Текст книги "Кэм кэрэһиттэрэ"

Тумарчалыын бодоруһуулара – эмиэ туспа тиэмэ. Баһылай Өктөмҥө суруйааччы доҕоро сайылыыр сылларыгар ордук сааһын үөрэ-көтө тахсыһа сылдьара. Эдэр доҕотторун көҕүлээн, кини массыынатынан лууктуу, көннөрү сынньана, сэһэргэһэ барар буоларбыт. Тэлгэһэҕэ сааскы күҥҥэ үрэх үрдүгэр сыламнаан олорон, кини саҥа суруйа сылдьар суруйуутун ааҕан иһитиннэрэрэ. Оннук биир сырыыны «Кэтэһиилээх кэм» диэн Даланы кэриэстээн, кини романын бастакы аатын майгыннатан ааттаабыт кинигэтигэр истиҥ баҕайытык, репортаж курдук хайдах баарынан киллэрбит этэ. Уус-уран айымньыга кыбыллан киирбит доҕотторбут Владимир Борисов, Алексей Бочуров кини атын кинигэтигэр эмиэ көстөн Баһылай болҕомтотуттан үөрбүттэрэ. Тумарча тэлгэһэтигэр модьу-таҕа күрүөнү тымныы баҕайы, тыаллаах күһүҥҥү күҥҥэ тутуһа, теплица оҥорон хадьыктаһарбытыгар, Баһылай Арамаанабыс сорох аа дьуо сүөдэҥниир атастарын көҕүлээн: «Үөрбүт-көппүт курдук үлэлиир баҕайы, доҕоттор!» – диэн күлэ-оонньуу сылдьара бу баарга дылы.

Баһылай айылҕаттан киэҥ-холку, чиҥ майгыта, хайа даҕаны түгэҥҥэ санаатын түһэрбэтэ, юморун ыһыктыбата уонна эдэриттэн успуордунан сөбүлээн дьарыктаммыта ыар ыарыыга буулаппыт буом кэмнэригэр улаханнык көмөлөспүтэ. 2013 сылтан ыла киһитэ кини буолан, 7 сылтан ордук бэриммэккэ турууласпыта. Бастакы сылыгар Соҕуруу Кэриэйэҕэ баран эмтэнэн кэлбитэ. Сайын саҕаланыыта Өктөмҥө тахсан, хойуутук үүммүт ньургуһуннары көрөн манньыйан, «Ньургуһуннар» ырыаны киҥинэйэн ыллыы сылдьарыттан олус сөҕө санаабытым. Бэйэм, бэл, ыарахан ыарыыга ылларбытыттан уолуйан, кинилиин төлөпүөнүнэн даҕаны аанньа кэпсэппэккэ сылдьарбыттан бэркиһэнэ, кыбыста сылдьарым. Онно барахсаным биир хомнуур тылы быктаран көрөөхтөөбөтөҕө…

Киһи киһиттэн туспата, ордуга диэн сүрдээх. Баһылай Дарбасов тустаах үлэтигэр үлэлиирин быыһыгар ити кэмтэн хара бүтэһиктээхтик охтуоҕар диэритин, 2015, 2016, 2017, 2018, 2020 сылларга тиһигин быспакка, дьоһун кинигэлэри бэчээттэппитэ. Өлүөр, муус доруобай эдэр дьон даҕаны итинник сөҕүмэр таһаарыылаахтык үлэлээһиннэрэ олус сэдэх. «Үчүгэйиэн тыыннаах буолар!» (2017) киирии тылыгар медицинскэй наука дуоктара, бэрэппиэссэр П.М. Иванов: «Бэйэм түөрт уонча сыл устатыгар онкология эйгэтигэр эмчитинэн үлэлээбитим тухары биир да ыарыһах рак ыарыы туһунан бу курдук аһаҕастык, ылыннарыылаахтык, киэҥник, иэйиилээхтик суруйбутун өйдөөбөппүн. Оннооҕор хаһыакка ыстатыйа да тахсыбыта ахсааннааҕа буолуо. Бу тиэмэ «сабыылаах, улаханнык саҥарыллыбат» курдук көрүллэрэ… Ааптар суруйарынан, ыарыһах хаста да орто дойдуттан арахсар турукка тиийэн баран, саҥа технологиянан эмтэнэн, сап саҕаттан салҕанан, быраастар үтүөлэринэн, бэйэтин санаатын күүһүнэн, онуоха норуот медицинатын сөпкө дьүөрэлээн туһанан олоххо эргиллибитэ кэрэхсэбиллээх. Маныаха түөрт сыл кэриҥэ өлөр өлүүнү кытары туруулаһыытыгар чугас дьоннорун, аймахтарын, доҕотторун сыһыаннара эбии күүс-көмө буолбуттара итэҕэтиилээхтик кэпсэнэр… Онуоха өй-санаа күүһэ, чугас дьонуҥ өйөбүлэ, эмчит кыһамньыта бары бииргэ түмүстэхтэринэ үтүөрүүгэ эрэл үөскүүр», – диэн сөҕөн, махтанан туран суруйбута. Юлиус Фучик «Репортаж с петлей на шее» диэн аатырбыт айымньыны суруйуутугар холоонноох балаһыанньаҕа суруллубут бу кинигэ үгүс ыалдьыбыттарга, кинилэр чугас дьонноругар абыраллаах көмө, тирэх буолбута.

В.Р. Дарбасов туруга төһө да лаппа мөлтөөн сырыттар, саха сүдү дьонун – эмчит Ф.П. Чашкин уонна атыыһыт, меценат Н.О. Кривошапкин тустарынан кинигэлэри утум-ситим бэчээттэппитэ. «Айыылартан айдарыылаах Куома Чааскын» (2018), «Атыыһыт Кырбаһааҥкын» (2020) диэннэри. Бу кэриэс кэриэтэ кэбиһэн хаалларбыт кинигэлэрэ бастакы Байаҕантай ааттаахтарын, саха улуукан дьонун тустарынан уус-уран айымньы уонна устуоруйа, билим да хайысхаларыгар сыаналаах документальнай суруйуулар быһыыларынан ойуччу улахан суолталаахтар. Аан дойду үрдүнэн даҕаны маннык холобура суох хорсун быһыы, эр санаа, норуокка туһалааҕы оҥорор улуу дьулуур көстүүтэ баара, арааһа, адьас аҕыйаҕа чахчы. Ол иһин сахатын дьонугар үйэлээх өйдөбүнньүгүн хаалларбыт талааннаах Василий Романович сэргэ кини олоҕун аргыһа Марта Андреевнаҕа, оҕолоругар, аймахтарыгар, үрүҥ халааттаах аанньал тэҥэ эмчиттэргэ уонна үлэлээбит тэрилтэтин салайааччытыгар Александр Алексеевич Пахомовка ыар ыарыыгар бохсулла сылдьан, модун санаатын күүһүнэн, айымньылаахтык үлэлииригэр бөҕө тирэх буолбуттарыгар дириҥ махталбытын биллэриэх тустаахпыт!

«Дыгын оҕото» диэн сахаҕа көнө сүрүннээх, ыраас дууһалаах, бигэ сүрүннээх киһини хайҕаан, астынан ааттыыллара. Учуонай, суруйааччы, дьиҥ патриоттуу дууһалаах, ийэ өйдөөх-санаалаах уопсастыбаннай диэйэтэл, дэгиттэр дьоҕурдаах үтүөкэн доҕор, ураты личность Василий Романович Дарбасов оннук киһи киһитэ, урааҥхай уһулуччута этэ.

АҔАБАР ЭППЭТЭХ ИҺИРЭХ ТЫЛЫМ

Биһиги аҕабыт Луковцев Николай Харлампьевич, 1921 сыллаах төрүөх, дойдутун Таатта Баайаҕатын дьоно билэллэринэн, сытыары сымнаҕас майгылаах, сүрдээх сэмэй, дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө сыһыаннаах киһи этэ. Тус олоҕор наһаа уустук дьылҕалааҕын, эрэйи-кыһалҕаны билбит, сут, сэрии кэмигэр. Төрөппүттэрин, уон бииргэ төрөөбүттэрин үксүлэрин сүтэрэн, өлүүнү-алдьархайы көрсүбүтүн да иһин, наар үчүгэйи ыраланар үтүө санаалааҕа. Хаһан да муҥатыйа, сулана-кэлэнэ сылдьыбат, хата күннээҕи олоххо туох эмэ сырдыгы, үөрүүлээҕи, көрдөөҕү сатаан булан көрөр идэлээҕэ. Ол да иһин дьон-сэргэ сөбүлээн, киниэхэ наһаа тардыстара. Инньэ гынан, оҕолорун санааны түһэрбэт, үтүөҕэ дьулуһар гына ииппитэ. Кыра эрдэхтэн кинигэни таптаан ааҕарга, кэрэни кэрэхсииргэ уһуйбута. Оҕолоругар куһаҕан холобуру көрдөрүмээри, табаҕын бырахпыт, арыгы испэт этэ.

Айылҕаттан мындыра, барыга бары дьоҕурдааҕа. Туостан, хордуонтан кулунчугу үүт-маас үтүгүннэрэн кырыйара. Көҥдөй отунан үрэр үнүстүрүмүөн курдук оҥорон биэрэрэ. Сороҕор талахтан быһан свисток, кыракый мас ынахтары кыһара. Ити чугас эргин тирбэҕэлэһэн, от охсор кэмигэр кыра оҕолорун саататаары кыһаллан. Мастан кыһан, эрэһиинэлээн бэстилиэт оҥорон биэрэрэ. Ол оонньуурбутунан испиискэ хаатын сыал оҥостон ытыалыырбытын сөбүлүүрбүт. Этиҥ түспүт маһыттан биир тэҥ кырылас гына тыыран, мас силиһин ууга илитэн араҥалаан хайытан, туу өрөрө. Үрэх чүөмпэлэрин икки ардыгар синньээбит миэстэлэригэр кыра быһыт быһан угара. Оччолорго Баайаҕа үрэх сүнньэ дириҥэтиллэн, угут сыллар кэлэннэр, Аллан өрүстэн дэриэбинэҕэ тиийэ күстэх, дьорохой сордоҥ тахсара.    Дьоҥҥо түннүк тааһын быһара, хотуур тууратын, дуускатын олордон биэрэрэ. Кыраабыл, мас атырдьах, хаар күрдьэр туора күрдьэҕи, хотоҥҥо туттар күрдьэхтэри, ыанньыксыттарга талах олоппос, түү өрөр станок оҥорор этэ. Дьахталлар көрдөһүүлэринэн алтан биһилэҕи, хомуһу да кыладыйан оҥорбут буолааччы. Биирдэ хомус тылын илии эрбиититтэн быһан ылбытын өйдүүбүн. Чаһыы таастыыра, алдьаммыт чаһыыны, араадьыйаны өрөмүөннүүрэ.

Сэрии олус дьулааныттан куттара-сүрдэрэ куойбут-куттаммыт саха дьоно барахсаттар дьиҥ кырдьыгы хайдах баарынан кэпсээбэт этилэр. Биирдэ эмэ араас түгэҥҥэ эрэ быктаран аһараллара. Илиҥҥи сэриигэ сылдьыбыт аҕам уопсай балаһыанньаны эрэ ахтааччы этэ. Маҥнай сэрииттэн кэллэҕин утаа биир сайылыгын дьонугар үлэ-хамнас быыһыгар кэпсээбитин кэлин дьонтон истэрбит. Таатта оройуонугар МТЗ тыраахтарынан үлэҕэ оройуон чөмпүйүөнэ, биэс сыллаах былааны түөрт сыл түөрт ыйынан урутаан толорбут сопхуос бастыҥ үлэһитэ, сэрии тулаайаҕа Иван Васильевич Гоголев биһиэхэ ахтыы суруйан биэрбитэ. Онно биһиги сэриилэрбит Монголия сиринэн Маньчжурияҕа бөҕөргөтүммүт дьоппуоннарга кимэн киирэллэригэр Гоби кумах куйаарын, 80 көстөн тахса усталаах сири, сатыы туораабыттарын туһунан аҕабыттан истибитин ахтыбыт. Ууну, аһы массыынанан ситиһэн хааччыйбаккалар, байыас бөҕө аара суолга охтубут, өлбүт-быстыбыт даҕаны элбэҕэ үһү. Муҥур уһуктарыгар тиийбит дьон араас буолаллар эбит. Отделениетын хамандыыра уот куйаастан утатан куоһан, аччаччы ыран: «Бу маннык сору-муҥу көрүөх кэриэтэ, бэйэ-бэйэбитин хардарыта ытыһыахха!..» – диэн соһуппут. Онуоха: «Кэбис, тулуй», – диэт, киһититтэн этэ тардан дьаахханан,    дьалты баран биэрбит.

Аны Кытай таҥаһын таҥныбыт дьоппуон камикадзелара саба түһэллэриттэн,    ууну, холуодьаһы дьаат кутан сүһүрдэллэриттэн, миинэ иитэллэриттэн киһи бөҕө өлбүт, госпиталга киирбит. Аҕам эмиэ онно түбэһэн, миинэ эстиитигэр эмсэҕэлээн, II группалаах инбэлиит буолбут. Ол кэмҥэ уоран саба түһүүттэн, сүһүрдүүттэн кыйахаммыт-уордайбыт сорох саллааттар көннөрү нэһилиэнньэттэн аара көрсүбүт дьоннорун аҥаар кырыытыттан ытыалыы сылдьыбыт быстах түбэлтэлэрэ баар эбит. Кэлин ону билэн, командование булгуччу боппут. Оннук биир түгэҥҥэ чороччу улаатан эрэр кыра уоллаах оҕонньор, ишакка тугу эрэ тиэнэн иһэллэрин, суолтан туора таһааран ытыалаан кэбиспиттэрин аһыммытын ахтара.

Күтүөппүт фронтовик суруйааччы А.С. Бродников сэриигэ сылдьыбыт түгэннэриттэн ардыгар манныгы кэпсиирэ: «Атаакаҕа киириэх иннинэ аһаппаттар. Ол анал сыала-соруга диэн саллаат буулдьаҕа, оскуолакка таптардаҕына – тыыннаах хааларыгар туһалааҕыттан эбит. Ыга аһаабыт киһи искэ таптардаҕына, тыын уорганнара таарыллар куттала улаатар, хаана күүскэ барар үһү. Аччык киһи оһоҕоһун, куртаҕын таарыйтарбакка, буулдьаҕа, оскуолакка курдаттатан түргэнник үтүөрэр. Хаанын сүтэрэн өлөрө, туруга мөлтүүрэ арыый аччыыр. Дьэ оннук хам аччык сылдьар киһиэхэ «нарком нуорматын» 100 грамм үрүҥ арыгыны иһэттэхтэринэ, хааҥҥар түргэнник киирэн, холуочуйан хаалаҕын. Испэт дьон нуормаларын эбинэн, итирик кэриэтэ туруктаах убайдар: «За Родину! За Сталина!» – диэн хаһыытыы-хаһыытыы, маат-муут бөҕө түһэрэн, баламаттык тура сүүрэн киирэллэрэ», – диэн.

Ардыгар атын фронтовиктар ахтыыларыгар бу курдук кэпсииллэрэ баар буолар: «Атаакаҕа саллаат үксэ бөлөҕүнэн суулаһан, өстөөх утары сүүрэллэр. Оттон мин, төһө да бирикээс кытаанаҕын, талымастыыр кыах суоҕун үрдүнэн, кэм көрөн-билэн, кыалларынан киһи хойуу сириттэн дьалты соҕус киирэ сатааччыбын. Тоҕо диэтэххэ, кэтээн сытар өстөөх минометунан, дзоттан    бүлүмүөтүнэн, снайпердар, окуопаттан уоту аһар саллаат барыта дьон саамай хойуутун кыҥаан, сыаллаан туһаайан ытан, кимэн киирэн иһээччилэри сылбах курдук охтороллоро…»

Аҕабыт сэрииттэн доруобуйата эмсэҕэлээн, ыарахан үлэни кыайбатынан быстах үлэлэргэ сылдьыбыта. «Стаханов» холкуоска оҕуруокка, окко биригэдьиирдээбит. Олохтоох араадьыйаҕа, гараас, пиэрмэ харабылынан, почтаҕа экспедиторынан үлэлэтэлээбитэ. Инньэ гынан, холкуостаах пиэнсийэтигэр тахсыбыта. Уонтан тахса солкуобайга оҕолорун ииппитэ. Интернат оскуолаҕа үөрэммит убайбыт Ганяны, хаста аҕалан сайылатан, билиһиннэрбитэ. Үөрэххэ киирэн, идэ ыларбытын хааччыйбыта.

* * *

Саха киһитэ айылҕатынан кыбыстанньаҥ, бэл, дьэбир, тоҥкуруун соҕус курдук. Ис иэйиитин, уйулҕатын хамсааһынын иһигэр тутар, таска таһаарбат. Күлүүгэ-элэккэ түбэһиэм да диэн буолбакка, айылҕатынан туттунугаһынан. Оттон аҥаардас төрөппүккэ иитиллибит өссө ордук симик буолар, иэйиитин кистиир. Үөрэнэн хаалбытынан туттунан, уйадыйыам эҥин диэн ис санаатын, дууһатын мучумаанын, үөрбүтүн-хомойбутун даҕаны кыайан таһыгар таһаарбат. Ол иһин төрөппүт уонна оҕо, чуолаан олдьот сааһыгар сылдьар кэмигэр, бэйэ-бэйэлэрин икки ардыгар өйдөспөт быһыы элбэхтэ тахсааччы. «Төрөппүт сүрэҕэ – оҕотугар, оттон оҕо сүрэҕэ – тааска» диэн тыйыс баҕайы ис хоһоонноох өс номоҕо баар. Киһи бэйэтэ төрөппүт буоллаҕына, сааһырдаҕына, ити өс хоһоонунан өбүгэлэр тугу этээри гыммыттарын ордук өйдүүр. Тоҕо итинник өйдөбүл үөскээбитигэр киһи-киһи аайы араас санаа баар.

Хас биирдии киһи төрөппүттэрэ суох буолтун кэннэ, кэмсинэ, бэйэтин хомоно саныыра үгүс. «Дьэ тоҕо ийэм, аҕам тыыннаахтарыгар арыый болҕомтолоохтук сыһыаннаспатахпыный, истиҥ тыллары этэн үөрдүбэтэхпиний?..» – диэн. Эрдэ олохтон барбыт төрөппүттэри санаатахха, араас санаа-оноо эрийэр, кут-сүр туоххаһыйар. Итинник кэмсилгэн, хомолто сүрэҕи-быары тууйар. Курутуйуох иһин барыта ааспыта, күн-дьыл тумарыгын кэтэҕэр хаалбыта… Ону хайдах даҕаны төттөрү эргиппэккин, ытаа да ыллаа, буолбут буолбутунан. Төһө даҕаны кэмсиммит-кэмириммит иһин. Ол эрээри өйдүүр-саныыр тухары күндү дьонуҥ өйдөбүлэ өрүү тыыннаах, арчылыыр күүстээх дииллэр. Санаа күүһүнэн кэпсэппит курдук буоллаххына, кутуҥ-сүрүҥ чэпчиирэ эмиэ баар суол.

Оннук эбит буоллаҕына, аҕам барахсаҥҥа туох үүннээх-тэһииннээх, сүрэҕи-быары ортотунан киирэр истиҥ-иһирэх тылы-өһү иһитиннэриэм этэй? Ылбычча хаба тардан ылан этэр ыарахан соҕус… Арай кинини оччолорго ситэ өйдөөбөтөх, өйдүү сорумматах, аахайан истибэтэх, ситэри кэпсэппэтэх уонна саамай сүрүнэ хомоппут түгэннэрбин алы гыннарыам, бэйэбин буруйданарбын, хойутаан өйдөөн кэмсинэрбин хайаан даҕаны биллэриэм эбитэ буолуо. Оччотугар ол анабыл, ааттал тылым-өһүм бу курдук хабааннаах буолуо этэ:

«Аҕаа, эн билигин баарыҥ буоллар, сүүс сааскар тиийбит ытык кырдьаҕас буолуоҥ этэ. Мин бэйэм бэлиэр эн олорбут сааскын куоһаран эрэбин. Эйигин эдэр, оҕо сааспытыгар ситэ өйдөөбөккө хомоппуппут, бука, баар буолуоҕа. Ол биһиги төрөппүккэ ытыктабыла суох сыһыаммытыттан буолбакка, оччотооҕу сааспыт уратыттан тугу эрэ ситэ өйдөөбөтөх, сыыһа-халты тылласпыт, биитэр ханнык эмэ көрдөһүүгүн толорботох буолуохпутун сөп. Мин тус бэйэм эн биир сиэр быһыытынан толоруллуохтаах баҕа санааҕын оҕотук саас татым,    уһуну – киэҥи санаабат кылгас өйүнэн-санаатынан толорботох буруйдаахпын. Ол онтон сааһым тухары хомоно, кэмсинэ саныыбын. Эн, бука, ону санааҕар туппатаҕыҥ буолуо диэн эрэниэхпин баҕарабын…

Биһиги, эн иитэн-такайан киһи оҥорбут оҕолоруҥ, ааккын ааттатан, дьон кэккэтинэн үлэлээн-хамсаан, ыал буолан, удьуору ууһатан кэллибит, өссө да төрөөбүт сирбитигэр, дьоҥҥо-сэргэҕэ туһалыахпыт, бэйэбит суолбутун-ииспитин хаалларыахпыт диэн эрэнэ саныыбыт. Онуоха барытыгар эйиэхэ махталлаахпыт, мэлдьи эйигин холобур оҥостобут. Бу бэлиэ сылга кэриэстиирим кэрэһитинэн маҥнайгы уус-уран айымньыбын эн сырдык ааккар аныыбын.

Ааптар

* * *

Массыына түннүгүн нөҥүө күһүҥҥү дьэки-курус айылҕа көстүүлэрэ биир күдьүс элэҥнээн ааһаллар. «Муора быыстаан» түһэр сиппэрэҥ ардахтан түннүк тааһа баладыйа туманныран, таһырдьаны аанньа көрдөрбөт. Дьурус Чаҕаанап, күрэҥсийбит баттахтаах, аҕамсыйа барбыт киһи, таксинан илин эҥээргэ быраатын аахха айаннаан иһэр. Эбэ уҥа кытылыттан паруомҥа балай эмэ уочараттаан туораан, оҥоһуулаах кутуу суол устун дьону тиэйэр омук массыыната уу долгуйбатынан сыыйылыннарар. Чаҕаанап, бэҕэһээ төлөпүөнүнэн хомолтолоох сураҕы истиэҕиттэн курус санааҕа ылларан, нүксүгүр бэйэтэ эбии бүк түспүккэ дылы. Куолутугар эрэ таһырдьаны одууласпыта буолар. Санаата бииргэм бэҕэһээ орто дойду олоҕуттан огдолуйбут Ньукулай Кэрэмээһэп кырдьаҕаска, инитин аҕа кылыныгар, иэҕиллэ турар.

«Ньукулай барахсан… Күн-түүн мөлтөөн иһэрэ биллэрэ…» Төһө даҕаны кини, ыһыктыбат ыарыы ытарчатыгар хам ылларан, күнэ ааҕыллыбыта сэрэйилиннэр, соһуйан курутуйа ылыммыта. Хаһан баҕарар буоларыныы, киһи олохтон барыыта мэлдьи соһумар, хараастыылаах… Икки-үс сыллаахха эрэ диэри оҕонньор тэп курдук сылдьыбыта ээ. Муҥурдааҕын быстарыаҕыттан тосту мөлтөөбүтэ. Дьиҥэр, онуоха диэри, төһө да аҕыс уон сааһыгар чугаһаттар, эдэригэр лаппа кыанар киһи буолан, сааһырыыны соччо билиннэрбэккэ дьон тэҥинэн сылдьара. Эргэ, сырыыны сылдьыбыт, «уазигын» миинэн, таптыыр Чараҥаттатын эбэтигэр сарсыарда эрдэ, дьоно аах тура иликтэринэ, илимнэрин көрө охсон, лэһигирэс эмис собо бөҕө туттаран аҕалара. Сайын ходуһатын аһыҥа сиэн иннинэ, бөһүөлэк сүөһүтэ, сылгы үөрэ мэччийэ кэлэн, оту тэпсэллэрин уруттуурга кыһаллара. Күтүөтүн Сахайааны иннэ-бүргэс үрдүгэр түһэрэн, ыгылытан, окко эрдэ киирэллэрэ. Ходуһаҕа эдэрдэри кытары тэбис-тэҥҥэ оттоһоро. Бугуллаһан, бэл кэбиһиигэ кыдамалаһан хамсаан-имсээн испэт отчуттарын: «Баччатааҕы күн төһөлөөх буолуой, чэйиҥ, бу кураан күннэргэ үлүмнэһэн хаалыаҕыҥ! Дьэ, кытаатыҥ, ардах кэлиэн иннинэ!» – диэн кымньыылаан биэрэрэ.

Сиэннэрэ уолаттары, күтүөтүн, сороҕор куораттан тахсан окко көх-нэм буолар Дьуруһу тилэхтэриттэн үктээри ыксатан ыган, үөрүйэхтик, сыыдамнык туттан-хаптан үлэлиирэ. Эдэрдэр куйааска буһан-хатан, эһэлэриттэн хаалсымаары, тиритэн-хорутан мүлүкүчүһэллэриттэн, кистээн күлэн, мүчүҥнүү сылдьара бу баарга дылы…

«Оо, аҕа көлүөнэ кырдьаҕастар барахсаттар ураты хатарыылаах-уһаарыылаах, билиҥҥи киһи ханан да тэҥнэспэт дьоно буоллаххыт эбээт!

Дьылҕа хаан ыйааҕа тыйыс, бу сиргэ төрөөн кэлбит – төннөр аналлаах. Көлүөнэ солбуһан иһэрэ олох мүччүрүйбэт, тулхадыйбат сокуона буоллаҕа…» «Сордоҥ өллөҕүнэ – тииһэ хаалар, киһи олохтон бардаҕына – үтүө аата хаалар» дииллэринии, Ньукулай Дьөгүөрэбис кыайыгас, сатабыллаах үлэһитинэн, көнө майгытынан, дьоҥҥо үтүө сыһыанынан ытыктабыл ортотугар олорон, бу орто дойдуттан арахта. Ол саныахха сүрдээх үчүгэй, киһи арыый эгди буоларга дылы…»

Чаҕаанап аан маҥнай Ньукулайдааҕы кытары хайдах билсибитин санаан кэллэ. Кини инитин сыбаайбатыгар илин эҥээргэ Балыктаах бөһүөлэгэр тахса сылдьыбыттарын бу баардыы өйдүүр.

Музыкаҕа дьоҕурдаах Сахайаан, бука, дьылҕата тартаҕа буолуо, Балыктаах көхтөөх, үлэһит дьонугар-сэргэтигэр, айгыр-силик айылҕатыгар кутун туттаран, бэркэ сөбүлээн, бу нэһилиэктэн арахсыбатаҕа. Кини култуурунай-сырдатар училищеҕа үөрэҕин кэнниттэн эрдэ практикатын барбыт Балыктааҕын кулуубугар ыҥырыллан тиийэн, үлэ-хамнас үөһүгэр оройунан түспүтэ. Онтон идэтин үрдэтинэн, Улан-Удэтээҕи култуура институутугар салгыы үөрэммитэ. Аҕыс уонус сыллар бүтүүлэригэр үрдүк үөрэх дипломун ылан төннөн кэлэн, эмиэ урукку кулуубугар үлэлээбитэ. Олохтоох учуутал кыыһы билсэн, сүрэхтэринэн сөбүлэһэн, эдэр дьон нөҥүө сылыгар холбоһон ыал буоларга быһаарыммыттара.

«Кэрэмээһэптэр диэн нэһилиэк биир сис ыалын, үчүгэй баҕайы дьон кыыстарын кэргэн ылар буолбут» диэн олохтоох дьон сонун оҥостон кэпсэтэллэрин Чаҕаанап быраата үлэлиир оройуонуттан сылдьар билэр киһититтэн истэн үөрбүтэ. Күһүн от үлэтэ үмүрүйбүтүн кэннэ эдэр ыал сыбаайбаларын болдьоҕун анаабыттара. Дьурус, оччотооҕуга бэйэтэ сулумах эдэр уол, куораттан саҥа аймахтарыгар соҕотоҕун урууга тахсарыттан, кырдьыга, балачча кыраҕыйа, толло санаабыта. Хата сэрии кыттыылааҕа кырдьаҕас күтүөттэрэ Өлөксөй Испирдиэнэбис Бурунньукуоп уонна Чаҕаанаптар улахан убайдара Хабыыта соҕурууттан кэлэн, үһүөн аргыстаһан бииргэ айаннаабыттара. Ол саҕана такси эҥин диэн суоҕар, суолга, тырааныспарга бэркэ табыллан, эрэйэ суох тиийбиттэрэ. Кийииттэрин төрөппүттэрэ Кэрэмээһэптэр: «Дьоммут кэллилэр!» – диэн бэйэ дьонун быһыытынан үөрэ-көтө көрсүбүттэрэ Дьуруска, төһө да аҕатын сүтэрбитэ хас да сыл аастар, син биир туоххаһыйа сылдьар эдэр уолга, сүтүгүн булбуттуу, сүрэҕи үөрдэр, дууһаны сылаанньытар күндү даҕаны түгэн этэ!..

Оччолорго Ньукулай Дьөгүөрэбис кэргэнинээн биэс уончаларыгар эрэ сылдьар, билиҥҥинэн эдэрчи дьон, этилэр. «Балыктаах үтүө-мааны ыала» диэн оройуоҥҥа иһиллэр– биллэр ааттарыгар-сурахтарыгар сөп түбэһэр дьиҥ сахалыы сиэрдээх-майгылаах, байылыаттык олорор саха ньир-бааччы ыала буолалларыттан күтүөт аймахтара үөрбүттэрэ– астыммыттара.

Ньукулай Дьөгүөрэбис, саар-тэгил уҥуохтаах, сырдык хааннаах, саха киһитигэр кэҥэс, иһиттэн сыдьаайар уоттаах харахтаах, сааһыгар холооно суох эрчимнээх, турбут-олорбут дьиэлээх хаһаайын, көнө, судургу майгылааҕа саҥа билсэр дьоҥҥо таһыттан өтө көстөрө. Дьурус кинини хара маҥнай көрсүөҕүттэн сөбүлүү санаабыта. Дьоһун ыал ийэтэ Анна Иннокентьевна аҕыйах саҥалаах, дуоспуруннаах туттуулаах бэйэтэ эмиэ сүрдээх аламаҕайа, ыалдьытымсаҕа сонно биллэрэ. Чаҕаанаптар күөн туттар кырдьаҕастара Өлөксөй Испирдиэнэбис бу ыал ийэтин бэйэтин олоҕун аргыһа Мария Харлампьевна быраатын Харлампий кэргэнэ кийииттэригэр майгынната көрбүт этэ. Хаан-уруу дьоно кэлбиттэриттэн үөрбүт Сахайааҥҥа: «Дьэ хаан тамайан түбэһэр да буолар эбит! Үкчү Харалаампый Валятыгар майгынныыр эбит бу кийииппит кыыс ийэтэ!» – диэн күлүм аллайан тыл ыһыктыбыта.

Киэҥ-куоҥ тилийэ тэлгэһэҕэ тардыллыбыт остуоллар тастарыгар эрдэ кэлбит кырдьаҕастар күө-дьаа сэһэргэһэ олороллоро. Дьиэлээхтэр уонна чугас уруу, дьүөгэ дьахтар аймах сүпсүлгэн бөҕөҕө түһэн, икки дьиэ, күөстэнэр балаҕан ардыларыгар төттөрү-таары сыбыытыыллар. Астаммыт аһы сылытан, остуол тардан түбүгүрэллэр. Сахайаан кэргэн ылан эрэр кыыһын Сардаананы, ыҥыран аҕалан бэйэтин дьонугар билиһиннэрбитэ. Кыыһы төрөппүттэрэ Саасык дииллэр эбит. Бааһынайдыы хааннаах, аҕатын курдук киэҥ харахтаах кийиит кыыһы аҕа саастаах Чаҕаанаптар чинчилиирдии көрө-истэ турбуттара. Сардаана, килбигийэн да буолуо, саҥа аймахтарын кытары билсиһии таһааран, аҕыйах тыл бырахсан кэпсэтээт, сонно дьонугар көмөлөһөн үлэлии-хамсыы элэс гынан хаалла. «Бэрт түргэн туттуулаах хаһаайка буолсу, арааһа», – дэһэн, ыраахтан кэлбит Сахайаан аймахтара хайгыы санаабыттарын бэйэ-бэйэлэригэр үллэстибиттэрэ.

Сотору остуолга олоруу саҕаланаары турдаҕына: «Сахайаан, олбуор таһыгар танкетка тохтоото, ыраахтан ыалдьыттар кэлбиттэр!» – диэн хаһыы иһиллибитэ. Кимнээх эрэ кэлбиттэрин көрсөөрү, дьиэлээхтэр эбии сүпсүгүрбүттэрэ. Ол икки ардыгар сэргэх киһи Сахайаан убайдарыгар: «Томтортон Мярин Сүөдэрдээх кэллилэр!» – диэн ыраахтан үөгүлээт, төттөрү ыстанна. Дьурус күһүҥҥү хаайтарыы, уһун ардахтар кэннилэриттэн ыраах баар дойдуларыттан киһи эрэ кэлиэ диэн күүппэтэх буолан, үөрэ соһуйда. Хабыыталыын Сахайааннарын батыһан, кэлээччилэргэ утары бардылар. Хордуон дьааһык көтөҕөн тэлгэһэҕэ киирбит оҕо саастарыттан бииргэ оонньоон-көрүлээн улааппыт аймах уолаттарын Сүөдэрдээх Бүөккэни утары көрсөн, үөрүү-көтүү тутум үрдээтэ. Эр бэртэрэ сопхуос киинигэр Булуҥҥа матасыыкылынан, бадараан суолга анньа-анньа, иҥнибэккэ киирбиттэр. Онтон Алдан өрүһүнэн «ракетанан» Дыгдаалга диэри устан, сонно хата Балыктааҕынан оройуон киинигэр ааһар танкеткаҕа түбэһэн, уруу саҕаланыытын баттаһа тиийэн кэлбиттэр эбит. Сууна-тараана, ыраастана охсоот, Чаҕаанаптар ахтылҕаннаах төрүт сирдэриттэн кэлбит аймах уолаттар остуолга олорбуттара. Эҕэрдэ тыл этэллэригэр бастаан Бүөккэтэ хомустаан, онтон уус уол Сүөдэр эҕэрдэлииригэр бэйэтэ оҥорбут быһаҕын бэлэх туттаран, олохтоохтору бэркэ сэҥээртилэр. Кырдьаҕастар: «Таатта Томторун, былыргы Байаҕантай улууһун киинин, эдэр оҕолоро талааннаах, дьоҕурдаах да ыччаттар эбит!» – диэн бэйэлэрин икки ардыларыгар биһирээн-хайҕаан тыл бырахсыбыттарын Дьурустаах наһаа үөрэ, киэн тутта истибиттэрэ. Оттон суруйааччы киһи Өлөксөй Испирдиэнэбис Чаҕаанаптары, күтүөт төрдүн-ууһун, аймахтарын билиһиннэрэн сиэллээн-кутуруктаан, уустаан-ураннаан этэн-тыынан, кутан-симэн олохтоохтору, ыраахтан-чугастан кэлбит ыалдьыттары астыннарбыта. Бөһүөлэккэ биир киэһэ икки уруу тэҥҥэ буоларын үрдүнэн, ыҥырыллыбыт ыалдьыттар бары кэлэннэр, эдэрдэргэ алгыс, уруй-айхал тыллар ырыа-тойук доҕуһуолланан, өргө диэри киэһээҥҥи Балыктаах үрдүнэн ыраахха дылы иһиллибиттэрэ. Ама ааспытын иһин, үөрүү-көтүү, ырыа-үҥкүү аргыстаах умнуллубат сыбаайба ньиргийэн ааспыта. Олохтоохтор, өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр ырыа ансаамбыллаах нэһилиэк дьоно буоланнар, бииртэн биир кэрэ ырыалаах талааннаахтара элбэҕинэн уруу малааһынын лаппа киэргэппиттэрэ.

Нөҥүө күнүгэр биһирэм кэнниттэн, Эбэни туоруурга сарсыарда эрдэ тиийэр гына, айаҥҥа хоҥнубуттара. Ньукулай Дьөгүөрэбис, сопхуос мэхээнньигэ буолан, буудкалаах массыынаны кэпсэтэн, бэйэтэ суоппардаан Суотту кытылыгар илдьибитэ. Оо, онно Дүпсүн, Баатаҕай аатырбыт аҥаат-муҥаат алаастарын аан маҥнай харахтаабыттара биир туспа кэрэ өйдөбүл буолан, өйгө-санааҕа умнуллубаттыы хатанан хаалбыт. Дьурус төрөөбүт-үөскээбит үрэҕин хочолоругар, чоҥкучах алаастарыгар холоотоххо, киэҥнэрэ-куоҥнара, ньуурдара көнөтө олус сөхтөрбүтэ.

Кэлин, хас да сыл ааспытын кэннэ, Чаҕаанап уоппускатын кэмигэр Ньукулайдаахха эмиэ аҕыйах хонукка тахса сылдьыбыттааҕа. Сахайааннаах кыыстара иккилээх эрэ кырачаан киһи этэ. Дьиэлээхтэр чэйдиир кэмҥэ, утуйа сытар кыралара уһуктарын кэтэһэн: «Дьэ, аймахтыылар хайдах көрсөр эбиттэрий?! Оҕобут сүрдээх атыҥырас», – дэһэн үөрэ-көтө, күө-дьаа буола олороллоро харахха бу баардыы көстөргө дылы. Дьурус, бэйэтэ да симиттигэс, эдэркээн киһи, мух-мах барарын көрөн, Ньукулай, үтэн-анньан көрүүтэ табыллан, хараҕар дьээбэлээх кыымнанан, күлэ-үөрэ олорбута. Сотору оҕо уһуктубутун, саалаҕа киллэрбиттэрэ. Маҥнай кыысчаан ырааҕынан чуҥнуу сылдьыбыта. Онтон эһээлээх эбэтэ: «Бу абаҕаҥ кэллэ, кэһиитин оонньуур аҕалбыт!» – дэһэн, оҕо барахсан төбөтүн сыыһын начаас эргиппиттэрэ. Уоппускаларын ыла, үлэлиир оройуоннарын кииниттэн кэлэ илик аҕалаах ийэтин ахтыбыт кырачаан Аайта сотору чугаһаан, бэйэ киһитинии бодоруһан барбыта. «Дьэ, киһи эрэ буоллар, син хаана тарта, аймаҕын билэр эбит ээ!» – дэһэн дьиэлээхтэр, сиэннэригэр ымманыйа эйэргээн, эмиэ туспа күлсүү-үөрүү тахсыбыта. Оҕону кытары бодьуустаһа сырыттаҕына, Дьурус ньилбэгэр сыстан, кыракый киһичээн биир түгэҥҥэ чочумча туран ылбыта. Инитэ Сахайаан:, «Онно-манна гастролга эҥин сылдьан хойутаан кэллэхпинэ, кыыһым Аайта ньилбэкпэр сирэйин дуомун анньан турааччы…», – диэн кэпсээбитин өйдөөн, Дьурус «оҕо кырдьык даҕаны хаана тарта ээ» диэн долгуйа санаабыта…

Эмискэ масссыына туормастанан кычыгыраат, хорус гына тохтуу биэрдэ. Суоппар, эдэр уол сулбу ойон тахсан, таһырдьа кимнээхтиин эрэ кэпсэтэрэ иһилиннэ. Онтон аанын аһан, олбох анныттан күлүүс арааһа угуллубут хаптаҕай хаатын хасыһан наадалааҕын булла быһыылаах. Ааны «лип» гына сапта. Инники эрээттэн оҥостубут-туттубут эдэр чүөчэ сөбүлээбэтэхтии төбөтүн туллаҥнатта:,

– Айуу чэ, хас алдьаммыт массыына аайы тохтоотоҕуна, дьиэбитигэр бу хаһан тиийэбит! Итак, хойутаатыбыт… – диэн, мааскатын нөҥүө иҥиннэрбэккэ, чаҥкынаан мөҕүтүннэ.

Онуоха сиэн оҕотун кытары бодьуустаһа олорбут боростуой таҥастаах аҕамсыйбыт дьахтар киниэхэ эргилиннэ:

– Эс, хайдах суолга моһуогурбут дьоҥҥо көмөлөһүө суоҕай? Суоппардар бэйэ-бэйэлэрин билсэллэр уонна оттон суолга хардарыта көмөлөсүһэр өбүгэ үгэһэ буоллаҕа дии! – диэн бэркиһээбиттик саҥа аллайда.

Биирдэрэ чыпчырынан кэбистэ: «Эйигинньиктэри кытары аахсан да диэн…» – диэбиттии, эмиэ мелированнай баттахтаах төбөтүн хамсатта эрэ, саҥарааччы диэки хайыһан да көрбөтө. Иэдэс биэрэн, туора хайыһан, көмүс ытарҕата эйэҥэлээн ылла. Атын олорсон иһэр дьон кэпсэтиигэ кыттыбатылар. Хас биирдиилэрэ күннээҕи бэйэлэрин кыһалҕаларыгар, санааларыгар-оноолоругар аралдьыйан дьаалайан истибэтилэр да быһыылаах. Устудьуон көрүҥнээх эдэр кыргыттар, уолаттар төлөпүөннэригэрр бүк түһэн олороллор. Массыына тохтууругар-тохтооботугар бөрүкү кымаардаабатылар. Чаҕаанап мөккүһээччилэр хам барбыттарыгар эмиэ ааспыты эргитэ санаан барда…

Ньукулай, сэрии кэмин оҕото, кыра эрдэҕиттэн төрөөбүт Чагдаайытын холкуоһун кырдьаҕастарыныын, саҥа туран эрэр уолаттардыын икки хараҥаттан икки хараҥаҕа диэри оҕус сиэтэн, бугул түгэҕэ харбаһан, оттук маһы, сыарҕалаах оту тиэйсэн үлэлээбит. Үрэх баһа, эһэ-бөрө дойдуга ыраах баар отчуттарга уончалаах эрэ уол өйүө оҕуһунан илдьэрин туһунан кэпсиирин Дьурус истэн, наһаа сөхпүттээх. Оччотооҕу оҕолорго кыраҕын диэн ньырамсытыы суох буолаахтаатаҕа эбээт.

Аҕата Дьөгүөр атын алта бииргэ төрөөбүттэрин кытары сэриигэ ыҥырыллан барбыт. 1946 сыллаахха «Хорсунун иһин» мэтээллээх, бааһырыылаах төннөн кэлбит. Сэттэ бырааттыы Кэрэмээһэптэртэн үстэрэ эрэ дойдуларыгар кэлэн, үйэлэрэ уһаабатар да, оҕо-уруу тэнитэн хаалларбыттар. Ньукулай Дьөгүөрэбис сааһын баттаһан, Аллан уҥуор эстибит холкуостарын өтөҕөр Чагдаайыттан сэриигэ барбыттар кэриэстэригэр өйдөбүнньүк мэҥэни биир дойдулаахтарыныын күүстэрин холбоон туруорбуттара. Онон төрөппүт, уруу-аймах, чугас дьоннорун кэриэстэрин үйэтитэн хаалларбыта…

Сибээс хабар сиригэр кэллилэр бадахтаах, ону эрэ кэтэспиттии, төлөпүөн тыаһаан, санаа ситимэ быһа ыстанна. Сэрэйбитин курдук, инитэ Сахайаан кини ханна кэлбитин сураһан эрийэр эбит. Дьурус инитин долгуйбут куолаһыттан сэдиптээн, аны быданнааҕыта олохтон барбыт аҕатын Ньукулайы өйдөөн кэлэн, Ньукулай Кэрэмээһэп оннугар кини субу эрэ суох буолбутунуу, сүрэҕэ ньүөлүйэн ылла… Төһө да уонунан сыллар устан аасталлар, ол кутурҕаннаах-аһыылаах түгэни өйдөөн-санаан кэллэҕинэ, санньыар иэйии, күһүҥҥү курас тыаллыы, дууһатын кураанахсыта кууһан ылар… «Бээрэ, ол хайдах этэй?.» Өйүгэр-сүрэҕэр умнуллубаттыы иҥпит ол кутурҕаннаах күннэр өйдөбүллэрэ бу баардыы тиллэн кэллилэр…

Ол күн Дьурус биир хоско олорор уолаттарын кытары уопсай баахтатын таһынан иһирдьэ ааһан иһэн, вахтер остуолугар кыһыл дьураалаах суһал телеграмма сытарын тоҕо эрэ бэлиэтии көрбүтэ. Онтон сотору хос аанын тоҥсуйбуттарыгар, уол эрдэттэн сэрэйэн сүрэҕэр ыттаран, ааны аһа охсубута. Дьуһуурунай кыыс, саҥата суох аһыммыттыы көрө-көрө, телеграмма кумааҕытын уунна. Аҕата улаханнатан балыыһаҕа сытарыттан кэнники күннэргэ ытырыктата, бүтэйдии дьиксинэ саныы сылдьыбыт уол туох суруллубутун көрөөт, хараҕа хараҥарталаан ылбыта…

– Аҕам аны суох… Ама, хайдах оннук буолуой?! Баҕар алҕас буолаарай?.. Хайдах…

Чыпчылҕан түгэнэ итинник санаалар төбөтүн дьөлө үүттүүр тоһоҕолуу саайылыннылар. Балачча дөйүөрэн турбахтаата. Сүһүөҕэ уйбатах курдук накыйан, чугас турар ороҥҥо олоро түстэ. Салгына тиийбэт курдук өрүтэ тыыммахтаан, уһуутаан ылаттаата, хараҕын уута ыгыллан иэдэһинэн субуруйда. Балачча өр олорбохтоон баран, суһаллык айанныахтаахтарын өйдөөн кэлэн, аралдьыйа быһыытыйан аргыый турда. Тиэтэлинэн таҥна охсон, Горькай уулуссатын 68-гар дьиэлэнэн олорор быраатыгар бараары, 2-с оптуобус тохтобулугар таҕыста. Аара Сахайаан үөрэҕэр баар буолуохтааҕын өйдөөн, болуоссакка түһэн, Киров уулуссатыгар турар культпросвет училищеҕа тиийдэ. Быраата үөрэнэ олорорун ыҥыттаран, аан кэтэҕэр кэтэстэ. Ол туран, уолугар ити соһумар сураҕы хайдах этиэҕин билиминэ, эбии ыгылыйа быһыытыйда. Ол ыккардыгар Сахайаан кэлэн, тоҕо дьарык ортотуттан ыҥыттарбытын өйдөөмүнэ, ыйытардыы убайын одуулаһа турбута. Инитэ туох буолбутун өйдөөбөтөр да бүтэйдии дьиксиммитин көрөн, кинини аһынар иэйиититтэн өссө эбии хараастан, Дьурус, саҥата кыайан тахсыбакка, барбах ыҥыргыы эрэ тураахтаабыта… Куолайыгар кытаанах хомуок бүөлүү түһэн, кыайан саҥарбат туруктааҕа. Сахайаан убайа сирэйэ-хараҕа сууллан, туох эрэ куһаҕан сураҕы иһитиннэриэхтээҕин сэрэйдэр да, Дьулус саҥарбатын иһин ыгылыйан: «Тугуй? Тоҕо саҥарбаккын?!» – диэн ыҕарыйар кэриэтэ үрүт үөһэ ыйытар. Убайа кини өйдөөн биэрбэтиттэн эмиэ да кыйахана, эмиэ да төгүрүк тулаайах хаалбыт инитин эбии аһынан, тугу да сатаан саҥарбата. Онтон нэһиилэ: «Таҥын, барыах…», – диэн ыган таһаараат, тахсар ааны былдьаста.

Иккиэн чугас баар Горькай уулуссатыгар турар ырааҕынан аймахтара Ылдьаана Бөтүрүөбэ эмээхсин дьиэтигэр сэтинньи бүтэһик күннэрин чачыгырас тымныытыгар чараас соҕус таҥаһынан тоҥон, ол эрээри тымныыны даҕаны хотон өйдөөбөт туруктаах, чоокунаһан тиийдилэр. Дьиэлээх хаһаайка, олоҕор арааһы көрсүбүт кырдьаҕас киһи, уолаттар кэри-куру туттан сыкырыһан киирбиттэриттэн туох эрэ буолтун тута сэрэйдэ. Саҥата суох чэй тарта. Аргыый наллаан ыйыппытыгар, Дьурус аҕалара балыыһаҕа сытан тыына быстыбытын, эмиэ бэрт эрэйинэн саҥа таһааран, аҕыйах тылынан эттэ. Эмээхсин кэмчи хараҕын уута ыгыллан тахсыбытын бобуонньуктуу бааммыт былаатын уһугунан сотунна: