Текст книги "Кэм кэрэһиттэрэ"

Түмүктээн эттэххэ, алдьархайдаах ааспыт Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кыттыылааҕын, үс саха үөрүү-көтүү үктэллээх олоҕун эргиппит, балаҕан аайы Улуу Кыайыы илдьитин тиэрдибит, алааска, сыһыыга күөрэгэй ырыатын аҕалбыт олоҥхо бухатыырыгар холоонноох сэрииһиттэрдээх Сэбиэскэй Аармыйа килбиэннээх саллаатын туһунан Мандар Уус көмүс манньыакка тэҥнээх бэлиэтээһиннэрин тиэрдэбин: «Ньукулай барахсан дьоҥҥо-сэргэҕэ ураты истиҥ, элэккэй сыһыаннаах киһи этэ, наһаа сымнаҕас майгылааҕа, оҕолору кытта адьас ис сүрэҕиттэн тэҥнээҕин курдук кэпсэтэрэ-ипсэтэрэ, оонньоһоро. Кэпсээни– ипсээни олус күөртүүр, сэтэрдэн биэрэр сэдэх дьоҕурдааҕа. Төһө да дьадаҥытык, тиийиммэт-түгэммэт курдук олордор, хаһан да санаатын букатын түһэрбэт этэ, наар үчүгэйи эрэ ыралыыра: «Үчүгэй буолуо, өрө охсон ылыахпыт», – диэхтиирэ» [27, c. 146].

САҤА ҮЙЭ СААРЫННАРА

Үс саха үйэттэн үйэҕэ, көлүөнэттэн көлүөнэҕэ, олоҥхо охсуһуулаах кэмин уорҕаларыттан, былыргы дьыллар былдьаһыктаах мындааларыттан ыла ыллам ырыаҕа ылламмыт, хомоҕой хоһооҥҥо хоһуллубут үтүө-мааны дьоннордоох Таатта эбэ хотун дьикти, кэрэ айылҕатын көрбөтөх, ньаассын күөх оттоох, сиэдэрэй сибэкки тэлгэммит, кыталыктаах кырдалларынан хаампатах, бука, аҕыйах ини. Онтон маннык үтүө-мааны дойдуга олорон ааспыт, олорор айылҕаттан айдарыылаахтары, үөһэттэн үөтүүлээхтэри ааптар Валерий Николаевич, эмиэ биир оннук дэгиттэр талааннаахтартан биирдэстэрэ, редактор, суруналыыс, кыраайы үөрэтээччи, саас-сааһынан, устар ууну сомоҕолуур уран уус тылынан-өһүнэн ааҕааччыларга кэпсээбитин туһунан саргы санааларбын, бэлиэтээһиннэрбин тиэрдиэхпин баҕарабын. Бу илиитин сылааһын иҥэрэн, тус болҕомтотун тоһоҕолоон, өйдөнүмтүө, аахпыты астыннарар, дууһаны долгутар кинигэлэри аахпыт аҕа табаарыспыт, доҕордоотор доҕорбут, учуутал убайбыт Баһылай Микиитис баара буоллар, үөрдэҕинэ-көттөҕүнэ буоларын курдук, «Маладьыас!», «Уот харахха!», «Чаҕылхай!» диэн хайҕаан, саҥа аллайар кынаттаах тылларынан этиэ эбитэ буолуо.

Ол да иһин айыы санаалаах сүдү кырдьаҕас Куома Чааскын туһунан суруйуу, баай матырыйаал сүрүннүүр редакторын, кинигэ кыһатын көҕүлээһининэн, туспа кинигэ буолан киэҥ эйгэҕэ тахсыбыта. Валерий Луковцев «Норуот кыаҕа – көмүөл күүһэ» кинигэтигэр тыыннааҕар номоххо киирбит Уолба кырдьаҕаһын туһунан түмүктээһиннэрин бэлиэтиир тоҕоостоох: «Куома Чааскын курдук уникальнай дьоҕурдаах норуот эмчитигэр, төһө даҕаны күн-дьыл ааспытын иһин, кэрэхсэбил, научнай интэриэс өссө күүһүрэн иһиэҕэ. Кини бэйэтин бириэмэтин, билиҥҥи да кэм медицината кыайбат араас ыарахан ыарыыларын ситиһиилээхтик эмтээһинэ, аатырар Филиппин хилердэрин кэриэтэ эпэрээсийэтэ суох сүрэх, тыҥа, куртах, быар, оһоҕос ыарыылаахтары, искэннээхтэри, сэлликтээхтэри, уҥуохха харбыттары, о.д.а. ыарыһахтары курдаттыы оборон, бохсуруйан, ыалдьар миэстэтигэр алгыстаах туос эмэгэти сыһыаран, хааннаан, түөннээн, илбийэн, алҕаабыт отунан о.д.а. ньымаларынан эмтээн үтүөрдүүтэ – бу саха норуотун эмчиттэрин, отоһуттарын муҥутуур кыахтарын чаҕылхайдык кэрэһилиир чахчылар» [22, c. 39–40].

Кырдьаҕас күн сиригэр сатаабата, билбэтэ суоҕун кэриэтэ буолар эбит. Ол курдук айылҕа анаан ыыппыт, күнү көрбүт, олоҕу биэрбит талба талааннаахтара дэгиттэр дьон быһыытынан биллэллэр-көстөллөр буоллаҕа. Ону сэргэ үһүс харахтара аһыллан, көннөрү киһи көрбөтүн көрөллөр, истибэтэҕин истэллэр, билгэһит, бөлүһүөк курдук, Ийэ сиргэ уонна тулалыыр айгырастаах айылҕаҕа туох– ханнык күннэр– дьыллар күөйэ көтөн кэлиэхтэрин эрдэттэн этэр, сылыктыыр, сэрэтэр дьоҕура биллэн аастаҕына, биир дойдулаахтарыгар, таптыыр, астынар дьонноругар быктаран сэһэргиирэ.

Ааптар сорох түгэннэртэн маннык билиһиннэрэр: «Куома байанайдаах булчутун таһынан дьоҥҥо-сэргэҕэ биһирэммит ырыаһыт-тойуксут, олоҥхоһут идэлээҕин, уруккуну, былыргыны билэр сэһэннээҕин ахталлар. Кини оччолортон тулалыыр айылҕаҕа – окко-маска, көтөргө-сүүрэргэ барытыгар харыстабыллаах сыһыан наадатын, аныгы техника күүһэ сири-дойдуну алдьатар кутталлааҕын, ол киһи-аймахха куһаҕан содуллаах, иэстэбиллээх буолуоҕун сэрэтэн кэпсиир эбит. Кэтэбил-манабыл, үҥсүү-баайсыы балаһыанньатыгар ыктара сылдьан, адьас итэҕэйэр-эрэнэр киһитигэр баһылыыр хомуньуус баартыйа норуоттан дьиҥнээх тирэҕэ суоҕун, онон инники кэскилэ түөрэккэйин, саха омук, киһи аймах дьылҕатын, туох күүтэрин, икки атах туохха да хараҕа туолбат адьырҕа майгыта алдьархайга тиэрдиэн сөбүн, от-мас син айылҕа айыыта, тыынар тыыннаах кэриэтэ буоларын эҥин, о.д.а. туһунан ырыҥалаан-анааран бэйэтин көрүүтүттэн санаа атастаһан сэһэргиир эбит. Ити курдук кини – билгэһит, бөлүһүөктүү көрүүлээх норуотун биир муударай кырдьаҕаһа – бобуу-хааччах сылларыгар тууйуллан, кыһарыйтаран бэйэтин ситэри арыйбакка, сүбэтин– аматын, кэс тылын бар дьонугар тириэрдибэккэ олорон ааспыт» [22, c. 40–41].

Хайдах эрэ, айылҕаттан айдарыылаахтар, үөһэттэн үөтүүлээхтэр мутугунан быраҕар муҥур олохторугар көрүүлэрин, сатабылларын, талааннарын толору көрдөрбөт, ситэри быктарбат, аһара арыллыбат курдук кээмэйдээх дуу, кэмэ– кэрдиитэ, бото болдьоҕо илик буолан дуу орто дойдуга ананан кэлэллэрэ эбитэ ханнык дуу?! Эбэтэр кэккэ харгыстартан, мэһэйтэн иҥнэн хаалан, хаарыан талаан кэхтэрэ кэтэмэҕэйдээбэккэ кэлэрэ дуу?! Оччоҕо бу орто туруу бараан дойдуга, үрүҥ күн анныгар толору дьол тосхойор анала суоҕуттан буолара буолуо.

Ааптар кырдьыгы норуоттан кистээһин кэмнэригэр күлүккэ хаалбыт, бар дьонугар үтүөтэ-өҥөтө өлбөөдүйбэт, умнулла быһыытыйбыт ытык кырдьаҕас туһунан тоҕо суруллара наадалааҕын туһунан ылыннарыылаах, кими баҕарар толкуйдатар итэҕэтиилээх түмүк санааҕа аҕалар: «…билиҥҥи традиционнай медицинанан дьарыктаныы хос сөргүтүллэн салгыы сайдар, экстрасенсорнай дьоҕурга, паранормальнай көстүүлэргэ наука интэриэһэ күүһүрбүт кэмигэр Фома Петрович феноменыгар, эмтээбит ньымаларыгар, көрбүөччү, инникини өтө көрөөччү, телепат, гипнотизер быһыытынан, о.д.а. көннөрү киһи кыаҕын таһынан дьоҕуругар анал идэлээхтэр, учуонайдар болҕомтолорун тардан, туоһулар бигэргэтиилэригэр олоҕуран чинчийэр-үөрэтэр үлэ ыытылларыгар тирэх биэрэргэ дьулуһуу» [22, c. 45].

Хайдах эрэ, Валерий Николаевич саргы санааларыгар, түгэхтээх тойоннооһуннарыгар үс саха өркөн өйдөөхтөрүгэр, сир түннүктэригэр тирэҕирэн, саҥаттан саҥа, үрдүктэн үрдүк кирбиилэри дабайыаҕа диэн кичимэлээх тобуллаҕас толкуйдаах.

Түмүктээн эттэххэ. Валерий Николаевич ааспыты ахтарыгар, ааспыт– ааһар-кэлэр кэмнэр түһүмэхтэрин алтыһыннарбыта, барыта боччумнаах, айымньыны ааҕааччыга ордук тиийимтиэ, итэҕэтиилээх, толкуйдатар түмүккэ аҕалар.

Бу кинигэҕэ дьоһун, мааны миэстэни саха былыргытын сэдэх билээччи Егор Дмитриевич Андросов ылыан ылар. Ааптар бэлиэтиир: «Ааспытын умнар норуот бүгүҥҥү күнүгэр тирэҕэ суох буолар уонна инники сайдыыта харгыстанар диэн өйдөбүл баар. Муус-хаар дойдуга олохсуйбут саха омук өбүгэтин утумун, үйэлээх үгэһин, сиэрин-туомун, духовнай сыаннастарын тылынан уус-уран айымньытын нөҥүө киһиттэн киһиэхэ тириэрдэн бүөбэйдээн сүтэрбэккэ аҕаллаҕа… Егор Дмитриевич олоҕун сүрүн соруга оҥостон сааһын тухары ытык кырдьаҕастартан истибитин-билбитин сурукка-бичиккэ киллэрбит сүҥкэн үтүөлээх. Маныаха аҥаардас оҕо, эдэр эрдэҕинэ аарыма кырдьаҕастартан баттаһан истибитин кэлин атыттардыын сэһэргэһэн чопчулаан, сиһилээн суруйарынан муҥурдамматаҕын бэлиэтиир сөптөөх» [22, c. 228–229].

В. Луковцев чинчийээччи быһыытынан, итэҕэтиилээх тойоннооһуна сөптөөҕүн ылынар түгэннэрим бэрт элбэхтэр, олору кэмигэр– кэрдиитигэр сөп түбэһиннэрэн, бу кини кылбар кыайыытынан, көмүс көлөһүнүн ситиһиитинэн ааҕарым сиэрдээх. Ааптар чиҥэтэр: «Е.Д. Андросов өр сыллаах үлэтин түмүгэр таптыыр таналҕаннаах Таатта Эбэ Хотунун сиригэр-уотугар төһө олоҥхоһут хаһан, ханан олорбутун, ханнык олоҥхолору толорбутун, тойуксут-ырыаһыт дьонун барытын ааттарын-суолларын чуолкайдаан, наукаҕа улахан көмөнү оҥорон барда» [22, c. 229].

Ааптар түмүк санаа кэриэтэ тиэрдэр: «Е.Д. Андросов түөлбэ, нэһилиэк уонна улуус былыргытын, төрөөн– үөскээн ааспыт кэрэ– бэлиэ дьонун сырдатар анал кинигэни оҥорууга бүтүн Саха сирин үрдүнэн биир бастакынан саҕалааччы этэ»[22,c.160].

Сир түннүгэ Е.Д. Андросов туһунан ааптар бу курдук бэлиэтиир: «Күн-дьыл аастаҕын аайы Е.Д. Андросов улахан соругу толорорго дьулуспут олоҕун, кыладыйан муспут күндү кылаат кэриэтэ баай матырыйаалын суолтата өссө үрдээн иһиэҕэ…», – диэн баран ытык кырдьаҕас үүннээх-тэһииннээх тылын-өһүн тиэрдэр: «Тулалыыр айылҕатын, сирин-уотун таптаабат, аахайбат киһи өйө-санаата, сиэрэ-майгыта, билиитэ-көрүүтэ, култуурата татым, кыараҕас буоларын эмиэ олохпут бэйэтэ көрдөрөн кэллэ. Дьэ онон, күндү доҕоттоор, аарыктаах алгыстаах Аан Ийэ дойдуга Айыы Тойон Таҥаранан айыллан үөскээбит, олоҥхоҕо этиллэринии, арҕаһыттан тэһииннээх айыы хаан аймахтара, көхсүттэн тэһииннээх күн ууһун оҕолоро, биһиги, бука бары бэйэ бодобутун тардынаммыт, киһилии кэмэлдьибитин киллэрэммит, кэрэни кэрэһилээбит, үтүөнү эрэ үөдүппүт улуу өбүгэлэрбит үтүө үгэстэрин үөдүтэммит, күн тэҥэ күндү көмүс ньээкэ уйабытын айгыр-силик айылҕабытын араҥаччылаан, иитиллэн олорор ийэ сир дойдубутун харахпыт харатын курдук харыстыаҕыҥ. Оччоҕо удьуорбут ууһуо, саргыбыт салаллыа, кэскилбит кэҥиэ, омук быһыытынан уйгубут улаатан, эстибэт-быстыбат дьылҕаланыахпыт», – диэбитэ сүрэҕи ортотунан киирэр» [22, c. 233–234].

УОТ СЭРИИ УМНУЛЛУБАТ СЫЛЛАРА

Күн-дьыл ааһа көттөҕүн аайы аан ийэ дойдуну атыйахтаах уу тэҥэ аймаабыт Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии Сэбиэскэй Аармыйа килбиэннээх Кыайыытынан түмүктэммитэ 75 өрөгөйдөөх сыла тиийэн кэллэ. Түөрт сыл усталаах-туоратыгар олоҥхоҕо кэпсэнэр айыы бухатыырыныы, өлөр өлүүнү сылбай ууну утуйарга холоон, уотунан илгистэр мэнэгэйдээх, кытыастар кыргыс халбас харата дьылҕалаах, бүгүн – баар, сарсын – суох, дьэбир аналлаах хонуутун хабыллар хаба ортотунан хорсуннук-хоодуоттук, хотугу хоһууннуу, өһөгөйдөөх өстөөҕү утары харса суох кыргыһан, кыайан-хотон, кыайыы көтөллөнөн, саргы-дьаалы аргыстанан эргийбит фронтовиктар аҕыйаабыттар. Онтон тыылга ыраах хоту сиргэ, дьүкээбил үҥкүүлүүр халлаанын анныгар, кур оту кэбиһэн эрэрдии, тымтар тымныы дьыбардаах, аһыҥа аргыстаах, уот-кураан таҥнары сатыылаабыт өҥүрүк куйаастаах, айылҕа оҕото, үс саха эрэ үйэтин моҥоотун диэбиттии, анаабыт аҥааттар алаастарыгар, холбороҥ хочолоругар хаалбыттар, бүттүүн сэбиэскэй дьону-сэргэни кытта, Улуу Кыайыыны чугаһатан, күүрээннээх үлэҕэ турунан, сырдыгы сырсан, хараҥанан харбыалаһан, бэйэни харыстаммакка, дьон туһа, дойду туһа диэн үлэлээбит сэрии, тыыл бэтэрээннэрэ аччаан, тайахха тэптэрбит, үрүк-түрүк өттө хаалбыттар.

Соторутааҕыта В.Н. Луковцев хомуйан оҥорбут «Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат» диэн Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии кэмигэр 6рөспүүбүлүкэ тыатын сиригэр буолан ааспыт устуоруйаны сырдатар хомуурунньук үһүс чааһыгар оччотооҕу олоҕу хайдах баарынан, кырдьыгынан кэпсиир кэм-кэрдии туоһулара кэпсээбит, суруйбут, ахтыбыт сэһэннэрэ – ыстатыйалар, ахтыылар, докумуоннар киирбиттэр. Мин эһиги ааҕааччылар болҕомтоҕутугар аҕыйах түгэҥҥэ тохтоон бэлиэтиэхпин баҕарабын. Ааспыт өттүгэр бу кинигэ үс түһүмэҕинэн 2001, 2005 сылларга бэчээттэммиттэрэ, быйылгы үһүс тахсыыта инники кинигэлэр салгыыларын курдук өйдүөхтээхпит.

Хомуурунньук «Ааспыт кэм ситэ сырдатыллыбатах кырдьыга» түһүмэҕэр В.Н. Луковцев бэрт сөптөөх, кырдьыктаах түмүгү бэлиэтиир: «Саха сиригэр 1938–1939 сыллартан кураан сута саҕаланан, кэлин салалта холбоһуктааһыны күүскэ ыытан, кэтэх сүөһүнү эһэн, алдьархай эбии мэҥэһик дириҥээбит. Өскөтүн ССРС үрдүнэн сэрии сылларыгар хас сэттис– ахсыс киһи өлбүт– сүппүт буоллаҕына, түгэх тыылга тыйыс килиимэттээх хотугу сиргэ олорор Саха сирэ хас үһүс киһитин сүтэрбит алдьархайыттан айманан, оччотооҕу саха бастыҥ дьоно, интэлигиэнсийэтэ, биирдиилээн да буоллар, киин былааска баар балаһыанньаны биллэрэ, суруйа сатаабыттар. Ол курдук профессордар И.М. Романов, А.Е. Мординов, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы И.Е. Винокуров өрөспүүбүлүкэ уонна дойду салалтатыгар үөскээбит ыар балаһыанньаттан тыа сирин нэһилиэнньэтин быыһыырга сурук ыыталаабыттара. Суруйааччылар Ф.Г. Винокуров-Даадар, Н.Н. Павлов-Тыаһыт кырдьыгы эппиттэрин иһин сэбиэскэй былааһы баһааҕырдыыга буруйданан хаайыллыбыттара.

Хоргуйуу тиэмэтин чинчийиини суруналыыстар Д.В. Кустуров, Н.И. Максимов, устуоруйа билимин дуоктара Е.Е. Алексеев, экономист Н.Х. Дьяконов маҥнайгынан сырдаппыттара, бэчээтинэн, радионан киэҥ эйгэҕэ таһаарбыттара» [23, c. 10]. Хомуурунньукка устуоруйа учуонайа Саассылаана Иннокентьевна Сивцева «Демографические потери Якутии в годы Великой Отечественной войны: историография, источники, подсчеты» научнай ыстатыйатыгар, ааҕааччы болҕомтотугар туһаайан, бэрт сонун, урут ханна даҕаны иһиллибэтэх чахчылары тиэрдибитэ улахан махталлаах. Манна киһи сэргиирэ, истибэтэҕин истэрэ, көрбөтөҕүн көрөрө элбэх.

Биллиилээх суруналыыс Д.В. Кустуров «Биир таблица таабырыннара» ыстатыйатыгар суруйар: «1939 сыл саҥатыттан, 1938 сыллаах репрессия кэнниттэн, өрөспүүбүлүкэны соҕурууттан кэлбит дьон салайбыттара. Бу дьон бастатан туран, «норуот өстөөхтөрүн» сыыһаларын көннөрөбүт диэн ааттаан, тыа сиригэр кэтэх хаһаайыстыбаны эһэн, колхозтары күүһүрдээри, иккис холбоһуктааһыны ыыппыттара. Онтон туох тахсан кэлбитин маннык сыыппаралар кэрэһэлииллэр. Урут, 1939 сылга диэри, сүөһү 70 бырыһыана биирдэм хаһаайыстыбаларга, колхозтаахтар кэтэх хаһаайыстыбаларыгар турбута. Күүс өттүнэн, нолуогунан күһэйэн холбоммут ити сүөһү ахсаана 1943 сыл тохсунньу 1 күнүгэр кэлэн, 1940 сыл ити кэмин кытта тэҥнээтэххэ, 226.044-нэн аҕыйаан тахсар. Итинтэн 1941–1942 сылларга 42.344 сүөһү туһата суох көнньүнэн өлөр. Колхозтаахтар кэтэх хаһаайыстыбаларыгар баара-суоҕа 8 тыһыынча сүөһү ордон, колхозтаах ыал аҥаара төрүт да сүөһүтэ суох хаалар.

Колхозтаах ыал хантан да аһыыра суох буола түспүтэ. Сэрии сылларыгар рабочай, сулууспалаах карточканан нуорма ылар буоллаҕына, колхозтаахха оннук нуорма олохтоммотоҕо. Сут кэлбитин көрө олорон, өрөспүүбүлүкэ салалтата «Барытын – фроҥҥа, барытын – кыайыы туһугар» диэн лозуну кэлиилии кэбэ олорортон атыны билиэн да, истиэн да баҕарбатаҕа… 1941, 1942, 1943 сылларга колхозтаах баһыйар үгүс өттө арыынан, үүтүнэн дохуот диэни аахсыбатаҕа. Эгэ, харчынан дохуот кэлиэ дуо?

Ити үрдүнэн колхозтаах байыаннай нолуоктан төҥүргэс нолуогар тиийэ араас түһээни бүтүннүү төлүөх, оборона фондатыгар үп биэриэх, заемна суруттарыах, Кыһыл Армияҕа бэлэх, итии таҥас ыыта олоруох тустааҕа. Балык, түүлээх булда, бириискэлэргэ таһаҕас тиэрдиитэ ити эмиэ кини эбээһинэһэ этэ»[20,c.41].

«Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат» кинигэни ааҕа олорон, «Өлбөккө тыыннаах эргиллибитэ, дьонун-сэргэтин да өрүһүйбүтэ» диэн фронтовик, холкуос бэрэссэдээтэлэ Гаврил Романович Филиппов туһунан долгутуулаах ахтыыга иҥнэ түһэбин. Бүлүү улууһун хоту сытар кытыы нэһилиэктэриттэн биирдэстэрэ – Тылгыны төрүт олохтооҕун, төрөөбүт нэһилиэгин уонна Бүлүү улууһун бочуоттаах олохтооҕун тустарын дойдутугар дириҥник махтанан ахталларын– саныылларын тустарынан ытыктыыр ааҕааччыларбар, киэҥ нэлэмэн Сахам сирин күүрээннээх үлэни таҥара оҥостубут дьонугар– сэргэтигэр тиэрдэри ытык иэспинэн ааҕабын: «Хабырыыл Арамаанабыс 1916 сыллаахха олунньу 3 күнүгэр Тылгыны нэһилиэгэр дьадаҥы дьиэ кэргэнигэр төрөөбүтэ. Оскуолаҕа үөрэммэтэҕэ. Бэйэтин дьулуурунан дьоҕурдаах буолан, ликбезкэ дьарыктанан ааҕар-суруйар, ахсааны суоттуур буолбута. Отутус сыллардаахха холкуостар тэриллэннэр, төрөппүттэрэ Баҕадьа учаастагар «Быыбар ситиитэ» холкуоска киирбиттэрэ.

Хабырыыл сытыы-хотуу, үлэһит эдэр киһи быһыытынан биригэдьиирдээбитэ, онто салҕыы пиэрмэҕэ сэбиэдиссэйдээбитэ. Онно эбии үөрэҕэ суох холкуос бэрэссэдээтэллэрэ киниэхэ холкуос суотун-учуотун, отчуотун оҥорор буҕаалтыр үлэтин сыһыараллара. 1940 сылтан нэһилиэк үс холкуоһа холбоһон, бөдөҥсүйбүт «Чапаев» холкуос босхоломмут булҕаахтарынан, лааппы атыыһытынан үлэлээбитэ. 1937 сылга хомсомуол кэккэтигэр биир бастакынан киирбитэ. Куруук үлэҕэ-хамнаска инники сылдьара.

Тыа сирин олоҕо саҥардыы көнөн, тупсан эрдэҕинэ, Аҕа дойду уоттаах сэриитэ күөдьүйбүтэ. Хабырыыл 1941 сыл балаҕан ыйын 4 күнүгэр ыҥырыллан сэриигэ биир бастакынан барбыта. Волховскай фронт 861-с стрелковай полкатын байыаһа буолан, Ленинград куорат көмүскэлигэр сэриилэспитэ, ыараханнык бааһыран, госпиталга эмтэнэн инбэлиит буолан, 1942 сыл балаҕан ыйыгар төрөөбүт дойдутун булбута» [26, c. 125–126].

Кыраайы үөрэтээччилэр ахталларынан, Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕаланыытыгар Тылгыны нэһилиэгэр барыта 425 киһи олороро. Сэрии сылларыгар 68 эдэр дьон сэриигэ уонна үлэҕэ ыҥырыллан барбыттара. Кинилэртэн 22 киһи төннүбэтэҕэ. Бу – кыра нэһилиэккэ улахан сүтүк этэ.

Хабырыыл хойут, сааһыран олорон ахтар буолара: «1944 сыллаахха хомуньуус баартыйатыгар мэктиэлээбиттэрэ. Ол сэрии сылларыгар, хата, хантан даҕаны, туора да сиртэн, үҥсүбэтэхтэрэ. Онно-манна тиэрдиэхтэрин сөп этэ. Кинилэргэ махталым улахан. Ол эрээри биир түгэҥҥэ ыксата сылдьыбыттара. Нолуок төлөбүрүгэр, үөһэттэн кимтэн да ыйыппакка, абаанса суруттарбыт иэстэрин элбэх иитимньилээх кыаммат дьон хойукка диэри кыайан төлөөбөккөлөр, дьыалаҕа эриллэ сыспыппыт. Сэрии кэнниттэн 1948 сыл этэ. Бадаҕа, дьон сэрии сылларыгар тахсыбыт иэстэрин сотор сокуон тахсыбыт этэ. Элбэх иэс төлөммөккө сылдьарын иһин Бүлүүгэ суукка ыҥырылла сылдьыбыппыт. Мин саамай элбэх иэстээх, үлэлээбэт ыарыһах кэргэннээх, үлэлиир саастара суох аҕыс кыра оҕолордоох, ол эрэн, үчүгэй тыллаах-өстөөх Захаров Евсейи илдьэ киирбитим уонна суукка көмүскэнэр тыл этиттэрбитим… Түмүгэр суут уурааҕынан иэстэрин барытын сотторон, ыраас дьон, холкуос буола түспүппүт. Харах уулаах үөрүү диэн онно этэ. Дьонум саҥа төрөөбүт оҕо курдук буолбуттара» [26, c. 127].

Түмүктээн эттэххэ, көстөрүн курдук сэрии алдьархайа – сэриигэ үс саха дьонуттан 37 тыһыынча саллаат, ыал аайыттан аҕа, убай Ийэ дойду, күн сирин көмүскэлигэр кыргыһыы толоонугар геройдуу охтубуттарын тэҥэ, ыраах тыылга сатыылаабыт суттан-кураантан, үлэһит илии тиийбэтиттэн, үөһээҥи салалта көнтөрүгүттэн тыһыынчанан ийэ, оҕо, кырдьаҕас олохтон барбыттарын ахтыбат буолуохха сатаммат. Онон, хомуйан оҥорооччу В.Н. Луковцев бэлиэтиирэ ситэри сөптөөх: «Хас да уонунан тыһыынча эдэр-чэгиэн сэриигэ охтубут, суттан-кураантан тэптэрэн, өлбүт-сүппүт хаан-уруу дьоннорбут сүтүгүн демографическай дуораана билиҥҥэ диэри биллэ турар, саха норуотун ахсаана эбиллэн биэрбэт. Улуу Кыайыы итинник сөҕүмэр сүтүгүнэн кэлбитин, ааспыт сэрии киһи өйүгэр кыайан баппат алдьархайы адаҕыппытын дьиҥ хайдах баарынан сырдатыы билигин даҕаны ситэ кыалла илик. Ол да иһин аныгы дьон-сэргэ, ордук ыччат «сэрии, сут-кураан» диэн хара дьайдаах өйдөбүлү умна быһыытыйан эрдэҕэ» [11, c. 5].

Сэрии, тыыл бэтэрээнэ, хоту көһөрүллүү кыттыылааҕа, ытык кырдьаҕас Прокопий Флегонтов хомуурунньукка киирбит ахтыытыгар маннык суруйбута баар: «Дьиҥэр, хоргуйан өлүү диэн тылы кырыыс курдук ылынабын. Бу тылы хаһан да туттубатарбын дии саныыбын да, ханан эмэ сылтанан син биир эргийэн кэлэ турар муода үгэстээх. Соторутааҕыта журналист Дмитрий Кустуров «Хоргуйуу хантан кэлэр этэй?» диэн кырдьыктаах, дириҥ ис хоһоонноох ыстатыйатын улаханнык уйадыйан, ис сүрэхпиттэн абатыйан, икки хараҕым уута тахсан, сүрэҕим ат туйаҕын тыаһын курдук битиргэччи тэбиэлии олорон аахтым. Аахтым ааспыт алдьархайдаах ыар олохпун харахпар субу баардыы көрөн, хоргуйбуппутун-буомурбуппутун эргитэ санаан. Бу дойдуга үтүө да, мөкү да дэммит иһин, ханнык да киһи күн сиригэр бэрт кылгас кэмҥэ айыллар эбит»… Бу ууну-уоту ортотунан ааспыт, кэм– кэрдии иннинэ, аас– туор олохтон анараа дойдуга аттаныы, өлөр өлүү илгистэр мэнэгэйдээх халбас харата дьылҕатын дэгиэ тыҥыраҕыттан бүтүн оҥоһуулаах эрэ буолан, мүччү туттаран, баараҕадыйар дьолго тиксибит Прокопий Петрович устуоруйа кырдьыгын хайдах баарынан арыйара ааҕааччы тойон сүрэҕин ортотунан киирэр.

И.Е. Винокуров өрөспүүбүлүкэ салайааччытын быһыытынан дьон-сэргэ олоҕун тупсарыыга кэлимник ыыппыт кэккэ дьаһалларын түмүгэр 1944 сылтан олох-дьаһах тосту көммүтэ. Илья Егорович Винокуров курдук өркөн өйдөөх, амарах айыы санаалаах, үтүөкэннээх киһи «өйөбүллээх» буолан, Н.А. Макаров бэйэтэ өлөрүллүүттэн өрүһүллүбүтүн үрдүнэн, оройуонун нэһилиэнньэтин үстэн биирин өрүһүйэн, дойдута дьонноох-сэргэлээх буолуутун хааччыйбыта, диэн аһаҕастык этэрим алҕас буолбатаҕа буолуо…» [4, c. 158–161].

Хомуйан оҥорооччу В.Н. Луковцев түһүмэх бүтүүтүгэр профессор Г.П. Башарин суруйбутун киллэрэн, Чурапчылары көһөрүү ыарахан содуллаах буолбутун чиҥэтэн биэрэр: «Относительно второго варианта спасения от угрозы вымирания Кулаковский писал: перейти ли на север? «Нет, и этот номер плох: на севере нет земель, на которых мы могли бы существовать, мы там погибнем очень скоро и перейдем туда не по своей воле». До 1917 г. царское правительство не успело претворить в жизнь данный проект.

Но зато один из вариантов проекта переселения претворился в жизнь в советское время, при культе личности, административно– командной системе. 11 августа 1942 г. вынесено совместное постановление бюро Якутского обкома КПСС и СНК ЯАССР (Протокол № 213) «О мероприятиях по колхозам Чурапчинского района». Согласно этому постановлению из 82 колхозов этого района 41, в котором якутские крестьяне, члены сельскохозяйственных артелей, занимались земледелием и скотоводством, был переселен на Крайний Север. Отправлено 4988 человек на постоянное проживание на Север. Переселение проводилось методами депортации, насильственно. На сборы давалось лишь 4–5 дней. Разрешалось взять с собой 15–18 кг вещей и продуктов. Результатам переселения были таковы: к началу 1943 г., т. е. только за 5 месяцев погибло от голода и холода 1543 человека. Гибель ни в чем неповинных людей продолжались безостановочно. На фронтах Великой Отечественной войны 1941–1945 годов из Чурапчинского района погибло 1381 человек, а в результате переселения на Север – свыше 2 тысяч. В районе поголовье крупного рогатого скота сократилось на 22,8 процента, лошадей– на 42 процента. Исчезли с карты целые наслеги (ол иһигэр Е.А. Борисов өбүгэтэ Хатылыттан арааран тэрийбит Төлөй нэһилиэгэ. – Ааптар), сотни населенных пунктов. Закрыты 5 начальных школ, 3 неполных средних школ. Чурапчинский район в своем развитии был отброшен на несколько десятков лет назад. Остатки переселенных крестьян были кое-как спасены возвращением в родные места.

Описанная трагедия колхозных крестьян Чурапчинского района первой половины 40-х годов XX века подтвердила правильность решительного выступления в 1912 г. А.Е. Кулаковского против антинародного проекта царизма относительно «целесообразности» переселения якутских скотоводов и земледельцев на Крайний Север. Это выступление Алексея Елисеевича имеет непреходящее историческое значение, будет для грядущих поколений предостережением от смертельной опасности» [6, c. 172–173].

Көстөрүн курдук, профессор Г.П. Башарин сиэрдээх тойоннооһуна олоххо толору сөптөөҕүн бэлиэтиибит. Ону сэргэ Чурапчы оройуонун үлэлээн иитиллээччилэрэ Ийэ дойду ыҥырар кэмигэр Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии сылларыгар киллэрбит көмүс кылааттара үйэлэргэ умнуллубат.