Текст книги "Кэм кэрэһиттэрэ"

Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии уот-кураан мэҥэһиктэнэн, аһыҥа аргыстанан, эрэй-кыһалҕа эҥэрдэнэн, алаастарынан, сайылыктарынан тарҕанан олорбут үүт-тураан олохтоох саха ыалларын балаҕаттарын тоҥсуйбута. Ийэ дойду көмүскэлигэр дьон үтүөтэ-үөрэхтээҕэ, эдэрэ-кыайыгаһа бары кэриэтэ ыҥырыллан, ыал аайы кырдьаҕастар, ийэлэр, оҕолор эрэ тулаайахсыйа хаалбыттара. Арҕаа уот сэрии оргуйара, бииртэн биир киһи кутун-сүрүн баттыах кутурҕаннаах сонуннар, сурахтар иһиллэллэрэ, хара суруктар кэлэллэрэ…

Сэрии сылларын оҕолоро. Бу кинилэр барахсаттар оонньооботох оҕо саастарыгар дьон-сэргэ кыһалҕатын истэн-көрөн, тэҥҥэ үллэстэн улааттахтара. Кинигэҕэ П.М. Иванов ахтыытын ааҕабыт: «Сэрии сылларыгар төрөөбүт оҕолор буоламмыт, ханна баҕарар буолбутун курдук аччыктыыры, тоҥору эппитинэн-хааммытынан билбиппит. Сэрии бүтэ илигинэ буоллаҕа буолуо, сарсыарда уһуктан ороммуттан тураары гыннахпына, мэйиим эргийэн сууллан түһэрбин өйдүүбүн… Ол аччыктааһынтан буолара буолуо…» [17, c. 182].

Салгыы сэрии, үлэ бэтэрээнэ Георгий Романович Семенов ахтыыта киирбит: «Уот кураан муҥура суох бүрүүкээн, айбыт айылҕабыт амырыын, алдьархайдаах сут дьыллары субуруччу аҕалтаан, государствоҕа бурдугу, эти, арыыны туттарыы былааннарын хантан ылан толоруохтарай? Бэйэлэрин аһыыр астара мэлийэн, сордонон-муҥнанан олорбуттара. Итинник ыар балаһыанньаларын билэ-билэ үөһэттэн, киин былаастан кэлбит дьаһалы толоробут дэһэннэр танковай колонналар, самолеттар, эскадрильялар тутууларыгар араас хомуурдары, түһээннэри, нолуоктары төлөтөннөр, ончу эстэллэригэр тиэрпиттэрэ. Колхозтаахтар кыайыыны чугаһатар баҕаттан туох баардарын сыыһын: күндү малларын-кыһыл, үрүҥ көмүс ытарҕаларын, биһилэхтэрин, бөҕөхтөрүн, түөскэ иилинэр таҥараларын кириэһин харыһыйбакка, государствоҕа туттарбыттара» [35, c. 184].

Кинигэни хомуйан оҥорооччу диэтэххинэ, үгүстэр тоҕо эрэ аанньа ахтыбаттар. Көннөрү сиргэ, остуолга сытары хомуйар курдук өйдүүллэр. Ис-иһигэр киирдэххэ, ордук түбүктээх, муҥутуур эппиэттээх, муҥура суох элбэх үлэлээх кини эбээт. Хомуйааччы, наардааччы, тылын-өһүн көрөөччү, корректор, редактор. Дьоннор барахсаттар бэйэлэрэ хайдах-туох суруксуттарын билинэр киһитэ, бука, аҕыйаҕа чахчы. Ол эрээри, өссө кинигэҕэ киирбэккэ хаалбыт хом саҥата-иҥэтэ барыта хомуйан оҥорооччу үрдүнэн буолааччы.

Хомуйан оҥорооччу В.Н. Луковцев чугас дьоно-сэргэтэ сэрии алдьархайын хаба ортотунан ааспыттарын иҥэн-тоҥон кэпсээбитин ааҕааччыга тиэрдэр ураты наадалаах: «Сэрии хонуутугар, тыылга эмсэҕэлэммэтэх дьиэ– кэргэн сахаҕа суоҕун кэриэтэ. Чопчу холобурдары аҕыннахха, төрөөбүт нэһилиэкпиттэн, Таатта Баайаҕатыттан, балтараа сүүс дьон талыыта фроҥҥа аттаммытыттан аҥаардара кыргыс толоонугар хаалбыта. Ол иһигэр биир дьиэ кэргэнтэн Хобороос Малгина уолаттара – биэс бырааттыы Малгиннар уонна күтүөттэрэ. Аҥаардас, бэйэм аймахтарбыттан холобурдуур буоллахха, 11 оҕолоох Х.Р. Луковцев дьиэ кэргэниттэн биир уол Иван Украинаны босхолоһо сылдьан сэрии толоонугар охтубута. Иккис уол, аҕам Николай, төрөппүттэрин сүтэрэн тулаайах хаалбыт кыраларын хаалларан, Илиҥҥи фроҥҥа дьоппуоннары кытары сэриигэ доруобуйатын сүтэрэн эргиллибитэ. Дьоно аах отутус сыллар бүтүүлэриттэн бүрүүкээбит сут-кураан тэбиитигэр хоргуйан, ыалдьан тыыннара быстыбыта. Улахан дьиэ кэргэнтэн ордубут СӨ үтүөлээх учуутала, Өлүөхүмэ улууһун бочуоттаах олохтооҕо Х.Х. Луковцев ахтыытынан, нолуок иэһин суотугар диэн соҕотох ынахтарын туура тутан барыахтарыттан быста иэдэйбиттэр, икки кыра уол, биир кыыс эрэ детдомҥа иитиллэн, аһыныгас ыалларыгар сыстан тыыннаах ордубуттар. Онтон Уус Алдаҥҥа олорор иним Станислав кэргэнэ Александра Николаевна эһэтин Дьөгүөр бииргэ төрөөбүттэрэ, сэттэ бырааттыы Румянцевтар, бары сэрии хомууругар хабыллыбыттара. Кинилэртэн олус үчүгэй куоластаах ырыаһыт-тойуксут, артыыс талааннаах буолан, Ойуунускай Ньукулай диэн таптал ааттаммыт улаханнара, Ньоччуо Лэгэнтэй диэн аччыгыйдара, бэһис уол Алексей уонна иитиллибитинэн Федор Степанович Сивцев диэн сурукка киирбит алтыс уоллара төрөөбүт-үөскээбит Чагдаайыларыгар төннүбэтэхтэрэ. Икки Дьөгүөр, Киргиэлэй этэҥҥэ эргиллэн кэлэн, сэриигэ ылбыт бааһырыыларыттан үйэлэрэ уһаабатар даҕаны, оҕо-уруу төрөтөн, үлэ-хамнас бөҕөнү үлэлээн ааспыттара. Онтон кэргэним Лидия аҕата Иван уонна абаҕата Лэгэнтэй Сахатаевтар Сунтаар Хаданыттан биирдэрэ үлэ фронугар, иккиһэ сэриигэ ыҥырыллан, ытык иэстэрин төлөөбүттэрэ. Ийэ кынным Үлэ Кыһыл Знамята уордьаннаах тыыл бэтэрээнэ Мотрена Петровна Семенова Тойбохой Туойдааҕар үгүс биир дойдулаахтара, саастыы оҕолоро сут кэмигэр тыыннара быстыбытын, кини дьолугар холкуоска түһээнинэн 16 сааһыгар Сунтаарга промкомбинакка үлэлии киирэн, тыыннаах ордубутун хараастан кэпсиир буолара. Ити курдук сэрии ыар содулун, сут иэдээнин хас биирдии саха ыала көрсүбүтэ, үгүс оҕо төрөппүтүн, чугас дьонун сүтэрбитэ. Хас да уонунан тыһыынча эдэр-чэгиэн сэриигэ охтубут, суттан-кураантан тэптэрэн өлбүт-сүппүт хаан-уруу дьоннорбут сүтүгүн демографическай дуораана билиҥҥэ диэри биллэ турар, саха норуотун ахсаана эбиллэн биэрбэт»[23,c.13].

Өтөрдөөҕүтэ устуорук, учуонай Афанасий Павлов «Хоргуйуу туһунан билбэппит элбэх эбит» диэн ыстатыйатыгар аахпыты эрэ толкуйдатар, чуолкай бэлиэтээһинин билиһиннэрэр: «Оттон сэриигэ 64 тыһыынча кэриҥэ киһи барбытыттан 40 тыһыынчаҕа чугаһыыр буойун төрөөбүт буордарыгар төннүбэтэхтэрэ. Профессор Ю.Д. Петров сэриигэ элбэх киһини сүтэрбит Саха сиригэр, кини этэринэн, ыарыыттан, хоргуйууттан 108 тыһыынча киһи өлбүтэ диир. Оккупацияҕа түбэспит уобаластар нэһилиэнньэлэрин 23–25 % сүтэрбиттэрэ. Оттон Саха сирин уопсай сүтүгэ 29 % тэҥнэспитэ. Итиччэ улахан сүтүк саха норуотун дьылҕатыгар ыар охсуу этэ. Ити демографияҕа охсуутун билигин да оһоруна иликпит» [28,c.14].

Хомуйан оҥорооччу туох баар дьоҕурун, талаанын ууран, илиитин сылааһын иҥэрэн, бүтүн киэҥ нэлэмэн Саха сирин ситэри сэһэргиир «Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат» хомуурунньук үһүс чааһын ааҕааччыга тиэрдибитэ муҥура суох махталлаах үтүө дьыала. Кини бу дьоһуннаах, туохха даҕаны тэҥнэммэт, сыаната даҕаны биллибэт научнай-чинчийэр үлэтин ааҕааччыга билиһиннэрэр, саргы санаатын үллэстэр.

Түмүктээн эттэххэ, Валерий Николаевич Луковцев-Дьурустаан билиҥҥи саха литэрэтиирэтигэр биир чаҕылхай редактор, тахсыылаахтык уонна айымньылаахтык үлэлиир тылбаасчыт, төлөннөөх публицист буолар. Кини айар, суруйар эйгэтэ муҥура суох. Тыла-өһө урана баай, суруйуута сиэр-майгы, олох тирээн турар проблемаларын таарыйан, ол тула сайдар.

Кини Саха Өрөспүүбүлэтигэр биллэр-көстөр уопсастыбаннай диэйэтэл. Ол да иһин кырдьыктаах, сытыы, хомоҕой тыллаах олохтон тирэҕирбит публицистическай айымньылара норуот сомоҕолоһуутугар, илигэр-эйэтигэр, интернациональнай уонна патриотическай доҕордоһууларыгар ананар.

ДЬУРУСТААН – ТЫЛБААСЧЫТ

В.Н. Луковцев-Дьурустаан саха билиҥҥи литэрэтиирэтигэр талааннаах тылбаасчыт быһыытынан эмиэ биллэр. Ол курдук, Сэбиэскэй Сойуус судаарыстыбаннай бириэмийэлэрин үс төгүллээх лауреата, Кыргызстан норуодунай суруйааччыта Чингиз Айтматов аатырбыт айымньыларыттан «Кыһыл былааттаах тирэхчээним» сэһэнин уу сахалыы саҥардыбыта. Бу икки тылынан дэгиттэр тэҥҥэ тутан, айар-суруйар айар тыл ааттааҕын көмүскэ тэҥнээх кинигэлэрин сыа-сым курдук тутаннар, дьүкээбил үҥкүүлүүр халлаанын анныгар олорор, үлэлиир, олоҕу кытары тэҥҥэ хаамар хоту дойду хоһуун дьоно, хайдах эрэ, үтүө үөлээннээхтэрин, тэгил тэҥнээхтэрин курдук, ылынан, астынан ааҕаллара хайҕаллаах дьыала буоллаҕа.

Тылбаас – бу уус-уран литэрэтиирэ уустуктан уустук көрүҥнэриттэн биирдэстэрэ. Нууччалыыттан сахалыы даҕаны, эбэтэр сахалыыттан нууччалыы даҕаны. Онуоха эбии уустуга уонна эппиэттээҕэ – аар саарга аатырбыт суруйааччы бэртэн бэрт, ордуктан ордук айымньытын бүгүрүтүк тылбаастаан, үс саха уу дьулайыгар, бэдэр мэйиитигэр түһэрии диэтэххинэ алҕаһаабаккын.

Чингиз Айтматовка нууччалыыта маннык саҕаланар: «По роду своей журналистской работы мне часто приходилось бывать на Тянь-Шане. Однажды весной, когда я находился в областном центре Нарыне, меня срочно вызвали в редакцию. Случилось так, что автобус ушел за несколько минут до того, как я прибыл на автостанцию. Следующего автобуса надо было ждать часов пять. Ничего не оставалось делать, как попытаться сесть на попутную машину» [1, c. 113].

Тылбааһын ааҕабыт: «Суруналыыс идэлээх киһи буоламмын, Тянь-Шань эҥээригэр балачча хойуутук бара сылдьааччыбын. Биирдэ сааһыары уобалас киинэ Нарыҥҥа тиийбит кэммэр хаһыаппыттан бэрт суһаллык төннө охсорбор илдьиттээбиттэрэ. Бэрт тиэтэлинэн хомунан, оптуобус айаҥҥа аттанар тохтобулугар тиийэрбэр, кыл мүччү куоттаран кэбиспитим. Аныгыскыны биэс чааһы быһа кэтэһэргэ бириэмэ бөҕөтүн сүүйтэрииһибин. Хайыамый, аара суолтан массыына тутан бардахпына сатанар буолбута» [2, c. 3].

Суруйааччы тус бэйэтин буочарын, айымньыны талааннаахтык арыйар кистэлэҥин, тойон ыҥырыа мүөтүнүү, ылҕаан, таба тайанар уустугун этэ да барбаккын. Манна уус-уран литэрэтиирэни элбэхтик, илиигиттэн түһэрбэккэ, хараххын араарбакка ааҕыахтааххын диэн эрэ буолбакка, айар тыл маастара уобараһын сатаан арыйарын, тыл иччитин иэйиитин иэритэн, ааҕааччыга абылаан тиэрдэр түгэнин өйдүөн, сыаналыан билгэлээн билиэхтээххин. Ол аата эн тугу саныыргын таайан буолбакка, өйгүнэн-санааҕынан ылынаҕын.

Мантан салгыы суруйааччы тиэкиһин кэрчиктэрин уонна ону тылбаасчыт хайдах сахалыы саҥардыбытын тэҥнииргэ холобурдары аҕалтыам: «Чингиз Айтматов: "Вы сейчас отправляетесь? Подвезите, пожалуйста, в Рыбачье!" – попросил я шофера. Он повернул голову, искоса посмотрел через плечо и, выпрямившись, спокойно сказал: "Нет, агай, не могу"» [1, c. 113].

Тылбаасчыт: «Сибилигин хоҥноҕун дуо, Балыкчыга диэри олордуоҥ буолаарай?» – диэн суоппартан көрдөһөбүн.

Киһим сөбүлээбэтэхтии, саннын үрдүнэн барбах элэгис көрөн аһарда. Онтон аа-дьуо көнөн эргиллээт:

– Суох, аҕай, сатаммат, – диэтэ» [2, c. 3].

Айымньы төрүөтэ туох буоларын таайар өртөн буолбатаҕа. Айылгылаах ааптардар олоххо көрсүһэр туох эрэ түгэннэри, мөккүөр философиятын, санаа сайҕанан ытылларын быһаарар курдуктар. Төһө да ол бэҕэһээ буолбакка, күн-дьыл да ааспытын кэнниттэн.

Чингиз Айтматов: «Заправщица вышла из будки. Она, видимо, хотела успокоить меня.

– Не расстраивайтесь, сейчас и вы уедете.

Я молчал.

– Переживает парень… История длинная… Когда-то он жил здесь у нас, на перевалочной базе…» [1, c. 114].

Тылбаасчыт: «Саппараапкаһыт дьахтар буудкаттан тахсан, миэхэ чугаһаабыта.

– Туох буолуой, доҕоччуок, санааҕын түһэримэ. Сотору эн да айанныаҥ… – кини, быһыыта, уоскутуон баҕарбыта.

Абаккара саныы туран, тугу да хардарбатаҕым.

– Хаарыан эр бэрдэ эрэйдээх олоҕор табыллыбакка санааҕа баттата сылдьар… Ол остуоруйата уһун… Урут манна олорбута, таһаҕас уурар ыскылаакка үлэлээбитэ» [2, c. 5].

Айтматов: Рассказ шофера «Началось все это совсем неожиданно. В ту пору я только что вернулся из армии. Служил в моторизованной части, а до этого окончил десятилетку и тоже работал шофером. Сам я детдомовский. Работал на Рыбачинской автобазе. Ну, я к нему и приехал. Мы с Алибеком всегда мечтали попасть на Тянь – Шань или на Памир. Приняли меня хорошо. Устроили в общежитии. И даже ЗИЛ дали почти новый, ни единой вмятины…Надо сказать, машину свою я полюбил, как человека. Берег ее. Удачный выпуск. Мотор был мощный. Правда, не всегда приходилось брать полную нагрузку. Дорога, сами знаете, какая – Тянь– Шань, одна из самых высокогорных автотрасс мира: ущелья, хребты за перевалы» [1, c. 118].

Тылбаасчыт: Суоппар сэһэнэ «…Ол барыта олус соһуччу саҕаламмыта. Оччолорго мин саҥа ытык иэспин төлөөн, аармыйаҕа суоппардаан кэлбит кэмим этэ. Сулууспа иннинэ уон кылаас кэнниттэн эмиэ массыынаҕа үлэлээбитим. Бэйэм оҕо дьиэтигэр иитиллибит тулаайахпын. Доҕорум Алибек Джантурин биир сыл урутаан демобилизацияламмыта. Балыкчы аптабаазатыгар үлэҕэ киирэн суоппардыы сылдьара. Онон кини ыҥырыытынан бу тэрилтэҕэ мин үлэлии кэлбитим. Алибектыын уруккуттан Тянь-Шань эбэтэр Памир уустук суолларынан ыраах айаҥҥа-сырыыга сылдьар баҕалаах этибит. Бэркэ көрсүбүттэрэ, уопсайга олохтообуттара. Ханан да хомулла илик саҥатык ЗИЛ уруулугар олордубуттара… Этэргэ дылы, миинэр миҥэбин – тимир аппын арахсыспат эрэллээх доҕорум курдук ылларан сөбүлээбитим. Мэлдьи сууйа-сото, көрүнэ, харыстыы– бүөбэйдии сылдьарым. Бэйэтэ даҕаны табыллыбыт массыына, мотуорун кыамтата улахан. Ол эрээри таһаҕаһы ыы-быччары тиэйэр түгэн мэлдьи түбэспэтэ. Суолу бэйэҥ билэҕин – Тянь-Шань аан дойдуга биир саамай үрдүк хайалар арҕастарынан, дириҥ хаспахтарынан, туруору дабааннарынан айаннаныллар эрэйдээх суоллаах, уустук сырыылаах аартыктаах» [2, c. 11].

Айтматов: «Так вот, еду я как– то в колхоз – шифер вез для нового коровника. Аил этот в предгорье, и дорога идет через степь. Все шло ничего, путь просыхал уже, до аила рукой подать осталось, и вдруг засел я на переезде через какой– то арык. Дорогу здесь с весны так избили, искромсали колесами, верблюд потонет – не найдешь. Я туда, сюда, по-всякому приноравливался – и ничего не получается. Присосала земля машину, и ни в какую, держит, как клещами. К тому же крутанул я с досады руль так, что заклинило где– то тягу, пришлось лезть под машину… Лежу там в грязи, в поту, кляну дорогу на все лады. Слышу, кто– то идет. Снизу мне видны только резиновые сапоги. Сапоги подошли, остановились напротив и стоят…» [1, c. 119].

Тылбаасчыт: «Биирдэ эмиэ ханнык эрэ холкуоска саҥа тутуллар хотоҥҥо сиипэр тиэйэн айаннаатым. Хайа тэллэҕин диэки баар аилга истиэп устун бурҕатан чугаһаабытым. Суол арыый сараҕыйан, улахан эрэйэ суох иһэммин сүүрдэ сытар арык таһыгар бадарааҥҥа батыллан, массыынабын олордон кэбиспитим. Бэйэтэ даҕаны сааһы быһа илдьи кэһиллэн, бэл тэбиэн даҕаны батыллыах луоҕа бадараана. Эҥин-эҥинник кирдиэхтэтэн, инним-кэнним диэки эрийтэрэн көр – туһа суох. Сатаатар, абаккаран күүскэ туора– маары эрийтэлиирбэр уруулум көлүөһэни хамнатар тутулуга төлө баран хаалбыта. Массыынам өрөҕөтүгэр диэри эбии тимириэх курдук… Ыксаан массыына анныгар оҥосто киирбитим. Көлөһүнүм сарт түстэ, таҥаһым барыта илийэн, дэлби бадарааҥҥа биһиллэн сирэй-харах бөҕө буоллум. Ол дьаабылана сыттахпына, ким эрэ чугаһаан кэлэн иһэр атаҕын тыаһа иһилиннэ. Барбах көстөр аһаҕаска эрэһиинэ саппыкы элэҥнээн көһүннэ. Массыына таһыгар кэлэн турунан кэбистэ» [2, c. 13].

Мутугунан быраҕар муҥур олох. Олоххо тугу эмэ алҕаһаатаххына, ситэ санаабакка, сатаабакка сыыстардаххына, олоҕу сыаналыы үөрэнэҕин, ол хайдаҕый– туоҕуй диэн толкуйдуу түһэҕин. Бу кэпсээҥҥэ көрсө түһэр түгэннэри киһи хайдах эрэ биһирэмнээх, кэпсэнэр герой олоххо бэлэмэ суоҕуттан, сорох ардыгар айааһана илик эдэр буолан, уолҕамчы санаата баһыйар дуу дии саныыгын. Ол эрээри олох диэн олох. Ахсаан мындыр үөрэҕин формула көмөтүнэн кэбэҕэстик суоттуур ньыма баар буолар. Онтон олох диэн атын. Дьылҕа хаан хайа диэки хайыһыннарарынан, ол эбэтэр дьылҕаны утары барар дуу, уларытар дуу киһиэхэ бэриллибэт.

Айтматов: «Стоим на дороге, разговариваем, а Урмат-аке даже не подходит к машине, не глядит на Асель. Хорошо, что Асель догадалась, в чем дело, накинула платок на голову, прикрыло лицо. Тогда Урмат-аке довольно улыбнулся: «Вот теперь порядок! – сказал он. – Спасибо, доченька, за уважение. Ты ныне наша невестка, всем аксакалам автобазы невестка. Держи, Ильяс, за смотрины», – подал он мне деньги. Я не мог отказаться, обидел бы.

Мы расстались. Асель не снимала платка с головы. Как будто в заправдашнем киргизском доме, она, сидя в кабине, застенчиво прикрывала лицо при встречах со знакомыми шоферами. А оставшись одни, мы смеялись» [1, c. 137].

Тылбаасчыт: «Суол кытыытыгар кэпсэтэ туран, Урмат-аке мин массыынам, Асель диэки хайыһан да көрбөтөҕө. Хата Асель, маладыаһыҥ өйдүү охсон, былаатын бүрүнэ быраҕынан, сирэйин кистээтэ. Онуоха эрэ Урмат-аке астыммыттыы мичээрдээтэ: «Дьэ ити сөп! – күө-дьаа баһаарыйда. – Ытыктабыллаах сыһыаҥҥар махтал, кыысчааным! Дьэ билигин эн кийииккин, биһиги тэрилтэ саастаах дьонугар барыларыгар кийииккин. Мэ, Ильяс, сиэр-туом кэһиллибэт», – харчы уунна.

Үгэс быһыытынан бэриллэр бэлэҕи ылбатаххына, киһини хомотоҕун. Онон кыбыста-кыбыста ыларбар тиийбитим.

Асель аксакаллыын көрсүһүү кэнниттэн былаатын уһулбатаҕа. Бииргэ үлэлиир дьоммун суолга көрүстэхпитинэ, дьиҥнээх кыргыыс сурдугар олорор кийиит кэриэтэ, сирэйин кистиирэ. Бэйэбит эрэ хааллахпытына, тэбэнэттээхтик күлсэрбит» [2, c. 39].

Профессор Б. Попов маннык бэлиэтээбитэ баар: «Бүгүҥҥү эдэр киһи эт-хаан өттүнэн түргэнник ситэр. Оттон социальнай, общественнай өттүнэн арыый хойутаан ситэр. Инньэ гынан, бэйэтин үчүгэйдик билиммэт. Сороҕор, бэйэтин санаатыгар, кини саҕа күүстээх– уохтаах, өйдөөх, кыраһыабай, кыайыылаах– хотуулаах киһи суоҕун кэриэтэ. Атын түгэҥҥэ кини бэйэтин тугу да сатаабат, кыайбат– хоппот курдук туттар. Туора да дьону сыаналааһына уонна кинилэргэ сыһыана эмиэ ити курдук уларыйа– тэлэрийэ туруон сөп» [31, c. 58].

Манна профессор сэрэтэр алҕастара күөрэйэн ааһар курдуктар. Эдэр киһи олоххо сыыстарара, алҕаһыыра баар суол. Ханна даҕаны буоларын курдук, олоххо саҥардыы үктэнэн эрэр ыччаттарга кырдьаҕастар үтүө холобурдара, ытык-мааны ыпсарыылаах сүбэлэрэ-амалара куруук наада. Ол да иһин эдэр ыалларга, эбэ-эһэ баара туохтааҕар да күндү. Кэпсээҥҥэ Ильяс оҕо дьиэтигэр улааппыта ойууланар. Онно кини олоҕу таптыырга, үлэни өрө тутарга, доҕордоһууну, бэйэ-бэйэҕэ көмөлөсүһүүнү, кэлэктииби таптыырга, ытыктыырга үөрэммитэ көстөр. Ол эрээри бэйэтин сыанатын өйдүү үөрэммитэ хара мэҥ кэриэтэ батыһа сылдьар. Кыргыыстарга итэҕэл үрдүктүк тутуллар эрээри, Ильяс бэйэтэ саныырынан сылдьара, олох ыараханын көрсөргө күһэйбит.

Айтматов: «Сынишку мы назвали Саматом. Это я ему дал такое имя. Все разговоры наши вертелись вокруг него: Самат, наш Самат, Самат улыбнулся, у Самата прорезались зубки. В общем, как полагается у молодых родителей. Жили мы дружно, любили друг друга, а потом случилась у меня беда… Трудно теперь разобраться, откуда пришло несчастье. Все перепуталось, переплелось… Правда, сам-то я теперь многое понял, да что толку» [1, c. 140].

Тылбаасчыт: «Уолчааммытын мин этиибинэн Самат диэн ааттаабыппыт. Күммүт– ыйбыт киниттэн эрэ тахсара. Эдэр төрөппүттэр үгэстэринэн, туох баар кэпсэтиибит «Самат да Самат» диэн кырачааммыт тула эргийэрэ: «Чыычаахпыт мичээрдэ», «Самаппыт тииһэ тахсан эрэр»…

Ол курдук бэйэ-бэйэбитин таптаһан, биир сүбэнэн– соргунан иллээхтик быр– бааччы олорбуппут баара. Онтон миигиттэн сылтаан, ол барыта түҥнэри эргийбитэ, күөрэ-лаҥкы барбыта…

Оччолорго олохпут тоҕо сатамматаҕын билигин ырыҥалаан быһаарарга уустук. Бииртэн биир төрүөт бэйэ-бэйэтиттэн сиэттиһэн, киһи иилэн ылбатыныы хардарыта хатыйсан хааллаҕа… Туохха сыыспыппын үксүн, аны кэлэн, хойутаан өйдөөбүтүм иһин, буолбут хайыы-үйэҕэ буоллаҕа, ону кыайан төттөрү көннөрбөккүн» [2, c. 43–44].

Классик-суруйааччы Чингиз Айтматов «Кыһыл былааттаах тирэхчээним» сэһэнин тылбаасчыт Валерий Луковцев-Дьурустаан кыайа-хото тутан, уу сахалыы саҥарпытын астына ааҕабыт. Төһө даҕаны кылгас кэмҥэ астына ааҕа олорон, Ильястаах Асель кыламнаан ааспыт тапталларыгар бигэммит Самат уолчааннарыныын, уустук олох сүүрүгүн бурууругар эриллибит, эргийэн атын өттүнэн күөрэйэн, тус дьолун, көҥүлүн иһин охсуһар эдэр ыал дьылҕатыгар ыалдьыттаан аастарбыт, кинилэр дьоллоох буолалларыгар эрэлбит улахан.

Манна тылбаасчыт тылы-өһү дэгиттэр талааннаахтык, итэҕэтиилээхтик, уус– ураннык төрөөбүт сир-уот, киһи киһиэхэ сыһыанын ураты өйдөбүллэрин истиҥ иэйиилэрин иэҕэн, кырдьык даҕаны, олоххо дьиҥнээхтик буолар ээ диэбиттии, сахатытан тиэрдэрин сөҕө-махтайа, ылына саныыгын. Аҕыйах холобур быһыытынан, таарыйа аҕыннахха: «Хомус кыла, арык килэркэй сырдык таастарын устун чарылыы сүүрэр уу тыаһыныы, аргыый аҕай тыҥкыныыр. Хомус иэйэр кылын сыналыйар дорҕооно сотору күн томтор арҕастарын кэтэҕинэн саһыаҕын, түүҥҥү сөрүүн сииктээх салгын халыйа устуоҕун, суол кытыытынааҕы үөрэ ото, сыттаах эрбэһин аргыый хоҥкулдьуһа хамсыахтарын туһунан туойар» [2, c. 6]. Онтон суоппар киһи быһыытынан массыынатын харыһыйа саныыр: «Никсиэлээх, бадарааннаах суолунан сыннарарбар, бэйэм сыгынньах атахпынан бырыыны-бадарааны бэллэйдээн кэһэн иһэрдии сананар этим. Маннык түһүөтэхтээҕи суол дуомунан урут хаһан да сылдьа илигим…» [2, c. 12]. Кыыс хааман иһэр хартыынатын тылбаасчыт сүр имигэстик уу сахалыы ойуулуур: «Кыыһым хайыһан да көрбөккө, хаамыытын да бытаардыбакка, курбачыйан бара турда», салгыы өссө чуолкайдыыр: «Кыыс, син биир тугу да хардарбакка, хаампытын курдук хааман дьылыстанан иһэр» [2, c. 15].

Тылбаас – айар үлэ уустук, уустугун ааһан улахан эппиэттээх көрүҥэ. Ааҕа олороммун, В. Луковцев талааннаах тахсыбыт, үөрэхтээх үөрдээбит талба Тааттаттан, үөлэн үйэлэр үллэр үөстэрин ураҕас уйбат усталаах-туоратыгар, хомоҕой хоһооҥҥо холбоммут, ылбаҕай ырыаҕа ылламмыт, олоҥхо тойуга, омоллоон олоҕо түстэммит, Байаҕантай улууһун барҕарар киинэ буолбут, быстыбат быйаҥнаах, уостубат уйгулаах, үс саха түҥ былыыр-былыргыттан улаҕата биллибэт, түгэҕэ көстүбэт, күндэ баай, дириҥтэн дириҥ, иччилээх итэҕэлин иҥэринэн иитиллибит, кэскиллээх кэс кэпсээнин кэспэккэ кэлбит, Баай Аҕа ууһун түөрэҕэ түспүт Баайаҕа Томторуттан төрүттээҕин өйдөөн кэлэбин. Ол да иһин буоллаҕа, ытык ыал ыччата диэх курдук, этэр тыл-өс эгэлгэтин, иэйиитин илдьэ, тарҕата, сырдата сылдьар саха дьоҕурдаах саарынын, урааҥхай удьуорун үрдүк дьолун үллэстэн ааспыт үөрүүлээх түгэммиттэн астынан ааһарым ааҕааччыга умнуллубат өйдөбүл.

2020 с.