахсааннаах норуот букатын эстэрбит түргэтиир уонна били бэйэбит уратыбытын, култуурабытын, тылбытын сүтэрэрбит барыта онтон тутулуктаах. Ол иһин биһиги салалтабыт уонна дьон-сэргэ итини хайаан да туруулаһа, олоххо киллэрэ сатыахтаах. Оччотугар биһиги норуоппутун ытыһын тоһуйан олорбот, аһыырдаах, саппаастаах гынар кыахтаахпыт.

– Билигин Аан дойдуга киһи аймах барыта бу киһи аймах сайдар буоллаҕына, аныгы технологиялар нөҥүө эрэ диэн олорор. Бу кэмҥэ бу киһини биһиги сиргэ төнүннэриэхпит диэн эрэл баар дуо?

– Билигин ити хамсык дьайыыта куоракка наһаа түмүллэн биэрэн, ыга симсэн олоруу эмиэ ыарахаттардааҕын көрдөрдө. Онон сорохтор тыаҕа бара сатыыр баҕалара эмиэ улаатан эрэр. Уопсайынан, оттон үчүгэй бэлиитикэ бардаҕына, холобура, тыа ыала аҥаардас ынах-сүөһүнү да буолбакка, сатаатар, кус-хаас, хоруолук, коза иитэн, М.Е. Николаев киллэрэ сатаабытын курдук дьэ эттэнэн-астанан олорор кыахтанара буоллар. Тоҕо төннүөхтэрэ суоҕай, дьоннор, өскөтө өйөбүл баар буоллаҕына?

– Итини эн эмиэ 90-с сыллардааҕы биир суруйуугар көрөн аһарбытым. Валерий Николаевич, холобура тыа киһитин, сүөһү көрөр киһини үлэ киниискэлиэххэ диэн эҥин санааны этэн туруорса эҥин сылдьыбыт эбиккит. Онтон көрдөххө, билигин күн бүгүҥҥэ диэри ол кыайан олоххо киирбэтэх. Онно эргиллэн көрдөхпүтүнэ, кыаллыбатахпыт наһаа элбэх курдук. Онтон бу XXI сүүрэн иһэр үйэҕэ дьэ баттаһан, кыайан ситэн толоруохпут дуо диэн, били саарбахтыыр санаа эмиэ үөскүүр.

– Ити эппиппит курдук билигин дьон-сэргэ көхтөөх, бэйэ иннин бэйэтэ көрүнэр былыргы сахалар курдук. Былыргы сахаларга дотация да суох, субсидия да диэн суох, бэйэлэрин бэйэлэрэ көрүнэн-дьаһанан хайдах эрэ олорбуттара дии. Ол иһин билигин биһиги, билиҥҥи үйэ сахалара, өбүгэлэрбит үгэһин хайаан туохха да, кимҥэ да эрэммэккэ, сэлээннэммэккэ бэйэбит иннибитин көрүнэр, дьаһанар киэһэ аһыырдаах, дьарыктаах буоларга турунуохтаахпыт. Оҕону, ыччаты оннук өйгө-санааҕа күүскэ иитиэххэ наада. Оҕо оскуолаҕа 11 сылы быһа үөрэнэр. Оскуоланы бүтэрэн баран, олоххо туохха да дьоҕооно суох буолан хаалар оҕо наһаа элбэх. Урут баар этэ дии, уол оҕо тыраахтар, суоппар быраабын ылар, кыыс оҕолор иистэнэргэ-баайарга, оҕуруот аһын олордорго эҥин үөрэнэллэр. Итинник хайысха биһиэхэ олох күүскэ барыан наада. Оскуоланы бүтэрбит ыччат өлөн-охтон биэрбэт киһи буолан тахсарын курдук.

– Валерий Николаевич, бу курдук кэпсэтэ олорор буоллар, кэпсэтэр тиэмэ кэҥээн баран иһэр эбит. Эн санааҕын, толкуйгун истиэххэ баҕа баһаам. Ол гынан баран, бириэмэбит түмүктэнэрэ тиийэн кэллэ уонна бүгүҥҥү кэпсэтиибит, мин саныахпар, Мандар Уус эппитин курдук «олоро түһэн, дириҥник толкуйдаан көрөргө» онно ананна диэн этиэхпин баҕарабын. Эйиэхэ бүгүн кэлэҥҥин биэриигэ кыттыбыккар, сэһэргээбиккэр улаханнык махтанабын уонна айар үлэҕэр ситиһиилэри, таһаарыылаах үлэни баҕарабын.

– Махтал, барҕа махтал!

Биэриини ыытааччы:

редактор Ангелина Шадринова,

режиссер Анна Пудова

2020 с.

ДОЙДУ САЛГЫННЫЫН КҮНДҮ

«Бичик» кинигэ кыһатын кытта биһиги биир дойдулаахпыт Валерий Луковцев аата быһаччы ситимнээх дии саныыбын. Инньэ дьалхааннаах 1990-с сыллар эргин, дойдуга уларыта тутуу киирбит кэмнэригэр өрөспүүбүлүкэбит национальнай кинигэтин кыһата үлэтин саҕалаабыта. Бу саҥа тутуллаах кинигэ кыһатын акылаатын дириэктэр Август Егоров уонна сүрүннүүр эрэдээктэр Валерий Луковцев уурбуттара.

Валерий Николаевич Баайаҕаттан удьуордаах, артыыс Иннокентий Луковцевы уонна ини-бии Василий, Михаил, Наум Луковцевтары кытары биир төрүттээх. Ийэтинэн Таатта биир ааттаах-суоллаах халыҥ аймаҕа Өлөөһөлөртөн, Собакиннартан, сыдьааннаах. Ол курдук, Чөркөөх түмэлигэр баар Ф.Ф. Захаров Тыараһалар төрүттэрин-уустарын оҥорбут төрүччүтүттэн көрдөххө, Өлөөһө уола Николайтан (1800 с. төрүөх) төрөөбүт Өлөксөй (1854 с.) уола Григорий (1880 с.) Чөркөөх, Даайа Амматын быыһыгар Үрүйэлээх (Үрүөлээх) Бэһигэр олорбут. Кини кыыһа Өрүүнэ (1856 с.) кыргыттарыттан: Өрүүнэттэн Дьүлэй нэһилиэгин Гуляевтара; Өлөөнөттөн Николай Харлампьевич Луковцев уолаттара тэнийбиттэр. Үрүөлээхтэр чугас аймахтарын Өксөкүлээх уолун Ясону ииппиттэрэ үһү. Дьэ ити курдук, төрүт дьонтон төрүттээх-уустаах буолан, В.Н. Луковцев биллэр-көстөр үлэлээх, ситиһиилээх-дьоҕурдаах киһи буола үүммүт эбит диэххэ сөп.

– Кинигэ кыһатын кэлиҥҥи сыллардааҕы ситиһиилэрин көрө-билэ, истэ сылдьабыт. Туох уустуктар баалларый?

– Ханнык баҕарар үлэҕэ ыарахаттар бааллара чахчы. Биһиги кэлэктииппит биир сыалга-сорукка салалта тула түмсэн айымньылаахтык үлэлиир буолан, кириисис, акционированиены барыы, о.д. а уустук боппуруостары быһааран иһэбит.

– Кэлэр сылга улуу Ойуунускай убайбыт бэлиэ даатата буоларынан кини айымньылара тахсыахтара дуо?

– Саха сирин классиктара, норуодунай суруйааччылара уонна анал сериянан «Уран тыл уустара», «Билиҥҥи кэм прозата», «Саха суруйааччылара оҕолорго» серияларынан тахсаллар. П.А. Ойуунускай айымньылара, ааптар быраабын сорҕотун ылбыт Сардана Платоновна кийиитэ З.Е. Соловьева моһуоктаһан бопсорунан, кэлиҥҥи уонтан тахса сылга бэчээттэнэ иликтэр. Салалта да, суруйааччылар, уопсастыбаннас даҕаны ити проблеманы кыайан быһаарса иликтэр. Онон бу сытыы боппуруос уопсай быһаарыыны ирдиир, маннык кыһалҕаны П.А. Ойуунускай үбүлүҥйдээх сылын көрсө бука бары ылсан быһаарсыахха наада.

Атын уустуктары ахтар буоллахха, билигин саха классик суруйааччыларын айымньыларын кыайа-хото таһаарарга үп-харчы кыччаан турар, иккиһинэн, атыыга барыыта уустук, үсүһүнэн, оскуола бибилэтиэкэтин пуондатын таһынан, Национальнай бибилэтиэкэҕэ тембылаанынан тахсыбыт хас кинигэттэн 1000 тахса экземпляры босхо биэрэрбитин улуустарынан транспортировката кыаллыбакка, тиэйэр үбэ көрүллүбэккэ, аккаастанан тарҕаппакка олороллор.

Соҕуруу саха классик суруйааччылара А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөйү Николай Коняев, П.А. Ойуунускайы Олег Сидоров суруйууларынан дойду үрдүнэн биир кырдьаҕас «Молодая гвардия» кинигэ кыһатыгар салалта анал харчы көрөн, ЖЗЛ («Жизнь замечательных людей») серияҕа киирэн тахсыбыттара биир ураты ситиһиинэн буолла. Норуоппут чулуу дьоно, духуобунай лиидэрдэрэ дойду үрдүнэн киэҥ эйгэҕэ сырдатыллыбыттара улахан суолталаах. Арассыыйа, аан дойду норуоттарын кыһыл көмүс пуондатыгар киирэр кыахтаах өлбөт-сүппэт уус-уран айымньылаах улууларбыт буоллахтара.

Бу кыһаҕа үлэлиир сылларбар дойдум айар-суруйар дьонугар өйүүр туһааннаах үлэни ыытан кэллим. Саха сиригэр кинигэ кыһатын П.А. Ойуунускай төрүттээбитэ. Онон тэрилтэ салайааччыта Август Васильевич таатталары сүрдээхтик өйүүр. Кыһаҕа былыр-былыргыттан, уопсайынан, бэчээт, хаһыат эйгэтигэр элбэх Таатта дьоно үлэлээн-хамсаан ааспыттара, билигин даҕаны айымньылаахтык үлэлии сылдьаллар. Сүрүннүүр эрэдээктэртэн саҕалаан, эрэдээктэрдэр, литературнай сотрудниктар, бэчээт эйгэтин араас үлэһиттэрэ.

Адьас соторутааҕы сонунтан билиһиннэрдэххэ, Таатта Амматыттан төрүттээх, Уус Алдан Лөгөй нэһилиэгэр, Кэптэни бөһүөлэгэр, олохсуйан олорбут Саха АССР оскуолаларын үтүөлээх учуутала, РСФСР үөрэҕириитин туйгуна, олоҥхоһут Петр Васильевич Оҕотоойоп «Элэс Боотур» олоҥхотун турок тылынан таһаартарары ситистим. Идэтийбит виртуоз хомусчут, Арассыыйа үтүөлээх артыыһа, айымньылаах үлэтин үгэнигэр олохтон барбыт Петр Оҕотоойоп «Эһэ Хара аттаах Элэс Боотур» аҕатын олоҥхотун 90-с сыллар бүтүүлэригэр Турцияҕа үөрэммит Чокуур Гаврильевка, билигин СӨ сибээскэ уонна информационнай технологияларга миниистири солбуйааччыга уонна Тит Захаров диэн Намтан төрүттээх эмиэ Ататюрк дойдутугар үөрэммит, билигин тутуу тэрилтэлээх уолга баллыр тылбааһын оҥорторбут этэ. Ону 5–6 сыллааҕыта убайыттан, биллиилээх скульптортан Егор Петрович Оҕотоойоптон ылан, Стамбулга турок тылынан таһаартарарга үлэлэспитим. Онтон иллэрээ сыл сайыныгар «Аттила» уопсастыбаннай тэрилтэ салайааччыта Алексей Томскай (Парижка олорор Г. Томскай быраата) Метин Эргун диэн Анкара университетын бэрэпиэссэрин билиһиннэрбитэ. Кинини кытары Гуманитарнай институт үлэһиттэрин кытары көрсүһүүтүгэр бу олоҥхо тахсыытын туһунан кэпсэппиппит. Дьолго, бу тыл үөрэхтээҕэ киһи олус сэҥээрэн, билсэн көрөн баран биллэриэм диэн, электроннай варианын, нууччалыы, сахалыы, английскайдыы тахсыбыт кинигэлэрин ылан барбыта. Уонна, бэркэ сыралаһан тупсаран-чочуйан оҥорон, 500 ахсаанынан Анкара университетын издательствотыгар таһаартарда. Онон саха олоҥхото, биир дойдулаахпыт эпическэй айымньыта өссө биир омук, уруулуу тюрк тылыгар тылбаастанан, киэҥ эйгэҕэ биллибититтэн олуһун үөрэбин. Сахаттан хомуска идэтийбит артыыс, хомуһу аан дойду таһымыгар таһаарбыт П.П. Оҕотоойоп төрөөбүтэ 55 сылыгар кини саҕалаабыт биир үтүө дьыалата тиһэҕэр тиэрдиллэн олоххо киирдэ.

Кэлиҥҥи сылларга сахабыт чулуу дьоннорун олохторун-үлэлэрин, өлбөт-сүппэт айымньыларын омук тылынан бэчээттэтиигэ үлэлэһэбин. Саха Өрөспүүбүлүкэтин төрүттэспит классикпыт П. Ойуунускай хоһооннорун кэллиэгэм, Чувашияҕа кинигэ кыһатын сүрүннүүр эрэдээктэрэ Валерий Николаевич Алексеев көмөлөһөн чуваш норуодунай бэйиэтэ Юрий Семендергэ уонна прозаик, бэйиэт, тылбаасчыт Виталий Енешкэ тылбаастаппыта. Ону таһынан кыргыз суруйааччыта, тылбаасчыта Алтынай Темирова улуу убайбыт элбэх хоһооннорун, Улуу Кудаҥсатын Кыргызстан хаһыатыгар уонна «Ала-Тоо» сурунаалга тылбаастаан бэчээттэттэ. Өссө мин сакааспынан Былатыан доҕоро Чаҕылхай Максим туһунан «Красный шаман или люди без ангелов» драматическай айымньыны кыргыз, нуучча тылларынан суруйбутун «Полярная звезда» сурунаал 2014 с. 4-с нүөмэригэр бэчээттэппитим. Бу трагедияны 2007 с. М. Аммосов төрөөбүтэ 110 сылыгар Бишкеккэ тиийэ сылдьан кыргыз норуодунай суруйааччыта Мырзабек Тойбаевы көрсөн-билсэн суруйарыгар көрдөспүтүм, матырыйаал биэрбитим. Кырдьаҕас суруйааччы доруобуйата мөлтөөн, А. Темироваттан көрдөспүт этэ. Онон Алтынайы кытары үлэлэһэн барбытым. Оччолорго саҥа баһылыгынан Намҥа талыллыбыт А.Н. Атласовтан көрдөһөммүн, кинилэргэ 1-дии тыһ. дуоллары гонорар төлөөбүттэрэ. Инньэ гынан, айымньы суруллан, билигин өссө тупсарылла-ситэриллэ сылдьар. А. Темирова Ойуунускай айар нэһилиэстибэтин сөбүлээн «Улуу Кудаҥса» номоҕун кыргызтыы саҥардан, «Ала-Тоо» сурунаал быйылгы 5-с нүөмэригэр бэчээттэттэ. Ил Түмэн спикерэ А.Н. Жирков көҕүлээһининэн кыргыз делегацията кэлэн ыалдьыттааһыныгар сурунаал бу нүөмэрин бэлэх аҕалан саха ааҕааччыларын үөртүлэр. Алтынай классикпыт үбүлүөйдээх 125 сылын көрсө айымньыларын тылбааһын туспа кинигэнэн Бишкеккэ таһаартарар баҕалаах.

Аны Таатта үрэх ыһыытыыр баһыгар Чакырга төрөөбүт Эрилик Эристиин Казахстаҥҥа Чимкент куоракка 1934–1935 сс. айар командировкаҕа сылдьан суруйбут «Революция уолаттара» диэн сэһэнин Аита Шапошникова тылбаастаабытын «Полярная звезда» сурунаал икки нүөмэригэр кэпсэтэн таһаартардым.

– Валерий Николаевич, эн уопсастыбаннай үлэнэн күүскэ дьарыктанар киһи быһыытынан биллэҕин. Улууска сыһыаннаах үлэҕиттэн тугу этиэҥ этэй?

– Түгэнинэн туһанан, улууспут, саха норуотун айылҕаттан айдарыылаах эмчитин М.Ф. Чашкин олоҕун аргыһын, хамнаһа суох көмөлөһөөччүтүн Альбина Саввичнаны 70 сааһын туолбутунан эҕэрдэлиибин, үтүө доруобуйаны баҕарабын. Үгүс-элбэх ыалдьар, кыһалҕалаах дьоҥҥо күн-ый буолбут Михаил Фомич уонна кини аҕата сүдү кырдьаҕаспыт Куома Чааскын бэлиэ саастарын көрсө кинигэ таһаарыахпытын баҕарабыт. 2009 сыллаахха кыраайы үөрэтээччи, уһуйааччым Т.И. Андросова, Дьокуускай куоракка «Арчы» духуобунас киинин директора, суруналыыс В.И. Бочонина буолан, ытык киһибит Ф.П. Чашкин-Куома Чааскын туһунан кинигэ таһаарбыппыт. Билигин эбии матырыйааллар көстөн эрэллэр, холобура, философскай наука кандидата Е.Г. Винокуров, наука доктора В.Р. Дарбасов үлэлэһэ сылдьаллар. 1960-с сылларга Доруобуйа харыстабылын миниистирин солбуйааччынан үлэлээбит П.Е. Кулаковскай анал хамыыһыйа тэрийэн оҕонньор эмтиирин бэрэбиэркэлээбиттэр, эмтэммит дьон туруктарын көрөн көҥүл биэрбиттэр. Ол хамыыһыйа түмүгүн көрдөөн, булан киэҥ эйгэҕэ таһаарыахпытын баҕарабыт. Архыыпка дьаныһан үлэлиир дьон көмөтө наада. Кэккэ дьон ахтыылара баар.

Биир дойдулаахтарбар туһаайан эттэхпинэ, Уолба, атын нэһилиэктэргэ даҕаны Куома Чааскыҥҥа эмтэммит дьон ахтыы суруйан, «Таатта» хаһыакка, улуустааҕы бибилэтиэкэҕэ түмэн биэрэллэрэ буоллар диэн көрдөһүүлээхпин. «Бичик» кинигэ кыһата Куома Чааскын туһунан үйэлэргэ хаалар халыҥ хахтаах дьоһун кинигэ оҥорон таһаарар баҕалаах. Ол кинигэҕэ киллэрэргэ кини уолугар Михаил Фомичка эмтэммит дьон уонна, Фома Фомич үөлэннээхтэрэ, алтыспыт дьонноро эмиэ, ахтыы суруйуохтарын наада. Дьон-сэргэ ортотугар билиниини ылбыт киһи, бэл диэтэр, улуус бочуоттаах гражданина буола илигэ дьиктиргэтэр. Бу олохтоох салалта бэйэтин илиитин иһигэр баар дьыала, норуот эмчитигэр махталбытын, билиниибитин биллэриэхпитин, дьоҥҥо-норуокка көмө оҥоро сылдьар сүҥкэн үтүөлээх киһини кэмигэр сыаналыахпытын наада. Уолба нэһилиэгин дьаһалтата, оскуолата уонна улуус дьаһалтата М.Ф. Чашкин сэтинньи ыйга 70 сааһын туоларын уонна кини аҕата, ытык кырдьаҕас Ф.П. Чашкин кэлэр сылга төрөөбүтэ 140 сылын көрсө анал хамыыһыйаны тэрийэн, бэлэмниир үлэни саҕалаан эрэллэрэ үөрдэр.

– Өссө туох боппуруос ордук дьону долгутарый?

– Сир – бу хайа да омукка тыын боппуруос. Улуус, нэһилиэк олохтоохторо уһаайба, ходуһа сирдэрин докумуоннаталларыгар уустуктары көрсөллөр. Бу хайысхаҕа кэккэ кыһалҕалар бааллар. Чопчулаан эттэххэ, Тааттаҕа үс Амма нэһилиэгэр электроннай кадастр хаартатын оҥороллоругар буккуур тахсыбыт. Ол иһин үгүс дааннайдар сыыһа координаты көрдөрөллөр эбит. Ити биһиги улууспутугар эрэ буолбакка, бүтүн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн баар кыһалҕа. Урукку хаарта секретнэй аатыран, улахан масштабтаах киллэриллибит. Онтон кэлин масштаба аччатыллан хос оҥоһулларыгар сыыһа-халты тахсыталаабыт. Инньэ гынан, дьон докумуон оҥоттороору, үгүс кыһалҕаны, хос ороскуоту көрсөллөр. Онон бу биирдиилээн нэһилиэк, улуус, өрөспүүбүлүкэ даҕаны кыайбат дьыалата. Ол иһин боппуруоһу төрдүттэн быһаарыахха наада, уопсай Арассыыйа судаарыстыбатыгар ситэ бэрээдэктэнэ илик уустук проблема буолар. Аны Амма нэһилиэктэринэн көрдөххө, өрүс нөҥүө сирдэр ураты харыстанар зонаҕа хабыллан, федеральнай бас билиигэ киирбиттэр. Онон олохтоохтор оттуур-мастыыр, тутуу-оттук маһа кэрдинэр, бултуурсирдэрэ хааччахтанан, былдьанан хаалбыт. Дьиҥинэн, судаарыстыба иһигэр олорор гражданнар интэриэстэрэ урут тутуллуохтаах, нэһилиэнньэ экономическэй бырааба күөмчүлэниэ суохтаах. Онон бүгүҥҥү күҥҥэ сир докумуона оҥоһуллуута, «биир гектар» сокуона олоххо киириитэ сытыытык турар боппуруос. Бу үөскээбит кыһалҕаны улуус, нэһилиэк салалтата кыайан быһаарбат, Ил Түмэн федеральнай таһымҥа Государственнай Дуумаҕа боппуруоһу туруоран быһаартарара ирдэнэр.

– Дойдугар кэлэ сылдьан туох өйдөбүллэнниҥ?

– Дойдубар мэлдьи кэлэ-бара сылдьабын. Төрөөбүт түөлбэбин Баайаҕа дьонун-сэргэтин кытары билсэбин, улуус нэһилиэктэрин кытта сибээһи тутуһабын. Олохтоохтор кыһалҕаларын истэ-билэ сылдьабын, улуус сайдыытын кэрэхсиибин, интэриэһиргиибин. Улууска уопсай сайдыы олох хаамыытынан барар. Ол эрээри ыаллыы сытар улуустарга тутуу боппуруоһуттан саҕалаан сабырыйтарар курдукпут, атын өттүгэр эмиэ даҕаны баһыйар курдукпут. Урукку сылларга спорт көрүҥнэригэр: хапсаҕайга, мас тардыһыытыгар, атах оонньууларыгар даҕаны, дуобакка, саахымакка балачча улахан көрдөрүүлээх этибит. Билигин ити көрүҥнэргэ көрдөрүүбүт арыычча сэмэй курдук. Үгүс кэскиллээх ыччаттар, тренердэр атын сирдэргэ, ыаллыы Чурапчыга эҥин ыҥырыллан баран хаалаллар, энтузиастар аҕыйаан иһэллэр. Ол эрээри духуобунаска, литератуураҕа, театр искусствотыгар, эстрадаҕа уонна уһаныыга, иистэниигэ син-биир инники күөҥҥэ сылдьаллар. Өрөспүүбүлүкэ атын улуустарыгар үтүө холобуру көрдөрөллөр.

Бүгүҥҥү күҥҥэ кириисиһинэн, атын кэккэ төрүөттэринэн уустук боппуруос элбии турар. Ол гынан баран, Саха сиригэр (тыйыс климаттаах, аҕыйах ахсааннаах буоламмыт), чуолаан, холобур, Тааттаҕа, хаһан аҥаардастыы үчүгэй буолбутай? Кыһалҕа куруутун баар. Ким эрэ бэлэмигэр эрэҥкэдийэн олоруо суохтаахпыт. Куруутун буоларын курдук өбүгэлэрбит үтүө үгэстэригэр тирэнэн, ыччаппыт айар-тутар күүһүн туһанан сайдыыны кытта тэҥҥэ хаамсан, дохуоттанар салаалары күүһүрдэн, урукку ситиһиллибити сүтэрбэккэ, өссө эбии сайыннаран үлэлии-хамныы олордоххо, Тааттабыт мэлдьи даҕаны син биир инники күөҥҥэ сылдьыаҕа.

Светлана Халгаева

2017 с.

РЕДАКТОР. ПУБЛИЦИСТ. ТЫЛБААСЧЫТ

Талааннаах редактор, суруйааччы, сытыы бөрүөлээх суруналыыс, тылбаасчыт В.Н. Луковцев-Дьурустаан саха билиҥҥи литэрэтиирэтигэр кэккэ суруйуулары, элбэх публицистическай ыстатыйалары бэлэхтээн ааҕааччылары үөрдүбүтэ. Норуот суруйааччыта Василий Яковлев-Далан кинини «Литератураҕа үлэлэһиэҥ этэ», – диэн сүбэлээбитэ. Далан биһирээһинэ уонна сүбэтэ, ааптар бэйэтэ бэлиэтээбитинии, оччотооҕуга ырааҕы-киэҥи толкуйдаабат, инники былааны хотон оҥостуммат эдэр киһиэхэ бэйэҕэ эрэл үөскээһинигэр, олоххо бэйэ суолун булунууга тирэҕи үөскэппитэ.

Кини киэҥ эйгэлээх публицист, дэгиттэр редактор, тылбаасчыт быһыытынан туспа ураты миэстэҕэ турар. Ол курдук айылҕаттан айдарыылаах, үөһэттэн үөтүүлээх диэбиттии, илиитин сылааһын иҥэрэн редакциялаабыт кинигэлэрин айымньылара, саха билиҥҥи литэрэтиирэтин лаппа байыттылар, ааҕааччылар, дьон-сэргэ махталын, тапталын ыллылар, биһирэнэллэр. Манна бэрт аҕыйаҕын ааттаталыыр буоллахха, Далан «Тыгын Дархан», Н. Лугинов «Чыҥыс Хаан ыйааҕынан», Ойуку «Хоболоох суол», Николай Петров «Ол үйэлэр дуорааннара», Николай Уус «Быһылааннаах былыргыга», Тумарча «Биһиги Аан Дархаммыт» курдук уустук, киэҥ далааһыннаах устуоруйа кэрдиис кэмнэрин арыйа сырдатар арамааннарын көрөн, нарылаан-чочуйан оҥорон ахтыахха сөптөөх. Ону сэргэ үгүс– элбэх түбүгү-садьыгы көрсөн, архыыптарга арахсыбакка үлэлээн «Максим Аммосов – государственный и политический деятель тюрских народов СССР» уонна үс кинигэлээх «Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат» о.д.а. үрдүк таһымнаах научнай хабааннаах үлэлэри күн сирин көрдөрбүтүн.

Кини сытыы проблемаларга туһаайыллыбыт публицистическай ыстатыйалара, философскай трактатка моһуоннуур көрүүлэрэ, ырытыылара үс саха олоҕун эйгэтин бары эйгэтигэр тэҥҥэ анаммыт курдуктар уонна үүнэр көлүөнэҕэ иитэр– үөрэтэр суолталара биллэр– көстөр үрдүктэр, өлбөт– сүппэт үйэлээхтэр. Ол алыптаах, алгыстаах айымньылара барыта үс саха олоҕун уйгута үрдүүрүгэр, күннэтэ тупсарыгар, илгэ-эйэҕэ, сомоҕолоһууга, норуоттар интернациональнай уонна патриотическай доҕордоһууларыгар ананар.

Дьурустаан – дьоҕурдаах тылбаасчыт. Ол курдук Владимир Солоухин, Николай Шундик, Андрей Геласимов, Калаубек Турсункулов, Масимджан Зульфукаров уонна классик Чингиз Айтматов киэҥник биллэр-көстөр нуучча, казах, уйгуур биллиилээх суруйааччыларын айымньыларын сахалыы саҥардан ааҕааччыларга тиэрдибитэ. Саха тылын-өһүн, литэрэтиирэтин, кириитикэтин сайдыытыгар олоҕун анаабыт, учуонайдар учууталлара Баһылай Бырдьахаанап этэн турар: «Дойду – киһитинэн, киһи – омугунан, омук – былыргытынан. Былыргы тыынын тута сылдьар омук эстибэт саҥаттан саҥатык сайда турар. Сайдыы диэн, тылга (култуураҕа) сыһыаннаан эттэххэ – тыл (култуура) төрүт кэрэтин тилиннэрии буолар… Саха былыр Тааттаҕа олоҥхолоон-олоҥхолообут, туойан-туойбут, этэн-эппит, үөтэн-үөппүт дойдута. Онто отугар-маһыгар олорон хаалбыта, уутугар-хаарыгар ороһуол буолбута, салгынныын сахалыы саҥарбыта – кэлин кэскиллээх сайдыыга тирэх буолбута чуолкай».

Этэр эттэҕинэ барыта сөп курдук: «Таатта өйө тыыннаах! Таатта тыла сайдар!» Саҥаттан саҥа талааннар, сонунтан сонун ааттар тахса, үүнэ, үрдүү тураллар…

Егор Гаврильевич Винокуров, философия наукатын кандидата, доцент