Текст книги "Кэм кэрэһиттэрэ"

– Холобура Астольф де Кюстин диэн француз өссө Пушкин саҕана биир биллэр киһи буоллаҕа дии, Россияҕа кэлэ сылдьан эппитэ баар эбит – «демократия кэмигэр, көҥүл кэмҥэ, саамай туһата суох, ким да аахайбат, наадыйбат киһитэ поэт буолар эбит» диэн. Сыаналаммат киһи. Кини тылыгар ким да наадыйбат, кини тылын ким да истибэт. Онон бу көҥүл кэмҥэ поэт норуотугар наадата суох курдук буолар диэн. Онтон билигин биһиэхэ хайдаҕый?

– Биһиэхэ биир өттүнэн демократия көрүҥнэрэ баар курдук, иккис өттүнэн, Россияҕа уруккуттан олоҕурбут үгэһинэн диэххэ дуу, авторитарнай, тоталитарнай режим дуу хайдах эрэ наар баар курдук. Ыраахтааҕы культа диэбит курдук дуу. Биир салалтаҕа олорбут салайааччы эбэтэр биир баартыйа сабардыыр. Эбэтэр бу үгүс ахсааннаах норуоттан турар, историятын быһыытынан оннук олоҕурбут дойдуга хайдах эрэ барыта биир халыыбынан ыытыыга дьулуһуу куруутун баар этэ буоллаҕа. Оннук усулуобуйаҕа биһиги аҕыйах ахсааннаах норуоттар кыһалҕабыт элбээн тахсар, тылбыт боппуруоһа буоллун, оҕолорбутун оскуолаҕа, уһуйааҥҥа үөрэтии буоллун, сүрдээх элбэх кыһалҕалар үөскээн тахсаллар. Биһиги урут «Менделеев таблицата барыта баар, Саха сирэ оннук баай» диэммит киэн туттар этибит, онтукабыт буоллаҕына, хомойуох иһин, сирбит баайын толугар түбэспит норуот буолан хааллыбыт. Саамай үчүгэй, кэрэ айылҕалаах өҥ-быйаҥ түөлбэ – Бүлүү эҥээрэ – экологията хайдах курдук улаханнык эмсэҕэлээтэ? Хайдах курдук бу хотугу улуустарбыт барыта түөрэ хаһыллан эрэллэрий? Уопсайынан, бүттэлээх чөл да сир ордумуох курдук балаһыанньата буолан эрэр. Хайдах эрэ биһиэхэ бу олигархическай хампаанньалар туох-баар сууту-сокуону, салалтаҕа эҥин, кинилэр сабардыы, дьайа олорор кэмнэригэр норуот, төрүт олохтоох Россия дойдутун дьонун интэриэһэ буолбакка, билигин үлэлии олорор чааһынай хампаанньалар интэриэстэрэ ордук үрдүктүк тутуллар кэмэ буолан хаалла, хомойуох иһин.

– Бу кэмҥэ оччоҕуна саха өйө-санаата хайдах туруктаах диэн көрөҕүнүй?

– Биллэн турар, итиннэ эн эппит 90-с сылларгар суверенитет биллэриллибит кэмэ, судаарыстыба саҥа таһымҥа тахсыыта, олохтоох экономика эҥин улахан бырааптары ылбыт кэмигэр уоскуйуу баран хаалбыта, барыта ситиһилиннэ диэбит курдук. Онон общественнай көх улаханнык түспүтэ. Иккис өттүнэн, урут партия, хомсомуол, пионердар, октябреноктар эҥин буоллун, бигэ тутул баар этэ буоллаҕа. Оҕону кыра эрдэхтэн идеалларга, принциптэргэ иитэн таһаарар идеология баара…

– Отто ол биир куруукка иитии буолбатах дуо?

– Үчүгэй да куһаҕаннаах, куһаҕан да үчүгэйдээх буолар диэбиккэ дылы, урукку көлүөнэлэр, холобура, биһиги, кырдьыктаах быһыы диэн баар диэн өйдөбүлгэ иитиллибиппит. Чиэһинэй буолуу диэн үчүгэй диэн. Оннук өйдөбүлгэ улааппыт дьон буоллахпыт дии. Ол иһин биһиги хомсомуол суох буолан хаалбытын, ыччаты ким да сүрүннээбэт буолан хаалбытын кэннэ, дьиикэй капитализм кэлбит кэмнэрэ, ахтан аһарбыт «дьон интэриэһин түмсүүтэ» диэни ол иһин тэрийбиппит. Уонна оччотооҕуга ыччат министерствотыгар Руслан Баишев, Константин Борисов, Сардана Гоголева, Афанасий Ноев, Виктор Ноговицин курдук сүрдээх актыыбынай, көхтөөх эдэр дьон үлэлээбиттэрэ. Инньэ гынан кинилэри кытта биһиги хардарыта сибээстэһэн, өйөһөн-тайаһан үлэлээммит, общественнай көх сүрдээҕин ыччат ортотугар улаата сылдьыбыта. Оччотооҕуга общественнай түмсүүлэр сүрдээх элбэх этилэр. Экология хайысхатынан буоллун, араас хайысханан, ол иһигэр биһиги тэриллибиппит. Дьэ онтон биһиги тоҕо эдэр интэлигиэнсийэ диэн ааттаммыппыт буолуой диир буоллахха, биһиги саҥа интэлигиэнсийэ дэнээри гыммыппыт. Оччотугар сорохтор аны оччоҕо биһиги «эргэбит дуо» диэн өһүргэниэхтэрин сөбө. Саҥа, хайдыспат, түмсүүлээх интэлигиэнсийэни үөскэтэр баҕаттан ол курдук ааттаммыппыт. Оччоттон икки союзка хайдыһыы баара, мөккүөрдэр бааллар этэ. Сорохтор наар төттөрүтүн, быстах ааһар бэлиитикэҕэ сөп түбэһэннэр, Далан, Багдарыын Сүлбэ, Е. Алексеев да курдук сүрдээх чиэһинэй, талааннаах, принципиальнай дьону үҥсэр-харсар, баһааҕырда, туората сатыыр бөлөхтөр эмиэ бааллар этэ.

– Валерий Николаевич, итиннэ тугу саныыбын диэриий. Үҥсээччилэр-харсааччылар диэн бааллара. Сардана Платоновна Ойунская аҕатын туһунан ахтыы кинигэтигэр биир түгэни суруйбут этэ. Николай Черемицин диэн НКВД-га үлэлээн сылдьыбыт киһи эппит эбит: «Бу саха интэлигиэнсийэтэ бэйэ-бэйэтин наһаа үҥсүһэрэ бэрт, Мординовтартан ураты атыттар бары кэриэтэ үҥсэллэр», – диэн. Ону итинник түгэҥҥэ ылан көрөр буоллахха, ити дьэ урукку көлүөнэҕэ буолан ааспыт мөккүөрдэр, биир өттүнэн ылан көрдөххө, интэлигиэнсийэ бэйэтин ортотуттан күөдьүйэн тахсыбыт, бэйэлэрин истэригэр утарыта турсуу баар курдук көстөр ээ.

– Ити куруутун былаас өттүттэн «хайыт, араартаа уонна баһылаа» диэн бириинсиби, былыр-былыргыттан кулуттааһыннаах тутул баар эрдэҕиттэн интэриэстээх бөлөхтөр оонньотоллор. Оччотооҕуга 1980-с сылларга, Юрий Прокопьев салайан олорор кэмигэр, айар, научнай интэлигиэнсийэни хайдах эрэ соруйан хайытыы баар этэ.

– Оттон эһиги, эдэр дьоннор, ол кэмҥэ түбэстэххит дии. Бэйэҕит үөрэтэр учууталларгыт ортолоругар эмиэ итинник сыһыаннаһыы баарын көрөҕүт, билэҕит, өйдүүгүт. Дьэ онно эһиги хайдах сыһыаннаһар этигитий? Ону билигин хайдах сыаналыыгыный?

– Биһиги студенныы сылдьан билбэт этибит. Итинник мөккүөрдэр баалларын, барыта кистэлэҥ, сири аннынан курдук этэ. Онно холобура, мин ити Далан «Тулаайах оҕотун» наһаа биһирээммин, дипломнай үлэбин суруйабын. Ол иннинэ «Аар тайҕам суугуна» диэн сэһэнигэр эмиэ курсовой суруйабын, салайааччым Гаврил Гаврильевич Окороков. Онтон кэлин биллэхпитинэ, кини бэйэтин бииргэ үлэлиир дьонун диэн, суруйааччылары диэн маннык салайааччылаах омугумсуйар бөлөх баар диэн, элбэх баҕайы үҥсүү суруйбут эбит. Онтон иккис өттүттэн, саха норуотун ортотугар, интэлигиэнсийэтин ортотугар омугумсуйуу суох диэн омук кырдьыгын булуна сатаан туруулаһааччылар бааллара. Ол Башариннаахтан саҕалаан, Мординовтартан саҕалаан, холобур кэнники дьэ, Софрон Петрович төһөлөөх киирсибитэй, Семен Петрович Данилов, ол Багдарыыннаах, Дьөгүөр Дьөгүөрэбис Алексеевтаах. Онон ити былаас ускайдааһынынан, иккис өттүнэн, биллэн турар, саха норуота былыр наһаа киэҥ сиргэ-уокка тарҕанан, чөкө баҕайытык бэйэ аҕа ууһунан, нэһилиэгинэн, ыраах-ыраах улуустарынан үөскээтэҕэ уонна улаханнык атын омугу кытары, холобура Кавказ эҥээрин курдук чугас баҕайытык тоҥолохтоһо, үтүрүһэ-хабырыһа олорботохторо. Ол иһин хайдах эрэ кыараҕас соҕус өйдөбүлүнэн, ыырынан олорон кэллэҕэ. Олохтооҕумсуйуу, улуустаһыы эҥин биир сомоҕо суох буолуутугар усулуобуйаны үөскэтэр. Эбэтэр соруйан оннугу күөдьүтэргэ табыгастаах усулуобуйа баар буолан хаалар. Уонна саха норуота, саха омук наһаа, аһара чиэһинэй, чиэһинэйин ааһан аһара көнө, ханнык эрэ быстах кэмҥэ сабардыыр бэлиитикэҕэ кини саамай бэриниилээҕин көрдөрөөрү, актыбыыстаан, санаатыгар үчүгэйи оҥоробун дии санаан, ол дьоннорун үҥсэн-харсан сордонор. Итинник түгэн наһаа элбэх. Эн бэйэҥ билэҕин сэрии сылларыгар Сунтаарга наһаа элбэх киһи хоргуйан өлбүт этэ, ити барыта олус аһара максималист буолууттан, аһара чиэһимсик буолууттан, акаары көнөттөн эмиэ тахсар.

– Итиннэ биир ыстатыйаҕар Далан «Кырдьык уонна сымыйа» диэн автобиографическай сэһэнин ырытыыта буолбутун туһунан бэлиэтээһиниҥ баар этэ. Онно холобура, тыл эппиттэр ортолоругар Егор Егорович Алексеев уонна суруйааччы Иннокентий Федотович Семенов эппиттэр эбит: «Бу дьиҥнээҕэ донуосчуттары, хобуоччулары сирэйдэрин саралаан ааттарын ааттаталыыр эҥин ордук буолуох этэ», – диэбиттэр. Ону Далан тоҕо эрэ оннук гымматах. Итини эн хайдах өйдүүгүнүй? Хайдах быһаараҕыный?

– Даланнаах, Софрон, Семен Петровичтаах диэн наһаа үчүгэй, дьиҥ сахалыы сиэрдээх-майгылаах дьон буоллаҕа дии. Кинилэри төһөлөөх үҥсэн-харсан сордообуттарай, анаан-минээн эккирэтиһэн туран сойуоласпыт дьон элбэхтэр. Даниловтаах культуралара бэрт буолан, ол дьон таһымыгар түһэр сатаммат диэн аахса барбаттар. Туох быстах санааттан дьаабыланалларын кинилэр курдары көрө сылдьар дьон. Иккис өттүнэн, биһиги наһаа аҕыйахпыт, саха норуота. Онон үөрэхтээх, оччотооҕу биллэр-көстөр, тыллаах-өстөөх интэлигиэнсийэ бэрэстэбиитэллэрэ эмиэ наһаа элбэҕэ суох. Онон олус өстөһүү-саастаһыы норуоту хайытыа, оҕолоругар, ыччаттарыгар эмиэ күлүк түһүө эҥин диэн тардыныы баар. Ол сөптөөх, иккис өттүнэн, хайдах эрэ ити кэмигэр үчүгэйдик сараламматаҕына, сылтан-сыл, кэмтэн-кэм син биир үтүө дьыаланы утумнуур курдук, куһаҕан дьаллыгы эмиэ утумнааһын содула баар эбит. Салҕанан бара турар, хомойуох иһин.

– Итиннэ эн өссө биир ыстатыйаҕар тохтоору гынабын. Эн «Кыым» хаһыакка 2013 с. «Уруккуну анааран, кэлэр кэскили тутуоҕуҥ» диэн кэпсэтииҥ тахсыбыт эбит, интервью. Онно: «1920–1930 сылларга уонна 1950-с сыллар саҥаларыгар курдук саха олохтоох бэлиитикэ элиитэтин дьоно бэйэ-бэйэлэрин түсүһэн, таҥнарсан баран, кэлин уһугар бары сүүйтэриилээх хаалбыттара биллэр. Билигин баҕас аныгы сайдыылаах бэлиитиктэр өрөспүүбүлүкэ норуоттарын, омук интэриэһин түһэн биэрэр сааттаах, иэстэбиллээх суолга турунуохтара суоҕа диэн эрэл улахан», – диэн эппит эбиккин. Дьэ бу маны арыый кэҥэтэн, кылгастык да буоллар, арыйан биэрэриҥ буоллар, быһааран.

– Өрөбөлүүссүйэ иннинэ өссө Күлүмнүүрдээх «Саха союһа» эҥин диэни тэрийэллэр. Онно кигиинэн, анаан тэрийиинэн «Истинно русский якут» диэн, «Нуучча сахалар» диэн хамсааһын эмиэ тэриллэр. Били «хара сотня» реакционнай өйү-санааны тутуһар дьон. Шеломов диэн киһи оннооҕор «кып-кыра буулдьа ситиэҕэ, биһиги сиппэтэхпитинэ» диэн сааммыта элбэхтэ ахтыллааччы. Ол курдук, куруутун итинник лиидэрдэри соруйан атахтаан түһэрэ сатыыр карьеристар, сирэй көрбөхтөр, ньылаҥсалар бааллар. Ким эрэ атыыланар, ким эрэ онон карьера, былааска тахсар кирилиэс оҥосто сатыыр. Чэ, араас матыыбынан. Ким эрэ биһиги улууһу, ол дьон эҥээри хайдах эрэ атарахсыталлар диэн сылтаҕыран. «Сымыйаччы сүүс сүбэлээх» диэбит курдук арааһынай сылтаҕы булан, инники иһэр чаҕылхай дьону ордугурҕааччылар бааллар. Ол саҕаттан Саха сирэ сүрдээх киэҥ сирдээх-уоттаах диэн дьиксинии баар эбит. Кытай чугас, Америка чугас, биир Берингов силбэһиитин нөҥүө, дьоппуоннар чугастар, ол иһин наар арахсыахтара диэн сымыйа кутталы үөскэтэ сатыыллар. Саха сирэ оччолорго холуонньа, өрөбөлүүссүйэ иннинэ эмиэ, Сэбиэскэй Союз саҕана да холуонньа аҥаардаах балаһыанньалааҕа. Онон наар уорбалыыр сыһыан баар эбит. Холобура, дьэ, Ойуунускайдаах Омуоһабы туох диэн буруйдаабыттарай? «Моряки» диэн операция, ол аата кинилэр муораҕа тахсар, урукку Саха сирэ кыраныыссата Охотскай муораҕа тахсар этэ. Ону сэбиэскэй былаас буолаатын кытары арааран, атын уобаласка эҥин биэрэн кэбиһэллэр уонна ону төттөрү көрдөөбүттэрин буруй оҥорон, дьэ бу кинилэр Японияҕа эҥин сыстаарылар оннук гыналлар диэн буруйдааһын баар этэ.

– Оттон ити Оруоһун саагыбара диэн эҥин барыта сымыйанан баайсыы буоллаҕа дии…

– Ити барыта историктар Гаврил Макаров, Башарин, кэнники Дьөгүөр Алексеев буоллун уонна да атын үгүс дьон, Багдарыын Сүлбэ, Далан эмиэ «Дьылҕам миэнэ» диэн репрессиялар устуоруйаларын суруйбута дии. Кинилэр дакаастаан таһаарбыттара – ити барыта оҥоһуу, сымыйа саагыбардар. Олох даҕаны оннук сыалы-соругу туруорумматах, оннук тэриммэтэх дьону сымыйанан, сылтах булан буруйдааһын. Биһиги көлүөнэ билэбит, 1986 сыллаахха соруйан провокациянан тэрийэн бараннар, саха ыччата омугумсуйда диэн, сахалар омугумсуйаллар диэн бүтүн Союз үрдүнэн дарбааһын бөҕө буолбута дии.

– Итиннэ ити донуостааһын диэн дьаллыгы утумнааччылар бааллар. Оттон мантан бэйэбититтэн сүүрэн тиийэн үҥсэн, «Чолбон» сурунаалы эҥин барытын урут саптаран, хайаан. Чэ, ити суруйааччыларга оннук дьаралыктары сыбаан. Бэйэбит дьоммут өттүттэн эмиэ наар киирэ турар эбит, итинник үҥсүү-харсыы. Ону 2001 сыллаахха эн суруйаргыттан өйдөөн аахтахха, эмиэ итинник балаһыанньа үөскээн ааспыт. Онтон билигин биһиги эмиэ төһө өйдөөтүбүт, история уруогун, үөрэҕин төһө ылыныах курдукпутуй, Валерий Николаевич, билиҥҥи туругунан көрдөххүнэ?

– Мин саныахпар, устуоруйа уруогун ылыныы син балачча баар диэххэ, хайа муҥун диэбиккэ дылы. Баар диэххэ сөп. Урут холобура Тыл, литература, история института оттон дьэ икки утарыта лааҕырга хайдыһан олорор тэрилтэ этэ буоллаҕа дии. Кинигэ кыһата эмиэ оннук айдааннаах тэрилтэ буолара, университекка буоллун, эмиэ оннук этэ буоллаҕа дии, суруйааччы союзтарыгар. Онтон билигин оннук маассабай көстүү суох, биир эмэ киһи, ону да этэргэ дылы олоххо табыллыбатах, ситэ үөрэммэтэх, арыгыга эҥин улдьааран ускул-тэскил сылдьыбыт, туох да дуоннааҕы үлэлээбэтэх, дойдуларыгар, дьонноругар туора көрүллэн, табыллан сылдьыбакка, куоракка кэлбит Лазарь Рожин курдук дьон, комплекстаах дьон. Онтуларын саптаары эбэтэр аат-суол оҥостоору дуу, ханнык эрэ интэриэстэринэн салайтараннар, биир эмэ киһи оннук суруйар-хайыыр.

– Онтон эн ити ыстатыйаҕар «Олохтоох бэлиитикэ элиитэтин дьоно» диэн холобур ахтыбыккын. Билигин бэлиитикэ элиитэтин дьонун ортотугар хайдах балаһыанньа баарый?

– Мин саныахпар, билигин урукку курдук бу Бүлүү эҥээриттэн киһи былааска таҕыста диэн, эбэтэр Илин эҥээртэн киһи былааска таҕыста диэн хайдыһыы суох. Урут хайдах эрэ соруйан бэйэлэрин бөлөхтөрүн киһитин таһаараары, тугу эрэ туһанаары, итинник кыралаан улуустаһыыны күөдьүтэн биэрии баар курдуга. Дьон-сэргэ оннук өйдүүр этэ, оттон кэнники оннук суох дии саныыбын. Киһи хантан да буоллун, билигин кэлии киһи салалта буолар дуу, саха киһитэ салайааччы буолар дуу диэн боппуруос олох күүскэ турар. Ол иһин саха дьонун харыһыйар, харыстыыр, син көмүскүүр өй-санаа күүһэ баһыйан иһэр. Салайааччы бэйэтин ыытар бэлиитикэтиттэн, дьыалатыттан көстөр буоллаҕа дии.

– Холобура, нуучча биир биллэр улахан бөлүһүөгэ В.В. Розанов эппит этэ: Биһиги бу түөрт үйэни мэлдьи дьуккаахтаһан, ыаллаһан олорор нууччабыт норуотун. Кини бу нуучча норуотун сүрдээх аполитичнай норуот диэбит эбит уонна кини этэр нуучча норуота бэйэтин олох судаарыстыбаттан туспа курдук сананар диэн, оннук өйдөбүллээх диэн. Онтон биһиги сахалар төһө дьэ политичнай норуоппут быһыылааҕый? Политикаҕа хайдах сыһыаннаахпытый, өйдөбүллээхпитий?

– Атын норуоту этэр уустук буоллаҕа дии. Нуучча норуота улахана бэрт буолан, этэргэ дылы, биһиэхэ холуйдахха, кинилэргэ холку соҕус балаһыанньалаах курдук буоллахтара. Иккис өттүнэн аҕыйах ахсааннаах норуот куруутун Өксөкүлээх эппитин курдук, Даланнаах, Софрон Петровичтаах муҥатыйбыттарын курдук, наар баар-суох буолар кутталыгар сырыттаҕа. Төрүт үгэһин, дьарыгын тутан хаалар дуу? Тыла баар буолар дуу, суох буолар дуу? Оннук балаһыанньаҕа сылдьар. Ол иһин нууччалыы этии баар дии – «Эн бэлиитикэнэн дьарыктамматаххына, бэлиитикэ эйигинэн дьарыктаныа». Оруобуна – аҕыйах ахсааннаах норуоттарга, национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ ол быһаччы сыһыаннаах. Биһиги кэнники сыллардааҕы общественнай хамсааһыммыт устуоруйата көрдөрөр. Холобура: 80—90-c cыллардааҕы интэлигиэнсийэ күүстээх хамсааһына, биһиги сахабыт элиитэтин хамсааһына, «Саха омук», «Саха кэскилэ» тэриллибитэ, арааһынай «Сайдыс», эдэр интэлигиэнсийэ түмсүүтэ эҥин диэн хамсааһыннар тэриллибиттэрэ. Итилэр суверенитет саҥа таһымыгар тахсарын ситиһэргэ, оччотооҕу салайар, олохтоох кадрдары бэлэмнээн таһаардахтара. Ол иһин ол бириэмэлэргэ улахан ситиһиилэр бааллар этэ. Холобур Егор Петрович Жирков сүрүннээһининэн национальнай концепция тэриллибитэ быйыл төгүрүк датата бэлиэтэниэхтээх. Иван Шамаев, Ульяна Винокурова, Зоя Корнилова, Филипп Охлопков, о.д.а. курдук чаҕылхай дьоннор таҕыстахтара, элбэҕи ааттаталыахха сөп. Кинилэр олох улахан хамсааһыны оҥордохторо.

– Валерий Николаевич, бэйэҥ да билэ-көрө сылдьаҕын буоллаҕа. Ити чахчы күөн туттар дьоммутугар билигин солбук буолар көлүөнэ таҕыста дуо?

– Оттон кэккэ ыарахаттар бааллар диэххэ сөп буолуо. Дойду үрдүнэн бүтүннүү глобалистар дьайыыларыттан уонна интернетинэн буоллун, ити араас саҥа технология көрүҥүн нөҥүө, кыра оҕоттон саҕалаан, ыччакка күүстээх сабардам дьайыы бара турар. Ол иһин билигин урукку курдук иитиилээх дьон тахсалларыгар сүрдээх ыарахан. Ыччаты, оҕону наар көччүйүүгэ, аралдьытыыга угуйар арҕааттан кэлэр үлэ барар, эбэтэр туох эрэ, ханнык эрэ чопчу хайысханан наукаҕа дуу, ол салайар үлэҕэ дуу үрдээн иһэр курдук, эбэтэр урбаан эйгэтигэр дуу туһаайыы баар. Онно ситиһиилэнэргэ эҥин туһаайыы курдук. Уопсайынан, уустук соҕус боппуруос. Ол иһин итинник дьон тахсаллара ыарахан диэххэ наада. Ол гынан баран, син биир ханнык баҕарар бириэмэ бэйэтэ геройдардаах буолар. Онон дьон тахсыахтара, сүрдээх үчүгэй ыччаттар бааллар. Ити национальнай концепция бириэмэтигэр уһуйааҥҥа, оскуолаҕа, университекка үөрэнэн тахсыбыт ыччаттар.

– Итиннэ эмиэ эн бэйэҥ 2013 сыллаахха «Аймахтар уонна биһиги» диэн кэпсэтиигэр эппит этиҥ: «Ханна да сылдьан көрдөххө, дьиҥэр барытыгар ахсааммыт буолбакка, сүрүннээн хаачыстыба быһаарар эбит», – диэн. Онон ити өттүнэн ылан көрдөххө, оччоҕо биһиэхэ билигин эрэлбит баар уонна эрэлбит улахан диигин.

– Оттон билигин сүрдээх, феномен диэххэ да сөп омук тылынан, буолар көстүүлэр бааллар дии. Холобур, саха киинэтэ, бастаан күлүү-элэк аҥаардаах курдук сыанабыл баар этэ. Кырдьык-хордьук киинэлээхтэр эҥин, киинэмсийэ сатыыллар диэбит курдук. Онтон билигин Аан дойдуну сөхтөрөр, сүрдээх ситиһиилэр кэлэ тураллар. Уонна ити холобура, биһиги Арсен Томскайбыт айти эйгэҕэ, саҥа эйгэҕэ, долларынан миллиардер буолар «Индрайвер» диэни төрүттээтэ дии. Итинник курдук «Майтона» буоллун, атын да эйгэҕэ биһиги Саха сирин дьоно, ыччата наһаа тахсар. Онон биһиги хайа да омуктан олох туох да итэҕэһэ суох, бэл диэтэр, уустук усулуобуйаҕа үөскээбит буолан ордукпут да диэххэ сөп, били уонна этэргэ дылы, сүүмэрдэнэн үөскээбит буолан. Холобур олимпийскай, аан дойдуга чемпионнарбыт, призердар, хоту, эбэҥки эҥин аҥаардаах элбэх. Хоту көс омуктарыҥ былыр-былыргыттан сүрдээх ыараханы аастахтара дии уонна сахалар ордук кырыы, кытыы сирдэртэн тахсаллар. Тоҕо диэтэххэ, чахчы чулууттан чулуулар, бэртэн бэртэр эрэ ордон хаалар усулуобуйаларыгар үөскээн хаалбыт дьон. Ол иһин кинилэр айылҕалара сүрдээх күүстээх. Инньэ гынан, кинилэргэ сөптөөх Коркин курдук тренердэр түбэһэн биэрдэхтэринэ, сүрдээх чаҕылхай көстүү тахсан кэлиэ. Эбэтэр ити Өрөспүүбүлүкэтээҕи интернат лицей оҕолоро буоллун. Улахан ситиһиилэнэн иһэллэр уустук эйгэҕэ сылын аайы.

– Аны маннык диэн баар дии, Валерий Николаевич. «Уустук кэмнэр – күүстээх дьоннору төрөтөллөр, көҥүл, холку кэмнэр – мөлтөх дьоннору төрөтөллөр» диэн?

– Чахчы оннук, тоҕо диэтэр, кытаанах кэмҥэ өскөтө норуот, омук бэйэтин бэйэтэ хомуммат, туруулаһар өйгө-санааҕа кэлбэт, кыаҕын-күүһүн көрүммэт, оҥостуммат буоллаҕына эстэр буоллаҕа. Ити айылҕа сокуона. Холобура, 2000 сыллар саҕаланыыларыгар общественнай хамсааһыҥҥа, этэргэ дылы, миитинҥэ, пикеккэ тахсан, илии баттааһын хомуйар диэҥҥэ, кырдьыгын эттэххэ, общественнай киин дьоно биһиги уонча иһинэн этибит, саамай көхтөөхтөр диэн. Онтон дьэ бэркэ элбээтэхпитинэ, 20-чэ курдук этибит. Онтон кэлин хайдах эрэ барыта: химзавод айдаана, дальнай восток гектарын айдаана, ракета тобохторо түһүүтэ, алмаасчыттар Бүлүүнү киртитиилэрэ эҥин барыта халҕаһа курдук кэлэ турар. Олохтоох нэһилиэнньэ бырааба, төрүт дьарыгын туһата ыараан иһэр, тугу да бас билэллэрэ суох буолан иһэр. Барытын-бары былдьатан иһэр курдук, айылҕабыт наһаа улаханнык айгыраан иһэр. Ол иһин дьон-сэргэ баар балаһыанньаны өйдөөһүнэ улаатан, ол кэнниттэн сүрдээх элбэх уопсастыбанньыктар тахсан кэллилэр диэммит, биһиги бастаан сөҕөр этибит. Холобур, Сулустаана Мыраан, Иван Степанов курдук дьон тахсыбыттарыттан. Онтон кэтээн көрдөххө, олох, бириэмэ ирдэбилигэр итинник хайаан да дьон тахсар эбит.

– Итиннэ мин эмиэ Далаҥҥа эргиллиэхпин баҕарабын. Далан «Дьылҕам миэнэ» арамааныгар эппит этэ: «Мин бу тутуллан хаайыыга киириэм иннинэ, сахабын эҥин диэн олох толкуйдуу барбат этим. Онтон бу хаайыллан сытаммын, сирэй-харах анньылламмын, бу эн баҕас диэн, төһөнөн миигин атаҕастыыллар – соччонон дьэ мин сахабын диэн өйүм-санаам уһуктан барбыта», – диэн. Ону ааҕа олорон, Валерий Николаевич, мин туох дии санаабытым диэриий. Баҕар ким эрэ сөбүлээбэтэ буолуо гынан баран, Далан бу маннык тургутугу ааһыахтаах эбит, арай итини ааспатаҕа эбитэ буоллар, кэтээн көрдөххө, биһиэхэ бу «Тыгын Дархан», «Тулаайах оҕо» курдук улахан, улуу айымньыларбыт баар буолуохтар этилэр дуу, суох этэ дуу?

– Итинник санааны кырдьык Далан, Багдарыын Сүлбэ, саха суруйааччыта, биллэр суруналыыһа Георгий Иванович Борисов этэллэрэ. Кинилэр бэйэлэрэ ахтан тураллар уонна сурукка-бичиккэ киллэрбиттэрэ. Биһиги наһаа эдэр сылдьаммыт, ынырыктаах охсууну ылбыппыт, ол гынан баран, биир өттүнэн ол эмиэ туһалаах эбит диэн. Кинилэр кырдьыгы билиилэрэ – көннөрү дьон кырдьыгы билиилэригэр барытын ырытан, эргитэн, санаан көрүүлэригэр улахан суолталаммыт эбит уонна оттон Семен Петрович Данилов дневниктэригэр эмиэ баар «Сомневайся во всем» диэн этиини кэнники улаханнык ылынар, сөпсөһөр буолан иһэбин. Барытын эргитэн, ырытан санаатахха, арааһынай эбит диэн санааларын үллэстибитэ баар.

– Софрон Петрович «Саарбахтыыртан сайдыы кэлэр диэбит этэ» эмиэ оннук. Мандар Уус, ити эн бэйэҥ бэлэмнээн таһаарбыт кинигэҥ баар дии, ол онно эмиэ эппит этэ: «Бу киһи эмиэ маннык уустук кэмнэргэ иннин хоту түһүнэн иһэн мунан хааллахпытына – олоро түһэн толкуйдуохтаахпыт, дириҥник толкуйдуохтаахпыт диэн өбүгэбит мээнэҕэ эппэт этэ. Бу толкуйун тобуллахпытына, туох эмэ туһалаах тахсыа» диэн.

– Ксенофонт Дмитриевич Уткин эмиэ оруобуна оннук этэр этэ. Уопсайынан, саха күн өйүн сээркээн-сэһэни утумнаабыт барахсаттар инньэ диэн тыллаахтар этэ. Ол чахчы, кырдьык, ол сыыстарар ыраахтан буолбатах уонна ол билиҥҥи бириэмэҕэ туох хамсааһын, бэлиитикэ дьайыыта барыта наһаа түргэтээбит, дьайыы наһаа түргэнник барар кэмигэр сыыһа-халты хамсаныылар наһаа улахан дьайыыны, охсууну оҥоруохтарын сөп.

– Олоро түһэн үчүгэйдик, дириҥник толкуйдуохха наада диэн Мандар Уус этэр. Биһиэхэ билигин бэйэҥ эппитиҥ курдук сүрдээх, түргэн тэтимнээх кэм. Чахчы олоро түһэн толкуйдуур, сыта-тура сыаналыыр даҕаны бириэмэ суох курдук диэн киһи барыта этэр. Ол гынан баран, биһиэхэ ити хаачыстыба хайаан да баар буолуохтаах буоллаҕа дии. Эн санааҕар, биһиги уруккубутун үчүгэйдик толкуйдаан, ырытан көрдүбүт быһыылаах дуу? Инникитин маннык гымматахпытына сатанар диэн өйдөбүлгэ толору кэллибит быһыылаах дуо?

– Олус толору да кэлбэтэрбит, оннук өйдөөһүҥҥэ олох бэйэтэ аҕалан иһэр. Ити холобура, Багдарыыннаах, Дьөгүөр Дьөгүөрэбис Алексеевтаах, Даланнаах суруйбуттарын сорох дьон урут сороҕор сымыйаргыыр курдук этэ. Наһаа түһүү курдук эҥин диэн санаалаахтар эбит баар буоллахтарына, билигин ону олох бэйэтэ көрдөрөн иһэр. Кинилэр эппит кырдьыктара тахсан иһэр. Кинилэр боруоста оччотооҕу бэйэлэрин кэмнэригэр урутаан өйдөөтөхтөрө дии. Ол иһин кэмигэр соччо өйдөммөттөр. Иван Федосеевтааҕы эҥин наар иирсэр-баайсар, үҥсэр-харсар дьон курдук ылыныы эмиэ баар этэ буоллаҕа дии. Онтон хомойуох иһин, олохпут атыны көрдөрөн иһэр, туруулаһар дьон аҕыйаата.

– Итиннэ В.В. Розанав: «Настоящий патриот, он всегда не доволен», – диэн этэр эбит.

– Кыһаллар киһи тииһэр-тааһар, өйдөөх киһи этиһэ-охсуһа сылдьыбат. Саха эмиэ «ыстаабытын эрэммэт, ыйыстыбытын эрэнэр» диэбиккэ дылы, оннук буолан наһаа кытаанах усулуобуйаҕа олорон, чэлгийэн, сайдан кэллэҕэ. Билигин өссө оннук сэрэхтээх буолара наада кэмэ. Олох өбүгэбит үгэһин тутуһан сылдьыахтаахпыт уонна мин кэнники этэ сатыыбын: бу биһиги олоҥхобут саамай саха норуотун норуот гыммыт диэн. Тыыннаах ордон, бэйэтин иннин көрүнэн, дьаһанан-тэринэн кэлэригэр олоҥхо наһаа улахан оруолу оонньообут эбит диэн. Холобура, биһиэхэ олоҥхону үөрэтэргэ наар хайдах эрэ остуоруйа өттүгэр, омуннааһын өттүгэр охтуу баар. Дьиҥэр буоллаҕына, олоҥхо айыы аймаҕын, күн улууһун туһугар кэннинэн кэхтэри билбэт геройдары хоһуйар. Мээнэҕэ героическай эпос дэниэ дуо, ол да иһин ити этэрбит курдук, саха норуотун олох уустук, ыарахан кэмнэригэр Саха сирин араас муннуктарыттан бэлэмнээх баҕайы, улахан баҕайы таһымнаах салайааччылар тахсан кэлэллэр. Эдэр баҕайы дьон эрээри, туох да көрүүлэрэ киэҥэ, далааһыннааҕа, кэннилэринэн кэхтибэт, булгуруйбат модун санаалаахтара киһи эрэ сөҕүөн курдук. Бу ханна кинилэр бэлэмнэнэн, иитиллэн, ким кинилэри үөрэтэн-такайан, бэлэмнээн итинник личностар тахсан кэлбиттэрэй диэх курдук. Ол политсыылынайдар эҥин диир этибит. Ону баара, этэргэ дылы, бэлэмэ суох киһи – эн кинини төһө да иит-такай, оройун тоҥсуй – син биир түҥ хааһаҕынан хаалар буоллаҕа. Чуолаан, саха олоҥхотун тыыныгар, олоҥхо иитэр суолтатыгар иитиллибит дьоннор, ол айыы боотурдарын модела кинилэргэ өйдөрүгэр-санааларыгар, куттарыгар-сүрдэригэр олорор, ол наада кэллэҕинэ, кинилэр илэ өйдөрүнэн өйдөөбөккө да эрэ, түгэх өйдөрүттэн тахсан кэлэр буоллаҕа дии. Ол иһин саха норуота аҕыйах ахсааннаах бэйэтэ бачча киэҥ дойдуну баһылаабыт уонна омугун уратытын сүтэрбэккэ кэлбит эбит.

– Билигин чэ, аны тылбытыгар тохтуохха дии. Саха тылбыт судаарыстыбаннай статустаммыта син балай да кэм ааста. Ол гынан баран, билигин бу биһиги тылбыт судаарыстыбаннай статус таһымынан кыайан үлэлээбэккэ турар диэн эмиэ бары билинэбит. Итиннэ эн сүрүн мэһэйдэри, моһоллору туохха көрөҕүнүй, тоҕо итинник үлэлээбэтий дии саныыгыный?

– Соторутааҕыта аҕай, Ил Түмэн депутаттара тэрийиилэринэн уонна бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Местников кыттыылаах, улуустартан кыттыылаах төгүрүк остуол буолан ааспыта. Ол онно Чурапчыттан прокурор Иван Ядреев диэн киһи туох да наһаа интэриэһинэй санааны эппитэ уонна кини эрдэ хаһыакка эмиэ суруйан турар эбит: «Биһиэхэ, бу Россия конституциятынан, сокуоннарынан бэриллибит бырааппыт элбэх. Ону биһиги бэйэбит ситэри туһаммаппыт, олоххо киллэрбэппит, ол толоруллуутун ирдээбэппит. Ол түмүгэр биһиги элбэх баҕайыны сүүйтэрэн хаалабыт», – диэн. Холобурга, суол бэлиэлэрин эҥин туһунан Жиркова Римма Романовна, тыл бэлиитикэтин судаарыстыбаннай таһымҥа таһаарыыга сүүнэ үлэни оҥорон кэлбит киһи, энтузиаст киһибит. Ол кини уруккуттан туруорсар туруорсуута диэн суол бэлиэлэригэр, ыйыыларыгар нууччалыы, сахалыы тылынан барыта баар буолуохтаах диэн. Бу маҕаһыыннарбыт, тэрилтэлэрбит иннигэр эҥин. Ону ол Ядреев этэр: «Бэл, тыа сиригэр нууччалыы эрэ суруллан турар, тэрилтэ аата эҥин», – диэн.

– Олус сөпкө эппит дии, бастаан, бэйэбитин көрүммэккэ, тугу оҥорбокко сылдьабытый? Тугу гыныахпытын сөбүй диэн. Улаханнык арааһа өйдөөбөккөбүт дуу, наар үөһэттэн биһигини бу манныкка тиэртилэр диэн, дьэ наар үөһээҥҥилэр эрэ өттүн буруйдуу сатааһын баар.

– Эрдэттэн бэринэн кэбиһии, оҥорон, олоххо киллэрэн испэккэ, туруорсубакка-хайаабакка, наар итинник хайдах эрэ кэтэһэр, үөһэ диэки көрөр, ким эрэ, ол миэхэ Римма Романовна Жиркова дуу, ким эрэ оҥорон биэриэ диэбит курдук сэлээннэнэр өй-санаа чахчы баар сахаҕа.

– Холобура ити оскуолаларга, хайа даҕаны тыа сирин оскуолатыгар тиийдэххэ, «расписание уроков» эҥин диэн барыта нууччалыы суруллан турар, «кабинет какой-то», оннук-маннык диэн. Аны туран, прокурор «хаһан даҕаны, хайа да докумуону тэрилтэ иһигэр cахалыы суруйсуу диэн суох» диэн сөпкө эппит эбит.

– Биирдэ, Тыл сэбиэтин мунньаҕар этэ дуу, Михаил Гуляев эппитин мин биһирии истибитим: «Билигин биһиги саха тыла, литературата биһиги сэбиэскэй саҕана оскуолаҕа үөрэнэрбитигэр омук тылын курдук чаастаах буолла. Биһиги төрөөбүт тылбыт, литературабыт тоҕо француз тылын дуу, английскай тыл курдук аҕыйах чаас үөрэтиллэр буолла?» – диэн. Ити төгүрүк остуолга эмиэ прокурор этиититтэн саҕалаан, Үөһээ Бүлүүттэн эҥин санааларын үллэстибиттэрэ. Ону эмиэ тустаах оскуола дириэктэрэ, үөрэх чааһын сэбиэдиссэйдэрэ наар саха тылын, төрүт культура чааһын сарбыйар аатыгар сылдьаллар. Биһиэхэ, хомойуох иһин, үөрэхпит министерствотыгар даҕаны кэнники сылларга үөрэх кинигэтин оҥоруутугар диэн, бэлэмнэниитигэр диэн анаан харчы көрүллүбэт буолбута хас да сыл буолла. Мин этиэм этэ, холобура: бу тыл үгэһэ, саамай сүмэтэ уус-уран айымньыга, биһиги классиктарбыт үлэлэригэр, суруйааччыларбыт суруйууларыгар сылдьар буоллаҕа дии уонна билигин кырдьыгын эттэххэ, бу тылы сайыннарарга, оҕо уран дьоҕурун сайыннарарга сүрдээх элбэх кинигэ тахсар. Хомойуох иһин, ол кинигэлэрбит библиотекаларга ситэ тиийбэттэр. Тоҕо диэ? Ол сүрүн биричиинэтэ: ити кэнники элбэх төгүрүк остуолларга, араас мунньахтарга этиилэртэн биллэн таҕыста.

Олохтоох бэйэни салайыныы тэриллиитигэр анаммыт бырабыыталыстыба дьаһала тахсан турар урут. Ол дьаһалы уларытан, саҥардан оҥорбуттар. Онно муниципальнай былаас уорганнарыгар олохтоох библиотекалар фондаларын саҥардалларыгар, байыталларыгар харчы көрөргө анал пуун баара. Урукку өттүгэр библиотекаларга сокуонунан көрүллэр нуорма баара. Нэһилиэнньэ биирдии киһитигэр баччалыы, икки аҥаардыы дуу, үстүү дуу кинигэ буолуохтаах диэн. Онно сөп түбэһэр харчы көрүллэр этэ. Оннук пуун ылыллан хаалбыт. Былырыын арааһа. Инньэ гынан билигин тыа сирин библиотекалара хантан да үбүлэммэт, кинилэри ким даҕаны үбүлүүргэ эбээһинэстэммэт балаһыанньатыгар түбэһэн хааллылар. Билигин ити Саха сирэ саамай дьэ дойду ааҕар регионунан билиниллибит, литературнай аанынан билиниллибит бириэмэтигэр, кыбыстыылаах баҕайы, өскөтүн итиннэ ханна эрэ киин сирдэргэ эҥин ол билиннэҕинэ, олус кыбыстыылаах балаһыанньа буолуон сөп. Ону бырабыыталыстыбаҕа да өйдүүллэрэ буолуо дии саныыбыт уонна оттон библиотекалар бэйэлэрэ сүрдээҕин итини туруорса сылдьаллар, онон ити балаһыанньа көннөрүллэр ини.

– Биһиги ааспыкка эмиэ тыл күнүгэр анаан кэпсэппиппит. Онно биир эдэр саха тылын учуутала кыттыбыта. Кини: «Саха тылын, төрөөбүт тылбыт туһугар диэн сүрдээх элбэхтик кэпсэтиилэр, итинник саҥа-тыл наһаа элбэх, ол гынан баран барыта оннук хаалан иһэр», – диэн этэр. Уонна оннук көстүү элбээн иһэр диэн. Онон, кырдьык даҕаны, биһиги бары наһаа үчүгэйдик өйдүүр, билэр курдукпут, оннук буолуохтаах диэн наһаа үчүгэйдик этэбит гынан баран, сылтан сыл аайы көрдөхпүтүнэ, туох да хамсаабакка оннук хаалан иһэр курдук. Тоҕо оннугуй диэн, ким онно буруйдааҕый диэн буоллаҕына – бары ытыспытын нэлэҥнэтэбит, үөһэ көрөбүт, судургутук салалтаны буруйдаан барабыт.

– Иван Иванович Шамаев элбэхтэ этээччи – нэһилиэнньэ, уопсастыба интэриэстэринэн түмүллэн, түмсэн бэйэтин быраабын турууласпат буоллаҕына, ол онтуката аахсыллыбат буолар диэн. Холобура манна: куорат иһигэр саха оскуолата, кылааһа тиийбэт диэн күүскэ туруорсуулар буола сылдьыбыттара. Ону анал түмсүүлэр, төрөппүттэр түмсүүлэрэ, «Айылгы» эҥин диэн бааллар. Элбэхтэ куорат салалтатын кытта көрсүһүүлэринэн кэнники саха кылааһа арыый да сүрдээҕин эбиллэ сылдьыбыта дии. Хомойуох иһин, билигин эмиэ хайдах эрэ саха тыла үлэтэ туран, идеята эҥин суох буолан, иккис суортаах курдук көрүллэр. Төрөппүттэр бэйэлэрэ аны оҕону саха уһуйааныгар, кылааһыгар биэрбэт курдук түгэннэрэ эмиэ элбэхтэр. Иккис өттүнэн, төттөрүтүн, эдэр төрөппүттэр оҕолорун уһуйаан аҕыйах буолан, оскуолаҕа үөрэтии аҕыйах буолан бэйэлэрэ дьиэлэригэр ийэ тылынан иитиэхтэрин, сайыннарыахтарын баҕалаахтар эмиэ элбээтилэр. Онон итинник дьон-сэргэ бэйэтэ туруннаҕына, тылын харыстыыр кыахтаах. Сыгааннар, урут дьэбириэйдэр аан дойду үрдүнэн ыһыллан ускул-тэскил сылдьар курдуктар да – тылларын ыһыктыбаттар дии.