Текст книги "Кэм кэрэһиттэрэ"

– Суруйааччыларбыт икки айар Сойуустаахтар. Онуоха Эн сыһыаныҥ?

– «Бичиккэ» үлэм саҕаланыаҕыттан, ордук салалтаҕа Август Васильевичтыын үлэлиэхпититтэн, биһиги биир бигэ санаалаахпыт. Кими да күөмчүлээбэппит, көйгөтүппэппит. Ону тутуһабыт дии саныыбын. Билигин икки Сойууһу ситимниир Ассоциациялаахпыт. Кинигэ таһаарыытыгар хайаларыгар да тэҥ сыһыаннаахпыт. Талааннаахтык суруллубут айымньы, кимиэнэ да буоллун, тутулуга суох бэчээттэнэ турар. Сойууһа да суох ааптардар айымньыларын, ааҕааччы сэҥээрэр буоллаҕына, сып-сап бэчээттии сатыыбыт. Биллэн турар, ырыынак үйэтигэр сакаас быһыытынан үбүлэнэр кинигэлэртэн аккаастанар кыах эмиэ суох.

– Аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар тылларынан төһө кинигэ тахсар?

– Кинилэри өйүүр суолу тутуһаммыт, сыллата хотугу норуоттар кинигэлэрин булгуччу таһаара сатыыбыт. Өскөтө урут биирдиилээн-иккилиилээн суруйааччылаах буоллахтарына, билигин толору эбээн, эбэҥки уонна юкагир литературата диэн кэрэхсэбиллээх көстүү баар буолла. Онуоха биһиги кылааппыт эмиэ баар диэн үөрэбит. Уочаратынан, кими да туораппакка, атарахсыппакка. Хотугу поэттар, суруйааччылар ааҕааччыларын аудиториялара кэҥиирин, суруйар-ааҕар дьонун ахсаана үксүүрүн туһугар, бары кыахпытын биэрэн, көмөлөһө сатыыбыт.

– Өр сылларга кылаабынай эрэдээктэрдээбит киһи, Эн, араас ааптардары кытта үлэ хайысхатын иилиир уустугун билэҕин. Онуоха сөбүлүүр-сөбүлээбэт диэн араарааччыгын дуо?

– Дьэ, ити баҕас миэхэ, уопсайынан биһиэхэ кыһаҕа сыһыана суох. Айымньыны билсэн, көрөн баран сүүмэрдээн талар – үлэбит. Сорукпут даҕаны диэххэ. Оттон кими эрэ сөбүлүүр-сөбүлээбэт диэн кэбис, сатаммат. Ол үпкэ-харчыга эмиэ сыһыаннаах. Харчы төлөнөн, өйү-санааны алларытар, сиэри кэһэр, суобаһы сотор ис хоһоонноох кинигэ биһиэхэ тахсыбыта суох. Аан бастакы ирдэбилбит, туох да айымньы буоллун, киһи, омук, норуот сиэрин кэспэт ис хоһоонноох буолуохтаах. Иитэр-үөрэтэр эйгэҕэ тирэх-көмө буолар тыыннааҕы хото бэчээттииргэ ылсабыт. Онуоха суруйааччылартан, билим, үөрэх, о.д.а. эйгэтиттэн састааптаах Редакционнай Сэбиэт көмөтө сүрдээх улахан. Бэрэссэдээтэл тыл бэлиитикэтэ олоххо киириитигэр өҥөлөөх Римма Романовна Жирковаҕа, норуот бэйиэттэрэ Наталья Ивановна Харлампьеваҕа, Иван Васильевич Мигалкиҥҥа уо.д.а. барҕа махталлаахпыт.

– Эн кыһаҕа үлэлээбитиҥ тухары төрдүс Ил Дархан үлэлиир болдьоҕор олоробут. Дьэ, хайаларын кэмэ ордук көмөлөөх дуу, барыыстаах дуу этэй?

– Баары баарынан этиэххэ. Аан Дархан М.Е. Николаев бэрэсидьиэнниир кэмигэр суверенитет күүрээнэ, өрөгөйө, кыаҕа диэн баара. Михаил Ефимович улаханнык өйөөн, үп-харчы тыыран, «Бичик» ити кэмҥэ атаҕар турбута. Вячеслав Анатольевич Штыров литератураны сөбүлүүр, суруйааччылары ытыктыыр салайааччы этэ. Онуоха вице-бэрэсидьиэн Александр Константинович Акимов оруола олус улахана. Кини тус өйөбүлүнэн С.А. Новгородов аата иҥэриллибитэ. Эмиэ анал үп-харчы көрөн үгүс сыл кэнниттэн, Наталья Ивановна Харлампьева улахан көмөтүнэн, классиктарбыт айымньылара бэчээттэниилэрэ саҕаламмытыгар махталлаахпыт. Егор Афанасьевич Борисов кыһа туспа дьиэлэнэригэр, баазата бөҕөргүүрүгэр олугу уурбута. Айсен Сергеевич Николаев эмиэ ол үтүө үгэһи салҕаата. Инновация министиэристибэтэ – кураатарбыт, оттон култуураҕа баар госпрограмманан социальнай суолталаах, национальнай литература үбүлэнэр. Үп-харчы кириисиһэ саҕаламмытыгар субсидия кээмэйэ 2018 сылга аҥаара, онтон ааспыт сылга 16 мөлүйүөнтэн 6-ҕа эрэ диэри сарбыллыбыта, былааннаах инники 2023 сылтан ыла олох да соппуттара. Инньэ гынан, кыһа, Н.И. Харлампьева, Редсовет туруорсуутунан 2021 сылга диэри Ил Дархаммыт ол сууманы чөлүгэр түһэттэрдэ. Мантан инньэ хайа үлүгэрий, наар улахан салайааччыга сэлээннээбэккэ, салгыы үбүлэниини тустаах эппиэттээхтэр быһааралларын Ил Түмэн тэрийбит «Төгүрүк остуолугар» депутаттар, атын да дьон элбэхтэ эттилэр. Саха сирэ «Саамай ааҕар регион», «Литература флагмана» буолбутунан даҕаны үбүлээһин олохтоохтук быһаарыллара уолдьастаҕа.

– Эн элбэх сиринэн сылдьыбыт киһигин. Ханна сахалары ордук уруургуу көрөллөр диигиний уонна чахчы саха кинигэтигэр туһааннаах көмөнү кимнээх оҥороллоруй?

– Саамай көмөлөһөр АСКИ диэн дойду кыһаларын түмэр тэрилтэ, салайааччылара Константин Васильевич Чеченев, Олег Васильевич Филимонов баар. Нуучча үтүө дьоно мэлдьи сүбэ-ама, көмө буолаллар. Биһиэхэ чугас тыллаах татаар, башкир, чуваш омуктар судаарыстыба өттүттэн өйөбүллэрэ күүстээх. Араас бэстибээллэргэ, куонкурустарга чугастык бииргэ алтыһар, өйдөһөр, сүбэ-ньыма буолсар дьоммут. Мин эдэр сааспыттан уруулуу тыллаах омуктар ыччаттарын кытары алтыспытым бэйэбэр үүнэрбэр-сайдарбар уонна норуоппут аатын-суолун үрдэтии туһугар үтүө түмүктэрдээх диэхпин сөп. Ол курдук Кыргызстаҥҥа, Казахстаҥҥа Максим Аммосовка мемориальнай дуоска, бюст туруутун көҕүлээһиҥҥэ утумнаахтык үлэлэспитим. Кыргыз суруйааччылара Мырзабек Тойбаевы, Алтынай Темированы билсэн, саха чаҕылхай уолун туһунан пьеса суруттарбытым, «Полярная звезда»-ҕа 2014 с. 4 №-гэ бэчээттэммитэ. Гонорары оччотооҕу Нам баһылыга А.П.Атласов төлөөбүтэ. Билигин Алтынай Темирова П. Ойуунускай «Улуу Кудаҥсатын», хоһооннорун кыргызтыы бэчээттэттэ. Икки өрөспүүбүлүкэ бибилэтиэкэлэригэр Егор Алексеев «Максим Аммосов – государственный и политический деятель Кыргызстана, Казахстана» кинигэтиттэн 200–300 сүүһү Ньургуйаана Илларионова көмөтүнэн Бишкеккэ илдьэн туттарбытым. Онтон Аммосов 110 сылыгар Москваҕа буолбут кэмпириэнсийэ матырыйаалларын Бишкеккэ таһааттарбытым. Суол ороскуотугар оччолорго ХИФУ ректора А.Н. Алексеев көмөлөспүтүгэр махталлаахпын. 2018 сылга Стамбулга Адем Оздемир диэн үтүөкэн киһи баар буолан, эмиэ кэмпириэнсийэ матырыйааллара икки тылынан тахсыбыта. Кини көмөтүнэн бу сылга улуу Ойуунускай айымньылара туроктыы саҥардылар. Онуоха антах тиийэн үлэлэһэрбэр Айхал Габышев, кини доҕоро Огуз Камиль көмөлөспүтүгэр иккиэннэригэр махтанабын. Аны Метин Эргун профессоры ИГИ-гэ билсэн, этии киллэрэн, П.В. Оҕотоойоп «Элэс Боотур» олоҥхотун уола, хомусчут Бүөтүр Оҕотоойоп Чокуур Гаврильевка, Тит Захаровка баллыр тылбаас оҥотторбутун тупсартаран, Турцияҕа бэчээттэнэригэр көмөлөспүппүнэн киэн туттабын. Ити институкка сахалыы-монголлуу тылдьыт үлэтигэр саҕаламмытыгар биһиги А.В. Егоровтыын Улан-Баторга үлэбитинэн командировкаҕа сылдьыыбыт, салгыы сибээһи тутуубут быһаччы оруолламмытыттан астынабыт.

– Уопсастыба туһугар кыһамньылаах дьон баалларын бэйэлэрэ көхтөөх дьыалаларынан биллэрэллэр. Валерий Луковцев диэн ураты киһи. Мин кинилиин 1997 с. алтыһан мииммитин билсибит дьоммут. Эрдэ маннык уол баар эбит диэн ««Эдэр интеллигенция» түмсүү саҕана истэрим. Онтон кинилиин, иккиэн Намҥа, Никольскайга гражданскай сэриигэ 1922 сыллаахха охтубут үрүҥнэргэ-кыһылларга анаан, тэҥинэн тутан, өйдөбүнньүк туруорбуппут билигин да турар, көһөҥө гранит таас бэлиэ. Ити уопсастыбанньык холугар бастакы улахан мемориалбыт буолар, – диир Физика-математика наукатын дуоктара, аатырбыт өрөспүүбүлүкэтээҕи лиссиэй дириэктэрэ, Ил Түмэҥҥэ депутаттаабыт Иван Иванович Шамаев.

– Онтон АЛРОСА айдаана – 2001 сылтан 2006 диэри. Кириллин-Луковцев-Шамаев диэн дьон уоһуттан түспэтэхпит мээнэҕэ буолбатах, тустаах дьыалалары оччолорго хамсата сатаабыппыт. Бюджекка АЛРОСА-тан сылын аайы 9—10 мөл. киирэ турарын ситистэхпит дии. Элбэхтэн мин чопчу билэрим баар – Нам педучилищетыгар Илья Егорович Винокуров аатын иҥэриигэ туруулаһыы. Чахчы улуу киһи аата үйэтийиэхтээх диэн өйдөбүлтэн. Онуоха Валерий 7 сыл устата салалтаны, депутаттары, баһылыктары кытта унньуктаахтык, балай эмэ эллэһэн, тиһэҕэр туруорсуутун ситиспитэ. Аны М.К.Аммосов пааматынньыга Кыргызстаҥҥа А.Н. Жирков көҕүлээһининэн турбутун киһи бары билэр. Оттон бэлэмниир хара үлэтин эрдэттэн Валерий сыратын биэрэн ыыппыта.

2009 с. Үрдүк үөрэх кыһата СГУ дэнэрэ тохтоон, аата сүппүтэ. Биһиги, кини эмиэ онно баар, «Саха Федеральнай университета» диэҕиҥ диэн туруорса сатаабыппыт. Ону В.А. Штыров өйөөбүтэ эрээри, соҕурууҥҥулар көтүрбүттэрэ, ХИФУ буолбута. Ол үрдүнэн бэриммэккэ, Валерий салгыы намнардыын туруулаһан, ректор Е.И. Михайлованы, оччотооҕу Бэрэсидьиэн уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын салайааччыта Айсен Николаевы кытары кэпсэтиһэн, М.К.Аммосов аатын үрдүк үөрэх кыһатыгар хааллартаран, хос иҥэттэрэри ситиспитэ үтүө холобур. Ити судургута суох киирсии этэ. Пикеттээх эҥин этибит. Ол барыта – кини тэрийиитэ.

Аны «Бэрэсидьиэн» диэн тыл оннугар сахалыы солбукка туруулаһыы буолла. Киһи барыта араастык эппитэ, сөп буоллаҕа дии. Дьиҥ кырдьык толкуйтан, мөккүөртэн тахсар. Бэйэм чааһым «СӨ Тыгына» диэбитим, оттон Валерий «Ил Дархан» диэн ааты туруорсубута. Ити варианы биллиилээх парламентарийдар Зоя Корнилова, Ульяна Винокурова, Елена Голомарева, Оксана Винокурова, Алексеева өйөөн салгыы туруорсубуттара. Мин сөбүлэспитим, тиһэҕэр күн бүгүнүгэр диэри Ил Дарханнаахпыт. Онон күүстээх уопсастыбанньык үлэтэ-сырата кылбар, көстөн турар кырдьыктаах, – диэн сэһэргиир.

– Чахчы саха дьоно ытыктыыр киһилэрэ Иван Шамаев этиитин кытта сөбүлэһэбин, Эн тускар үтүө тылга үөрэбин…

– Төрөөбүт норуотуҥ, сахаҥ соргутун туһугар «эн буолбатаххына ким туруулаһыахтааҕый», «туохха да ороһуйбакка, уу чуумпутук барытыгар олорон биэрдэххэ, хайа аанньалаах олох сатыылыа үһүнүй» диэн кырдьаҕастар этээччилэр. Ол быһыытынан ити сүрүн үлэм таһынан сүрэҕим баҕатынан. Ылбычча солуута суох адаарыһа сылдьар буолбатахпыт эбээт. Өрөспүүбүлүкэбит чэчириирин туһугар туһуланар үлэ. Итиэннэ ону таба өйдүүр тустаах салайааччыбар Август Васильевичка, кэлэктииппэр махталым улахан! Бу сыллар усталарыгар мин кыттыһар, туруулаһар уопсастыбам хамсааһыннарын билэ-көрө сылдьан, өйдөрүнэн-сүрэхтэринэн өйүүллэрин биллэрэн, быыс-тыын биэрэллэриттэн үөрэбин, киэн туттабын…

– СӨ Ил Дарханын Тыл сайдыытыгар бэлиитикэтин сэбиэтигэр Эн баар эбиккин ээ?

– Тыл Сэбиэтигэр Римма Жиркова, Феодосия Габышева, Гаврил Филиппов, Анатолий Нелунов, Хомус Уйбаан, Николай Павлов-Халан, Уйбаан Хабыраллайап, Чокуур Гаврильев, уо.д.а. курдук ийэ тыл сайдыытын туруулаһар дьоннуун бииргэ үлэлэһэн кэлбиппинэн, ханнык эмэ көмө буоларбыттан астынабын. Ити үлэҕэ мин саамай киэн туттарым – «Сахалыы таба суруйуу» тылдьытын саха бастыҥ тыл үөрэхтээхтэрин кытары саҥардан оҥорууга, бэчээттэниитигэр быһаччы үлэлэһиим. Уонна саха тылын көмпүүтэр программатыгар киллэриини саҕалаабыт В.В. Мигалкин «Сахаспеллер» диэн үлэтин үбүлэтэн оскуолаларга тарҕатарга А.В. Егоровтыын кыһа аатыттан этии киллэрэн, аартыгын арыйбыппыттан үөрэбин.

– Саха сирэ муҥутуурдук сайдыбыт кэмигэр тиийиэхпит дии саныыгын?

– Ым-тым бириэмэҕэ ылбычча туох диэмий! Суверенитет саҕана саамай барҕарыы сыллара, сырдык санаа саҕыллар, ыра-баҕа сандаарыччы угуйар кэмнэрэ этэ. Билигин инникини этэргэ уустук. Глобализм, кииннээһин, олигарх, баай чааһынай хампаанньаларынан сир баайын күүскэ хостооһун бэлиитикэтэ олохтоох салалтабыт, көхтөөх дьон-сэргэ кыттыытынан өрөспүүбүлүкэ дьонугар охсуута, содула аччаатар, айылҕабыт, төрүт дьарыкпыт чөл хааллар, дьиҥ киһилии кэмҥэ этэҥҥэ тиийдэрбит диэн баҕалаахпыт, Иван Бурцев, Айыл Дьулурҕа, Сулустаана Мыраан, Владислав Коротов, Александр Жураковскай курдук экологтар ол туһугар үлэлииллэрэ махталлаах дьыала.

– Бэйэҥ олорон кэлбит урукку эдэр кэмҥин кытта билиҥҥи ыччаты тэҥнээтэххэ хайдаҕый?

– Билиҥҥи ыччат олорор кэмэ уустук. Киһи аймах сыаннастара булкуйуллар кэмигэр түбэстилэр. Киинэ, интэриниэт, билиҥҥи кинигэлэр үксэ, историяны токурутуу, быһата, арҕааҥҥы информация кимиитэ барыта оҕону, ыччаты, дьону муннарар, толкуйдаппат, көччүтэр эрэ, үтүктээйи, потребитель эрэ оҥорууга туһуланар бэлиитикэ барар курдук. Урукку ыччакка холоотоххо, билиҥҥилэр атыттар бөҕө. Биһиги көлүөнэ, 90-га диэрилэр, кэм сиргэ-уокка, окко-маска, хара үлэҕэ, булка-алка сылдьан, тоҥон-хатан уһаарыллан улааппыт, барыны эппитинэн-хааммытынан билэ-сэрэнэ иитиллибит буоллахпытына, күн бүгүн оҕо-ыччат олоххо, үлэҕэ үөрүйэҕин кытта билиитин-көрүүтүн эмиэ, интэриниэттэн сомсор үйэтэ. Интэриниэт иэнигэр кырдьык-сымыйа, үтүө-мөкү барыта бииргэ ыһылла сытар. Бары ыйытыкка бэлэм дьиҥ харда суох. Бэлэмҥэ сылдьыбыт ыччат ол иһин ыарахаттарга түбэһэр. Ол кини буруйа буолбатах. Хара үлэҕэ мискиллэн, эрэйгэ-тулуурга уһуйуллубатах саха оҕото билигин тэпилииссэ үүнээйитин курдук уйан, намчы, кэбирэх… Онуоха эбии аҥаардас ийэҕэ иитиллибит оҕо элбээтэ. Ити киһи аймах баҕаран-дьулуһан аҕай тэриммит, «зона комфорта» диэн ааттыыллара икки өрүттээх. Онтон оронон тахсыбыт оҕо, ыччат быстахха былдьанар кутталлаах. Ол иһин уруккуттан этэллэр, туох барыта икки өрүттээх, иннигэр-кэннигэр туох күүтэрин киһи билэ үөрэниэхтээх диэн. Онтубут итэҕэс, ыһыллан хааллыбыт… Атын өттүнэн ыллахха, бу кэм ыччата арыгыга умсугуйбата, чөл олоххо тардыһара, билиитэ-көрүүтэ киэҥэ, хастыы да тылы баһылаабыта, бары саҥаны, сонун технологияны түргэнник ылынара, тобуллаҕас өйдөөҕө үөрдэр. Өбүгэ хаана эттэрин тымырынан син сүүрэргэ дылы. Онон, аҕа көлүөнэни дьоһуннук солбуйар ыччат таҕыстар диэн баҕарабын. Онуоха бука бары үлэлэһиэх тустаахпыт, кинигэ оруола онуоха сүҥкэн. Саха санаата сырдык.

– Баҕа санааҕар олорсон, ордук тугунан дьарыктаныаххын баҕараҕын?

– Биллэн турар, билиҥҥи уустук кэмҥэ кинигэ кыһата, буола турар уларыйыыларга, бириэмэ ирдэбилигэр сөп түбэһэн, салгыы сайдарыгар ис сүрэхтэн баҕарабын. Салайааччыбыт, кэлэктиип олус кыһамньылаах, идэлэрин баһылаабыт, сайдарга-үүнэргэ олус дьулуурдаах кыахтаах үлэһиттэр. Ол иһин эрэлим улахан уонна кыах-күүс тиийэринэн көмө-тирэх буоларга кыһаллар дьулҕаннаахпын. Иккиһинэн, урут убай туттубут айар дьон сүбэлииллэр этэ: наар атыттар үлэлэрин чочуйан-оҥорон, ааҕааччыга тиэрдэргэр сыраҥ-хараҥ, күнүҥ-дьылыҥ баран, бэйэҥ ситэ үлэлээбэккэ хаалыаҥ диэн. Сөпкө этэллэр эбит, саас бардаҕын аайы бэйэ суруйара, айар дьарыктанара чахчы уустугуран иһэр. Уус-уран тылбааһы олус сөбүлүүбүн, ол эрээри бириэмэ тиийбэтинэн хотон ылса илигим санаа баттыга буолар. Дьоҥҥо-сэргэҕэ туһалаах, омук тыын боппуруостарыгар 80-нус сыллартан үлэлэспит киһи син биир сүрэх баҕатынан салгыырым чахчы. Чэ, оннук араас баҕа санаа баар да, бириэмэ көрдөрөн иһиэ… Тустаах үлэҕэ, уопсастыбаннайга, суруйууга туох эмэ ситиһии баар буоллаҕына – ол барыта үлэлиир кэлэктиибим, салайааччым, доҕорум А.В.Егоров күүстээх өйөбүллэринэн.

– Дьиэҕэ-уокка баар сыһыантан үлэ-хамнас тутулуктаах?

– Биллэн турар, киһи үлэтигэр, атын да дьарыгар дьиэ кэргэн өйөбүлэ туохха да холооно суох. Олоҕум аргыһа Сунтаартан төрүттээх Лидия Ивановна Сахатаеваҕа муҥура суох махталлаахпын. Кини өйөбүлэ, өйдөөһүнэ хайа баҕарар балаһыанньаҕа олох араас түгэннэригэр мэлдьи тирэх буолар. Кэргэним П.А.Ойуунускай аатынан академическай театрга отуттан тахса сыл үтүө суобастаахтык администраторынан үлэлиир. Сыралаах үлэтэ сыаналанан, СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ буолбута. Кыыспыт Айсена Слава диэн олоҕун аргыһын көрсөн, бэйэтэ ыал, үлэһит киһи буолбутуттан үөрэбит.

– Дьэ, итиэннэ, үгэс быһыытынан, түмүккэ?

– Сахабыт дьонугар, ааҕааччыларга туһаайан дьаҥҥа-дьайга ылларбакка, тыа сиригэр сүөһүнү-аһы эспэккэ, сатаатар, көтөрү, куруолугу, козаны иитэн, ыччат дьон саҥа идэлэри баһылаан, атын омуктары кытары тэҥҥэ хардыылаан, түмсүүлээх-иллээх буолан сайда-туругура туруҥ, ийэ тылбытын, төрүт дьарыкпытын омукпут уратытын сүтэримиэҕиҥ, төрүт итэҕэлбитин өрө тутан, салалтабыт, бары куоластаан быыбарга талбыт лиидэрдэрбит А.С. Николаев, тумус дьоммут тула сомоҕолоһон судаарыстыбаннастаах Арассыыйа дьоһун сорҕото буола туруоҕуҥ диэн үтүө баҕабын этэбин!

Кэпсэттэ Сабыйа

Чолбон. – 2020.

ТЫЫН СУОЛТАЛААХ БОППУРУОСТАР

Валерий Николаевич Луковцев-Дьурустаан кимин-тугун билиһиннэрэр улаханнык наадата суох. Бары билэбит. Кини – СӨ С.А. Новгородов аатынан «Бичик» национальнай кинигэ кыһатын сүрүн эрэдээктэрэ, биллэр уопсастыбанньык, «Кыым» саха омукка тыын суолталаах тиэмэлэргэ элбэхтик көтөҕөрүнэн ситимнээн, чугас доҕоро. Кини, уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй олоххо көхтөөх, актыыбынай кыттааччы, араас уустук, сытыы эбэтэр бу күннээххэ тирээн турар боппуруоска кэмэнтээрийэ, тус санаата биһиги хаһыаппытыгар элбэхтэ тахсааччы. Ол гынан баран, күн бүгүҥҥэ диэри кытары атах тэпсэн олорон наллаан сиһилии кэпсэппиппит диэн, бука, суоҕун да кэриэтэ буолуо. Кэпсэтэр түгэн дьэ көһүннэ. Соторутааҕыта Валерий Николаевич үбүлүөйдээх 55 сааһын бэлиэтээтэ. Онон «Кыым» бүгүҥҥү нүөмэригэр кинилиин кэпсэтиини ааҕыҥ.

– Валерий Николаевич, Литэрэтиирэ сыла ааста. Эн бу эйгэҕэ быһаччы үлэлэһэ сылдьар киһи сыл түмүгүн хайдах сыаналаатыҥ?

– Улахан үлэ ыытылынна. Саха сирин үрдүнэн хас биирдии улуус, нэһилиэк барыта көхтөөхтүк кытынна. Киин куораты этэ да барбаккын. Сэргэхсийдибит. Арассыыйа суруйааччыларын бөлөҕө кэлэн барда, пленум буолан ааста, бырааттыы литэрэтиирэ бэрэстэбиитэллэрэ кэлэ сырыттылар, үгүс куонкурус, күрэх, о.д.а. анал тэрээһин ыытылынна.

Саха норуота литэрэтиирэҕэ, Өксөкүлээх, Күлүмнүүр, Алампа, Неустроев саҕаттан суруйааччыларга ураты сыһыаннаах. Кинилэр үгэс курдук биһиги омукпут, норуоппут кыһалҕатын этээччилэр, харыстаһааччылар-харааннааччылар этэ. Е. Евтушенко эппитинии, «Поэт в России – больше, чем поэт». Онон Арассыыйа үрдүнэн норуот үгэс курдук айар интэлэгиэнсийэни кэтэһэ, кинини көмүскээччи курдук көрө үөрэммит уонна оннугу ирдиир. Ол – бааламмат. Биһиги үлэбитинэн элбэх сиргэ сылдьабыт. Онно бэлиэтии көрдөххө, атын уобаластарга, өрөспүүбүлүкэлэргэ балаһыанньа атын. Этэргэ дылы, биһиэхэ киһи барыта суруйа, кинигэлэнэ сатыыр, төрдүн-ууһун чинчийэр, аҕатын-эһэтин сырдатан, үйэтитэн сурукка тиһэр. Ол аата, мин санаабар, улахан айар, чинчийэр-анаарар дьоҕурдаахпыт. Оттон ол кыахпыт, үгэспит уостубатыгар, биһиги омук бу майгытыгар сөп түбэһэн Литэрэтиирэ сыла биллэриллибитэ олус тоҕоостоох. Даҕатан эттэххэ, дойдуга ыытыллыбыт «Саамай ааҕар эрэгийиэн» куонкуруска Саха сирэ уон (дьиҥэр, биэс) иһигэр киирбитэ түбэһиэхчэ буолбатах. Киһи онтон соһуйбат. Тоҕо диэтэххэ, аҥаардас «Кыым» хаһыат тираһа 30-ча тыһ. тиийэ сылдьыбыта. Атын өрөспүүбүлүкэлэргэ тэҥнээтэххэ, бэл диэтэр Татарстаҥҥа, «Ватаным Татарстан» диэн сүрүн хаһыаттара 12,5 тыһ. ахсааннаах.

Литэрэтиирэ сыла биһиэхэ ордук көхтөөхтүк барбытын өссө биир төрүөтэ – «национальнай кэнсиэпсийэ оҕолоро» ситэн-хотон суруйааччы, суруналыыс буолан эрэллэригэр. Онон оҕону-ыччаты ити курдук төрөөбүт тылы таптыырга, толкуйдуурга, саҥарар дьоҕурун сайыннарарга бэйэ төрүт үгэһигэр олоҕуран үөрэтии көдьүүһэ илэ-чахчы көстөн таҕыста. Кинилэр билигин иккис тыыны биэрэ сылдьаллар. Ол гынан баран, талааннаах айар эдэр дьоммут урукку көлүөнэ Семен, Софрон Даниловтар, Далан, билиҥҥи Тумарча курдук суруйааччылары утумнаан, норуоттарын иннигэр сүҥкэн эппиэтинэһи сүгэллэрин умнуо суохтаахтар.

Бүгүҥҥү олохпут сүрдээх уустук. Тоҕо диэтэххэ, биһиги дойдубутугар ириэрии – эрэппириэссийэ сыллара, демократия – хам тутуу кэмнэрэ олбу-солбу кэлитэлии тураллар. Билигин былаас күүскэ күөнтээһинин, былааһы туруору кииннээһин кэмигэр олоробут. Инньэ гынан, уопсастыба гражданскай институуттара, ол иһигэр эдэр айар интэлэгиэнсийэ бохсулла быһыытыйда, толору арыллыбакка сылдьар. Бас-көс, салалтаҕа сылдьар норуот суруйааччыта убайдара-эдьиийдэрэ даҕаны кинилэри харыстаан, «мээнэ чорбоҥноһумаҥ, оннукка-манныкка кыттыһымаҥ» диэн сэрэтэллэр буоллаҕа. Оттон киин былаас уорганнара норуот төрөөбүт тылын, төрүт үгэһин-итэҕэлин үөрэтиитигэр улаханнык наадыйбат эбэтэр ардыгар хааччахтыы да сатыыр курдук буоллаҕына, итэҕэһи туоратарга гражданскай уопсастыба инстутуттара, уопсастыбаннас үлэлэһиэхтээх, үлэлиир даҕаны.

– Валерий Николаевич, олохпут уустук диэтиҥ. Ол ордук туохха көстөрүй? Ас-таҥас ыараабытыгар дуу, киин былаас ыытар бэлиитикэтигэр дуу? Туохха?

– Хос-хос хаттыгастар бааллар. Холобур, 1990-с сс. үп кириисиһэ буолан, тыа сиригэр дьон сүрүннээн оҕо босуобуйатынан, биэнсийэнэн уонна кэтэх сүөһүтүнэн эрэ олорбута. Аны ГИФО диэн төлөбүрдээх үөрэх киирэ сылдьыбыта, ыччат үөрэҕэ суох хаалар кутталламмыта. Хата, бастыҥ дьоммут туруулаһан, ГИФО тохтообута. Ити бириэмэҕэ саханы кэтэх сүөһүтэ быыһаабыта. Ол эрээри «Саха уопсастыбаннай кииҥҥэ» күүскэ үлэлээбит геолог идэлээх Н.Д. Кириллин чинчийэн көрбүтүнэн, ГИФО саҕана дьон оҕотун үөрэттэрээри, харчы булунаары, сүөһүлэрин ахсаанын лаппа аҕыйаппыт эбит. Аны туран, уонунан сылларга күүстээх кииннээһин ыытылынна, сирбит баайын биирдиилээн олигархтар тэрилтэлэрэ үллэһиннилэр. Бэл, өрөспүүбүлүкэни иитэн-аһатан олорор «АЛРОСА» киллэрэр дохуотун туура тутан ыла сыспыттара. Ону И.И. Шамаев салайааччылаах «Саха уопсастыбаннай киин» күүскэ үлэлээн, салалтаҕа тирэх-көмө буолан тохтотуллубута, СӨ сүтэрэр дохуотун атын көрүҥүнэн толорон биэрэр ньыма оҥоһуллубута. Оттон кэлин кэлбит хампаанньалар киин салалталара соҕуруу баар буолан, манна нолуок төлөөбөттөрүн кэриэтэ. Холобурга, ыллахха, ВСТО турбата кэлэригэр сорохтор «үлэ миэстэтэ бөҕө тахсыа, нолуоктан, арендаттан уос-тиис салаһыахпыт» диэбиттэрэ эрээри, хомойуох иһин, оннук буолбата. Өтөрдөөҕүтэ Ленскэйгэ суол айдаана тахса сылдьыбыта. Онно дойду уопсай харчытыгар оҥоһуллубут суолу сабан, төлөбүр олохтоон, судаарыстыба иһигэр «судаарыстыба» буолан, айдааны тарпыттара. Өскөтүн, итинник түбэлтэҕэ нуучча дьонун оннугар саха, эбээн-эбэҥки дьоно түбэспиттэрэ буоллар, эмиэ «Саха сиригэр омугумсуйуу, сепаратизм көстүүтэ таҕыста» диэн аан дойдуну бүтүннүү дарбыйбыт буолуох этилэр. Ити – олигархтыы хампаанньалар сыалларын ситиһэллэригэр куруук туттар ньымалара, баар көстүү. Онон салалтабытын ыган, бүк баттаан, сир баайын бас билиигэ ыллылар, оттон көннөрү нэһилиэнньэҕэ, Саха сиригэр күттүөннээх көдьүүстэрин көрдөрө иликтэр. Ол да буоллар, билигин барыта мөлтөх диир сатаммат. Дьон бэйэтэ турууластаҕына, тыын интэриэһин көмүскэнэр кыахтааҕын өйдөөтө. Ол курдук, Өлүөнэни харыстааһыҥҥа, гаас-ниэп собуотун тутарга суудайыы уонна Уһук Илин сирин сокуон таһааран үллэрии курдук саарбах хампаанньаҕа уопсастыба санаатын этиннэ. Манна бэлиэтээн эттэххэ, «Кыым» ити норуокка туһалаах хамсааһыҥҥа үгүс үлэни ыытара олус махталлаах дьыала. Ол да иһин, дьыала төһө да түгэҕэ көстүбэтэр, кыра да буоллар ситиһиилэрдээхпит.

– Эн санааҕар, тоҕо итинник дьыаланы уопсастыбаннас эрэ хамсатарый? Тоҕо салалта биир тылынан «суох» диэн кэбиспэтий?

– Салалтаны өйдүөххэ сөп. Билиҥҥи былаас ситимэ байыаннай балаһыанньаны санатар – үрдүкү салалталта дьаһайда – туолуохтаах. Туолбатаҕына – төбөлөрө көтөр, дьүүллэнэллэр. Онон билиҥҥи бэлитиичэскэй-административнай систиэмэҕэ салалта кыбытыкка олорор. Дьиҥэр, «билиҥҥи» диибит эрээри, куруутун оннук балаһыанньа баара. Дьэ, холобур быйыл төрөөбүтэ 120 сыла бэлиэтэммит Илья Винокуров хайдах курдук ыарахан быһыыга-майгыга төрөөбүт норуотун быыһаабытай?! Реакция сабардааһына ардыгар күүһүрэн кэлэр. Оннук кэмҥэ быстах кэлэн ааһар бэлиитикэ ухханыгар бэрт буолаары, ньыла көтөн, устуоруйа чахчыларын, араас көстүүнү баайсан, баһааҕырдан атыннык тиэрэ эргитэн таһаарарга дьулуһар адьынаттаахтар көстөн кэлэллэр. Холобур, Сэбиэскэй саҕана тус интэриэстэрин иннигэр Саха сиригэр омугумсуйуу баарын курдук үлүннэрэн, Киин Кэмитиэккэ тиийэ үҥсүү, донуос сурук бөҕө суруйаллара. Ол туһунан Е.Е. Алексеев, Далан, Доосо, Д. Кустуров, И. Николаев, И. Ушницкай о.д.а. араас ыстатыйаларга, бэйэлэрин кинигэлэригэр элбэхтэ суруйбуттара.

Ити куһаҕан дьаллык эмискэ биир күн суох буолан хаалыах туһа суох. Норуот интэриэһин аахсыбат, тус барыстарын эккирэтээччилэр куруук «араартаа уонна баһылаа» диэн бириинсиби тутуһаллар. Холобур, улуустаһыыны күөдьүтүү уруккуттан баара. Ол бириинсиби М. Аммосовы, С. Васильевы, И. Бараховы, П. Ойуунускайы, уопсайынан, оччотооҕу салалтаны былаастан туораталларын саҕана күүскэ туһаммыттара. 80-нус сылларга биирдиилээн айар дьон амбицияларыгар оонньоон, Суруйааччы сойууһун хайыппыттара, быыбардар саҕана ол хаартыны туус куоһур оҥосто сатааһын эмиэ баар.

– Итинник көстүү билигин норуот, салалта ортотугар баар дуо?

– Көннөрү нэһилиэнньэҕэ, норуокка оннук суох. Кини тугун былдьаһан, «эн соххор – мин соххор» дэниэҕэй. Ол иһин анаан-минээн «үөһэ» тахса, дуоһунас ыла, былаас былдьаһа сатыыр интэриэстээх дьон, бөлөх ортотугар ыытыллар «үлэ». Холобур, М.Е. Николаевы былаастан туораталларын саҕана Алдаҥҥа уонна да атын ордук нуучча дьоно түөлбэлээн олорор сирдэригэр «Якуты, поднимайтесь против русских» диэбит курдук ис хоһоонноох ыҥырыыны хайдах тарҕатыахха сөбүй? Соруйан буоллаҕа. Итиннэ кирдээх үлэни ыыта үөрүйэх анал политтехнологтар кэлэн үлэлээн тураллар диэн бэчээккэ суруйан тураллар. Уопсайынан, норуот аатын, кини бастыҥ дьонун баһааҕырдыыга, онон туһанан хайдыһыыны күөртээһиҥҥэ, олохтоох салалта аптарытыатын түһэриигэ, омук бэйэтин дьоһунун намтатыыга идэтийбит Масюк, Пелехова о.д.а. курдук атыыламмыт суруналыыстар уонна Ласков, Тохтобул, Скрипин, Казарян о.д.а. курдуктар, сытыган дьааматтан сыылан тахсан тохтообокко үлэлииллэр. Оннук көстүүлэр, хомойуох иһин, норуоттар икки ардыларыгар сыһыаҥҥа килиини угарга, утарыта туруорарга, дойду биир кэлимин ыһарга туһуланаллар.

– Баһааҕырдар, норуоту хайытар «үлэ» ордук туохха көстөрүй?

– Интэриниэт ситимигэр, «Бассаапка» тугунан да бигэргэтиллибэт чахчылары таһааран холуннараллар, хобу-сиби тарҕаталлар. Соторутааҕыта араадьыйаҕа тоҕо үөрэх уонна тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэлэригэр наар салайааччылары хасыһыы, үҥсүһүү, саба түһүү оҥоһулларын туһунан санаабын үллэстибитим. Тоҕо диэтэххэ, ити сахаҕа, олохтоох атын омуктарга тыын суолталаах министиэристибэлэр. Биирэ – төрөөбүт тылланыыны, үөрэхтэниини, суруктаныыны-бичиктэниини хааччыйан олорор. Иккиһэ – үрүҥ тыыммытын өллөйдүүр сүөһүбүтүн-сылгыбытын, табабытын иитии, балыктааһын эҥин курдук төрүт дьарыгы өйүүр, чөл хаалларарга уонна сайыннарарга үлэлиир. Бу норуот тыын суолталаах салааларын туруулаһыыга «Кыым» утумнаахтык үлэлиир. Манна мин Нина Герасимованы уонна Владимир Степановы ойуччу тутан бэлиэтиэхпин баҕарабын. Кинилэр сахалыы иитии-үөрэтии уонна төрүт дьарык «тыыннаах» буоларын туһугар төһөлөөх күүстээх үлэни ыыталларый, күүстээх матырыйааллары суруйалларый, туруорсалларый?! Оттон төрөөбүт тылынан үөрэтиилэрин-үөрэниилэрин сүтэрэн, омук быһыытынан уратыларын суурайтарбыт, маргиналлыы хабааннаммыт төрүт норуоттар балаһыанньалара ханна тиийбитин бэркэ билэбит.