Текст книги "Кэм кэрэһиттэрэ"

ААСПЫТ УСТУОРУЙА СЭРЭТИИТИН УМНУМУОҔУҤ

«Создание продовольственной базы, соответствующей по качественным и количественным параметрам требованиям рационального питания людей, при ценах на продукты питания, обеспечивающих экономическую доступность для населения – одно из обязательных условий дальнейшего развития страны», – диэн экэниэмикэ билимин учуонайдара А.А. Пахомов, Е.Я. Федорова, В.Р. Дарбасов «Продовольственная безопасность Якутии» 2016 с. тахсыбыт билиҥҥи кэмҥэ тутаах суолталаах үлэлэригэр тоһоҕолоон бэлиэтээбиттэрэ. Ол мээнэҕэ буолбатах.

Урукку бириэмэҕэ Сэбиэскэй Сойуус сэрии, араас айылҕа алдьархайа буолар түгэнигэр хас да сыл үлэлээбэккэ олорон аһыыр стратегическай саппаастаах диэн этэллэрэ. Оттон билигин, сыарҕа үрдүттэн диэбиккэ дылы, барыта тастан тиэллэн кэлэр аһынан олорор сахха, тыйыс айылҕалаах Саха сирэ сүрдээх уустук балаһыанньалааҕын дьалхааннаах 90-с сыллар илэ-чахчы көрдөрбүттэрэ. Сут-кураан, сэрии сылларынааҕы хоргуйуу иэдээнэ 40 тыһ. тахса киһини мэҥиэстибитин туһунан оччотооҕу кэмҥэ өрөспүүбүлүкэ салалтатыгар үлэлээбит С.З. Борисов «Алмазы и вожди» кинигэтигэр ахтан турар.

Ол алдьархайы илэ көрбүт-билбит саха духуобунай лиидэрдэрэ профессор Г.П. Башарин, норуот суруйааччыта С.П. Данилов саха норуота сиир бурдугу ыһыыны сөргүтүөн наада диэн элэ-была тылларын этэллэрэ. Биллиилээх суруналыыс Д.В. Кустуров 90-с сыллар саҕаланыыларыгар экэниэмикэ ыһыллыыта, үп-харчы кириисиһэ кэлэн эрэриттэн дьиксинэн «тыа сирин дьоно сүөһүтүн эһиэ суохтаах, сүөһүтэ суох хаалыы сэрии сылларыгар ыар содулламмыта» диэн сахатын дьонун сэрэтэн хаста эмэ суруйбуттаах.

Итинэн тугу этээри гынабыный? Быйылгы Сомоҕолоһуу сылыгар уопсастыба уонна былаас өйүн-санаатын, сүбэтин, көҕүн-күүһүн түмэн, бүгүҥҥү уустук быһыыга-майгыга, туман быыһынан курдук бүдүгүрэн ыйдаҥарар сарсыҥҥыга Саха сирин тыатын дьоно хайдах чөллүк хаалар, салгыы сайдар суолларын тобулар соруга тирээн кэллэ. А.С. Николаев, бэрэсидьиэн дьаһалтатын салайан олорон, бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччытынан ананаат, кэлим мониторинг ыыттаран баран, «тыа хаһаайыстыбата системнэй кириисискэ киирдэ» диэн түмүк оҥотторбутун кэннэ ууратыллан хаалбыта. Күн бүгүн саас-үйэ тухары саха омук чэчириир төрдө буолбут ынах сүөһү, хотугу омуктар тыыннарын өллөйө таба ахсаана быста аччаата. Ханнык баҕарар омук өҥ кырса, силиһэ буолар тыа сирин тутан олорор бүддьүөт тэрилтэлэрэ сарбыллар-аччатыллар кыһалҕаҕа киирдилэр. Дэлэҕэ, Д. Медведев дойду үрдүнэн тыа сирэ эстэр кутталга киирбитинэн анал дьаһал таһаарыа дуо?! Тугу гынан тыабыт сирин быыһыыбыт?!

Арассыыйа Эбэ Хотун биэс гыммыт биирин ылар, Арктика эргимтэтигэр киирэр сирдээх-уоттаах Саха сирин тыатын сирэ, ордук хотугу улуустара, иччитэхсийэр кутталлара үөскээтэ. Бу – тустаахтар биһиги эрэ кыһалҕабыт буолбатах – улуу дойду геобэлиитикэҕэ стратегическай тыын боппуруоһа. Сиртэн хостонор баай баранан истэҕин аайы аан дойду модун державалара Арктиканы былдьаһар иҥсэ мэнэгэйдэрэ эбии күүһүрэн иһэр. Өксөкүлээх сэрэппит Кытайа, Эмиэрикэтэ, о.д.а. улуу дойдулар оботторо түспүтэ ыраатта. Арассыыйа Хотугулуу-Илиҥҥи уһугун түөрт үйэ тухары бигэтик тутан олорор Саха сирэ айгыраатаҕына, дьонун-сэргэтин уйгутун тирэҕэ тыа сирэ эһиннэҕинэ – дойду бүтүннүүтэ таІнары курулуур куттала илэ-бааччы суоһуур.

Дьэ онон, өрөспүүбүлүкэ салалтата, сэрии-сут сылларыгар тыа сирин нэһилиэнньэтэ көрсүбүт күчүмэҕэйдэрин учуоттаан, үп-харчы кириисиһин, таһыттан кэлэр ас-үөл хаһан баҕарар быстан хаалыан сөбүн өйдөөн туран, инникитин итинник балаһыанньа үөскээбэтин туһугар кыһаллара наада. 90-с сылларга ыал үксэ кэтэх сүөһүлээх уонна өрөспүүбүлүкэ биэнсийэҕэ, оҕо көмө харчытыгар эбии сэмсэ үп көрөн төлүүрүнэн тулуктаспыттара. Билиҥҥи ынах, сылгы сүөһү быста аҕыйаан турар, социальнай төлөбүрдэр сарбыллан аччыы, оттон сыана күн-түүн үрдүү турар бириэмэтигэр таһыттан тиэллэн кэлэр ас-үөл тохтоотоҕуна, эбэтэр сыаната тосту үрдээтэҕинэ, эмискэ хайдах курдук ыарахан балаһыанньа үөскүүрэ сэрэйиллэр.

Онон ханнык баҕарар судаарыстыба биир маҥнайгы сүрүн соругар – аһынан-үөлүнэн хааччыллыыга – улахан болҕомто ууруллара ирдэнэр. «Алроса» курдук бөдөҥ хампаанньаттан Саха сирэ өлүүлэһэн ылара лаппа сарбыллан эрэр кэмигэр, анал бырагыраама оҥорон, тыа сиригэр элбэх сыллаах оту ыһыыны, бэйэ бурдугун үүннэриини чөлүгэр түһэрэр үлэ ыытылларын олох ирдиир. Тыа сирин ыалларыгар мэччирэҥ, ходуһа сирэ тиийбэт, уматык, өҥө сыаната үрдүүр билиҥҥи балаһыанньатыгар коза, кус-хаас, сибиинньэ иитиитин, оҕуруот аһын үүннэрии курдук арыый кыаллар хайысхаларга үлэ анаан-минээн ыытылыннаҕына эрэ – тыа сирин дьоно бэйэлэрин ииттинэн-аһаан олорор кыахтара баар буолуо. Өрөспүүбүлүкэ салалтата, Ил Түмэн бу сытыы, норуот кэскилин, тыыннаах буоларын быһаарар боппуруоска күүскэ үлэлэһэллэрэ – бириэмэ көрдөбүлэ.

2019 с.

СУДААРЫСТЫБАННАС – ОМУК ТЫЫННААХ ХААЛАРЫН МЭКТИЭТЭ

Саха өрөспүүбүлүкэтэ тэриллибитэ 99 сылын быйыл уку-суку көрүстүбүт. Ол – хамсык хааччаҕын, экэниэмикэ кириисиһин содула эрэ буолбатах. Анаан-минээн болдьообут курдук, бу күн дойду үрдүк сололоох, дуоһунастаах биир салайааччытын ТАСС нөҥүө киэҥник тарҕатыллыбыт этиитэ улаханнык дьиксиннэрдэ. РФ Бырабыыталыстыбатын вице-премьера Марат Хуснуллин национальнай өрөспүүбүлүкэлэргэ, чордонон аҕыйах ордон хаалбыт автономнай уобаластарга туһаайан, НИУ ВШЭ төгүрүк остуолугар оҥорбут, дойду федеративнай тутулун төрүтэ көтүрүллүөхтээҕин туһунан олус кутталлаах иһитиннэриитэ дойду төрүт олохтоох омуктарыгар этиҥ буолан саалынна.

Бу дойдуну салайар бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы төһө да «тус бэйэм ааппыттан, официальнайдык буолбатах…» диэн хайыҥ охсуммутун иһин, анал сорудаҕынан, кигиинэн эппитин сонно билиннэ диэххэ сөп. «Билиҥҥитэ бырабыыталыстыбаҕа ити бакаа сөбүлэһиллэ илик» диэн кини сотору кэминэн бу этиитэ официальнайдык бигэргэниэхтээҕин, таайтаран да буолбакка, балтаччы кэриэтэ билиннэ. Урукку өттүгэр дойду субьёктарын бөдөҥсүтэр наадатын туһунан Жириновскай курдук былаас «рупордара» аһаҕастык этэр эбит буоллахтарына, бу сырыыга ону бырабыыталыстыба биир улахан салайааччыта эттэ. Онон бу сотору кэминэн олоххо киллэриллиэхтээх дьаһал буолара өтө көстөр.

Ити бииринэн. Арассыыйа кыра омукгарыгар аһара баттыгастаах, сотору кэминэн олоххо киириэхтээх амырыын былааны бэйэтэ татаар төрүттээх киһинэн этиттэриини эмиэ өйдүөххэ сөп. Бу – бэлиитикэ толоос оонньуутун арыый «сымнаппыта» буолуу көстүүтэ.

Иккиһинэн, дойдубут муоһа-туйаҕа сарбыллыбыт да буоллар, куолутугар баар федеративнай тутулун тосту уларытар, административнай-территориальнай дьаһаллыытын төрдүттэн түөрэр дьаһал билиҥҥи уустук, тас өттүттэн улахан ыгыыга, сааҥсыйаҕа олорор, араас итэҕэллээх элбэх норуоттан састааптаах дойдутун лаппа айгыратар, уһугар тиийэн ыһыллар кутталга киллэриэн сөбө кимиэхэ баҕарар өйдөнөр. Тоҕо диэтэххэ, М. Хуснуллин этэр агломерацията РФ олоҕурбут тутулугар букатын сөп түбэспэт. Ааһа баран, араас омуктаах национальнай өрөспүүбүлүкэлэри, автономнай уокуруктары, көннөрү кыраайдары, уобаластары барытын бииргэ хааһылаан 21 уопсай хочуолга аҥаар кырыытыттан симэргэ холонуу – ханнык да киһилии сиэргэ, араамкаҕа, судаарыстыба таһымынан толкуйга баппат дьыала. Бу олус киэҥ иэннээх Евразияҕа тэнийэн олорор дойду география, килиимэт, экэниэмикэ, хаһаайыстыба, этническэй састаап, о.д. а өттүнэн лаппа араастаһар субьектарын, ол аата бүтүн Арассыыйа, устуоруйанан олоҕурбут усулуобуйатыгар уонна олохтоох нэһилиэнньэтин интэриэһигэр хайдах даҕаны сөп түбэспэт. Куорат, эрэгийиэн агломерацията (компактное скопление населенных пунктов) диэн глобализацияны олоххо киллэрэр олигархтар бөлөхтөрүн интэриэһигэр эрэ эппиэттиэн сөп. Агломерация диэн микробиология тиэрминэ нууччалыыта «образование скоплений микроорганизмов» дэнэр. Бу тэриллии үйэлэр тухары эҥин араас тыллаах, итэҕэллээх, култууралаах, төрүт дьарыктаах норуоттар түмсэн олорор уопсай судаарыстыбаларын тутулугар ханан да майгыннаабат. Олигархтар наймылаһан улэлэтэр, кинилэри иитэр-аһатар, туох да бырааба суох кыра-хара, хамначчыт дьон геттоларын санатар!

Онон, маннык дьаһал Төрүт сокуоҥҥа уларытыыларынан, нэһилиэнньэ быраабын хааччахтыыр, сарбыйар араас саҥа сокуоннарынан хам баттаммыт Арассыыйа гражданнарын, чуолаан, национальнай өрөспүүбүлүкэлэр бырааптарын сиэрэ суох кэһиигэ хабааннаһар.

Маны кытта сөбүлэһэн олорон биэрэр хайдах да табыллыбат. Арассыыйа биир да атын өрөспүүбүлүкэтэ, уобалаһа даҕаны, оннукка көҥүл өттүнэн сөбүлэммэтэ чахчы. Хабаровскайдар Фургалларын, ол эбэтэр бэйэлэрин бырааптарын, көмүскээн туруммуттарын курдук айдаан сир аайы күөдьүйэр куттала суоһуур.

Дойду салалтатын олигархтар бөлөхтөрүн сабыдыалыгар сылдьар өттө онто да суох нэһилиэнньэтин быраабын күөмчүлээһинэ олус күүһүрэн, сирэйэ-хараҕа суох көрүҥү ылынан иһэр курдук. Онуоха эбии, төрүт да кыйаханан, ыгыллан-ыксаан олорор дойду олохтоохторугар итинник халы-мааргы дьаһалы киллэрии Арассыыйаны соруйан иһиттэн ыһа сатааһыҥҥа, ыһыллар кутталга тиэрдиигэ майгынныыр. Билиҥҥи дойду евразийскай хайысханы тутуһан эрэр, арҕааҥҥы дойдулар моделларын үтүктүүттэн тэйэр, урукку Советскай Союз, билиҥҥи СНГ, Белоруссияны, Кыргызтаны, о.д.а. судаарыстыбалары кытары күүһүрдэр кэмигэр маннык дьаһал геобэлиитикэ интэриэһиэгэр сөп түбэспэт, утары буолан хааларын умнар сэрэхтээх. Саха сирэ судаарыстыбаннастаммыта 100 сыла, РФ бэрэсидьиэнин В. Путин анал ыйааҕынан, эһиил бэлиэтэниэхтээх. Бүгүҥҥү күҥҥэ ол үөрүүлээх үбүлүөйбүт буолара саарбахтанан эрэр. Онон олохтоох былаас салааларын уорганнара, ордук уопсастыбаннас, урукку көлүөнэбит хаанын тоҕон, тыынын толук ууран да туран ситиспитин туран биэрбэт туһугар туруулаһыахтаахпыт!

Күн-хаан күһэйэр күчүмэҕэй күннэрэ үүнэн эрэллэр бадахтаах. Күүһү холбоон, түмсэн, бйир санаанан, дьулуурунан судаарыстыбаннаспытын көмүскүөхтээхпит. Суоҕу баар оҥорор олус уустук, ону Күлүмнүүр, Ойуунускай, Омуоһап, Бараахап, Васильев, Аржаков, о.д.а. ситиспиттэрэ. Баары суох оҥорор судургута, ыраахтан буолбатаҕа бүрээттэр, коми-пермяктар, эбэҥкилэр, долганнар, о.д.а. автономияларын симэлитии чахчытыгар илэ көстүбүтэ.

«Ууга түһэн эрээччи отгон тардыһа сатыыр» диэн баар. Онон, куһаҕанын талан эттэххэ, үөһэттэн кыһарыйан, омук, бэйэни салайыныы, киһи быраабын барытын кэһэн туран, национальнай өрөспүүбүлүкэбит статуһун сотор, дойдуну ыһыллыыттан быыһаабыт Федеративнай Дуогабары бүтэһиктээхтик кэһэр түбэлтэлэригэр да, син биир судаарыстыбаннаһы туруулаһар суоллары үөрэтэ турарбыт ирдэнэр. Холобура, автономнай өрөспүүбүлүкэ статуһун саа-саадах көмөтүнэн (өрө турааччылар) ситиһиллиэн иннинэ, Күлүмнүүрдээх тэрийбит земтсволара сылтан ордук Саха сирин өттүлэриттэн бэйэтин бэйэтэ салаллыытын хааччыйбытын, ВЯОНУ саха судаарыстыба тэриниитин биир көрүҥэ буолбутун үөрэтии-чинчийии, аан дойдутааҕы норуоттар бырааптарыгар суут-сокуон өттүнэн хайдах сыаналанарын үөрэтии ирдэнэр. Муҥур уһукка Аан дойдутааҕы төрүт омуктар бырааптара диэн эмиэ баар. Ол барыта үөрэтиллэрэ сатанар балаһыанньата үөскээтэ. Онуоха бэрт улахан төрүөт баар буолла.

«Кыым», 29.04.2021

САХА ТЫЛЫН КЫҺАЛҕАЛАРЫГАР АНАММЫТ ИЛ ТҮМЭН ТӨГҮРҮК ОСТУОЛУТТАН

В.Н. Луковцев этиититтэн: Бүгүн кэмитиэт саамай кэмигэр маннык наадалаах кэпсэтиини тэрийдэ. Саха тылын, литературатын ааҕыы, оҕо, саха бэчээтин проблемаларыгар эмиэ инники өттүгэр араас кэпсэтиилэр буолбуттара. Ол эрээри кэпсэтиилэр таах ууну таһыйбыт курдук чопчу конкретнай, түмүгэ суох хаалыталаабыттара. Бу сырыыга оннук буолбатар ханнык диэн баҕарыахпыт этэ.

Бу бэрэбиэркэлэр баар балаһыанньаны арыйан көрдөрдүлэр. Дойдубут салалтатын эргимтэтэ даҕаны, прокуратура даҕаны «эһиги аҕыйах ахсааннаах норуоттар миэстэҕит манна» диэн биһиэхэ олох чопчу ыйдылар, быһата түүрэйдээһин саҕаланна. Конституция, киһи омук бырааба эҥин диэн тутуһуллубат эбит. Ити олус куһаҕан быһыы-майгы. Уонна онтон биһиги улаханнык соһуйбакка-уолуйбакка эрэ балаһыанньа хайдаҕый да эмиэ ол курдук, байыаннай балаһыанньа курдук ылынан, үөскээбит быһыыга-майгыга эмиэ оннук бэлэмнэниэхтээхпит. Сорох эппиэттээх үлэһиттэр этэллэр: «Бары кыах баар, онно маннык этиллибит, манна маннык этиллибит» дииллэр. Бэйэбититтэн эрэ тутулуктаах курдук, ситэ үлэлээбэттэр диэн хомуруйуу курдук. Онтон тоҕо ситэ үлэ барбатын бэйэлэриттэн ыйытыныа эбиттэр. Эргиччи хааччах. Онон бүгүҥҥү кэпсэтиибит хайаан да чопчу түмүктээх буолуохтаах. Сүрдээх тоҕоостоох быһыыга-майгыга кэпсэтиибит барар. Дойду салайааччытын быыбара буолаары турар. Ол иһин былааспыт норуокка арыый чугаһаабыт кэмэ. Онно-манна этии бөҕөнү хомуйаллар, телевизорга кэпсииллэр. Дьэ, ол иһин биһиги саамай ыарыылаах боппуруостарын ырытыах тустаахпыт. Наар бэйэ-бэйэбитигэр хардары-таары кэпсиибит, балаһыанньаны бэркэ үчүгэйдик билэбит. Онон аан маҥнайгынан, бүгүҥҥү кэпсэтиибит биир түмүгэ – Ульяна Алексеевнаҕа, Егор Петровичтаахха сүрдээх үчүгэй этиилэр киирдилэр. Ол этиилэри барытын сурукка киллэрэн, аан маҥнай дойду салайааччытыгар, бу прокуратура бэрэбиэркэтин тэрийбиттэргэ, бэйэбит талбыт эппиэттээх киһибитигэр аадырыстыахха наада. Туох баар биһиги этиилэрбитин учуоттаан көрүҥ диэн, Россия Федерациятын үөрэҕин министерствотыгар ыытарга. Биһиги бу Россия төрүт норуоттар декларацияларыгар илии баттаабатаҕын быһыытынан, биһиги дойду эмиэ төрүт олохтоох нэһилиэнньэтэ эрээри тоҕо төрөөбүт тылбытынан үөрэнэрбит хаарчахтанар буолла диэн, тугуй, тэҥ бырааптаах Россия Федерациятын олохтоохторобут дуу, эбэтэр биһиги холуонньа олохтоохторобут дуу, биитэр букатын туора көрүллэр инородецтарбыт дуу?!

Соторутааҕыта Госдумаҕа Эстонияҕа нуучча тылын бобоору гыннылар диэн долгуйуу буолла. Бэйэлэрин дойдуларыгар бэйэ тэҥ бырааптаах гражданнарга бу биһиги төрөөбүт тылбытынан үөрэтиибит хааччахтанарыгар долгуйбаттар. Ол оннугар ханна эрэ атын дойдуга орооһоору гыналлар. Украинаҕа орооһоннор, сувереннай туспа дойду ис политикатыгар таһыттан булкуйаннар, алдьархай бөҕө тахса турар. Ол барыта көстөн турар. Онон икки сирэй политика ыытыллара биһиэхэ, аҕыйах ахсааннаах норуоттарга, наһаа баттыгастаах быһыы буолан эрэр. Ол иһин биһиги баары баарынан эмиэ аһаҕастык этиэхтээхпит. Дойду Төрүт Сокуона ону мэктиэлиир.

Холобура, 2007 с. национальнай-региональнай компонент Россия үөрэҕин туһунан сокуонуттан ылылларыгар Татарстан бастакы бэрэсидьиэнэ, национальнай лидера Шаймиев этэн турар: «Оччоҕо биһиги татаардар, нууччаттан атын омуктар төрөөбүт тылбытын оскуолаҕа буолбакка, подвалга баран үөрэтэбит дуо?!» – диэн. Саамай сөпкө бэлиэтээн эппит. Билигин буоллаҕына, Михеев этэн турар: «Оскуолалар, учууталлар, директордар саамай биһиги быыбарга холобура куруук көмөлөһөр дьоннорбут, онтукайбытын дьэ түүрэйдиибит дуу», – диэн этэн турар. Наар көрдөһө-ааттаһа, сөп түбэһэ сырыттахпытына, өссө эбии хам үктээн иһэллэр. Ол иһин ийэ тылынан оскуолаҕа үөрэтиини боппуруоһун принципиальнайдык туруоруохха.

Холобур төрөөбүт тыл эйгэтэ куораттарга суох буолла диэн этии сүрдээх сөптөөх этии. Суох оҥорон иһэллэр. Барыта баар курдук эрээри, улам хааччахтанан, уларытыллан суох буолан иһэр. Холобура, култуура уонна духуобунас министерствотыгар анал судаарыстыбаннай программа баар национальнай литератуура, тылбаас тахсыытыгар. Ааспыт сылга тылбааска көрүллүбүт харчыны сотон кэбистилэр. Тоҕо чуо бааччы тылбаас сотулунна? Тылбаас күүһүрүөхтээх диэн дойдубут салалтата ирдии турдаҕына, дьэ ити курдук төттөрүтүн оҥороллор. Итиннэ тустаах салалта быһаарыы биэрэн, эппиэттиэхтээх.

Аны туран, сыл аайы, 3–4 сылын, тематическай былаанынан тахсар социальнай суолталаах национальнай литератуура тахсарын Национальнай библиотекаҕа босхо бэриллэрин ылар кыаҕа суох. Тоҕо? Министерство бюджеты көрөрүгэр транспортировкаҕа, улуустарга кинигэни тиэрдэргэ харчы көрбөт үһү. Баара-суоҕа 2,5 мөл. суума буолара буолуо. Бу тугуй? Бырабыыталыстыба, бэрэссэдээтэлин солбуйааччытын А.Ю. Соловьев, тустаах министерстволар, Ил Түмэн таһымыгар ити боппуруос көрүллэ сылдьыбыта. Төһөлөөх элбэх мунньахтар буолбуттарай?! Аҕыйах тустаах быһаарар үлэһит эппиэтинэһэ суоҕуттан дуу, тоҕо итинник буола турарын киһи өйдөөбөт. Итиннэ болҕомто ууруохпутун наада.

Аны үөрэх кинигэтэ тахсыытыгар көрүллэр үп 2 төгүл сарбылынна. Тоҕо оннук буолла? Үөрэх кинигэтэ оччо дэлэй үһү дуо? Барыта собус-соруйан гыммыт курдук буолан иһэр. Аны туран, бэрэбиэркэ кэмигэр үөрэх миниистирин солбуйааччы Ф.В. Габышева собус-соҕотоҕун көмүскэннэ. Депутаттар да, эппиэттээх үлэһиттэр да суохтар, бары онно-манна барбыт-кэлбит аатыран саһан хааллылар. Уопсастыбаннас эмиэ куруутун буоларын курдук олорон биэрдибит. Итинник балаһыанньа буолара сыыһа. Ону манна сөпкө этэллэр. Үөрэх сокуонугар эрэ буолбакка, үөрэх кинигэтин сокуонугар, тыл сокуонугар эмиэ сөптөөх, билиҥҥи балаһыанньанан сөп түбэһиннэрэн, наадалаах уларытыыны кэмигэр киллэриэххэ. 2010 с. дойду салайааччытын аатыгар А. Медведевкэ манныктары туруорсабыт диэн общественность аатыттан национальнай-региональнай компонент сотуллуутун утаран сурук оҥоһуллан турар. Ол сурукка киирбит балаһыанньалары бу көннөрүүлэри киллэрэрбитигэр туһаныахпытын наада.

Урут төрөөбүт тыл туттуллуутун, туһаныллыытын, үөрэтиллиитин хонтуруоллуур анал департамент бырабыыталыстыба иһинэн баар буола сылдьыбыта. Салайааччынан И.Е. Алексеев, эппиэттээх үлэһитинэн Р.Р. Жиркова үлэлээбиттэрэ. Ол саҕана сүрдээҕин дьыала-үлэ хамнаабыта. Тоҕо диэтэххэ, анал боломуочуйалаах үлэһиттэр араас тэрилтэлэртэн, институттартан, министерстволартан ирдииллэрэ, тыл сокуонун төһө тутуһаҕыт диэн. Кэлин ол департамент сарбыллан хаалбыта. Билиҥҥи Тыл Сэбиэтин састаабыгар эдэр эрчимнээх, дьиҥ дьыаланан үлэлии сылдьар элбэх дьону киллэриэххэ наада. Н.Н. Павлов-Халан курдук аҕыйах киһи киирбитэ, ол гынан баран өссө элбэх киһи наада. Биир киһи элбэҕи тугу оҥоруоҕай?

Уонна оскуолаларга билигин Татарстаҥҥа уонна манна буоларын курдук директордар прокуратураны утары собус-соҕотох кинилэр эрэ буолан хаалаллар. Ол иһин директордарга көмүскэлгэ сыһыаннаах тугу эрэ биһиги ыҥырыы ылыныахпытын наада, үөрэх управлениетыгар, Үөрэх министерствотыгар. Хайдах эрэ итинник балаһыанньа кинилэргэ сыыһа. Холобура, былырыыҥҥы Ил Түмэҥҥэ кэпсэтиигэ Выпыщина диэн 5 № оскуола директора этэн турар: «Саха тылын, литератууратын чааһын элбэтэргэ кыах баар. Биһиги араас куруһуогу, кылааһы таһынан тэрээһиннэри туһанабыт, киллэрэбит, ылынабыт», – диэн. Онон хас биирдии оскуола директора ону киллэрэр кыахтаах. Ол эрээри негласнай установка баар дуу, хайдах дуу. Симэлитиэххэ, аччатыахха, аптарытыата суох оҥоруохха диэбит курдук. Ол иһин хайаан даҕаны биир маннык мунньахха аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларын сэбиэккэ М.Д. Гуляев этэн турар: «Биһиги сэбиэскэй былаас саҕана омук, немец тылын нэдиэлэҕэ 2 чаас үөрэтэр этибит», – диэн. Билигин төрөөбүт тылбытын, литературабытын, төрүт культурабытын оннук үөрэтэр балаһыанньаҕа киирдибит дии. Төрөөбүт тылбыт буолуо ини уонна ону үөрэтии буруй буолуохтаах ини.

Егор Петрович Жирков төһөлөөх маннык сууттаһыыга сылдьыбыта буолуой?! Маннык киһи Ил Түмэҥҥэ суоҕа буоллар, биһиги олох кыайтарыылаах балаһыанньаҕа киирбит буолуо этибит. Онон хайдах эрэ итинник балаһыанньа олус сыыһа уонна 13 чыыһылаҕа Ийэ тыл күнүн уруй-айхал, үөрүү-көтүү, оһуохай бөҕө буолаахтыыбыт. Онтон ол күн ааста да, туох да улахан туга да суох хааларбыт. Ийэ тыл декадатын дьоҥҥо-норуокка биллэр-көстөр гына былааннары, дьаһаллары ылар наада. Аны туран, билигин бырабыыталыстыба отчуоттара буола тураллар. Онно барыта үчүгэй, оннук-маннык дииллэр. Биһиги бу олорор дьоннор бары улуустаахпыт, нэһилиэктээхпит, олорго этиэхтээхпит: бу бырабыыталыстыба отчуота кэллэҕинэ, бу тыл боппуруоһун күүскэ туруоруҥ диэн.

Онон биһиги кэпсэтиибит биир сыала-соруга оннук буолуохтаах. Тыл боппуруоһун маҥнайгы уочарат тутуохтаахпыт. Экономическай ыарахан балаһыанньаны биһиги саха норуота буоллун, өрөспүүбүлүкэ олохтоохторо буоллун, элбэхтик ааспыппыт. Сэрии саҕана хоргуйа-хоргуйа кыайбыппыт. Ол сэрии саҕана «учуутал кыайан турар» диэн үчүгэй этии баар. Тоҕо учуутал кыайар? Ол кыра хамнастаах сэбиэскэй учуутал эрэйдээх патриотическай тыыҥҥа ииппит-үөрэппит үөрэнээччилэрэ кыайбыттара. Билигин эмиэ оннук. Дьэ, санкция бөҕөтө диибит дии. Онно сыһыаннаан куһаҕанын талан эттэххэ, ыарахан балаһыанньа үөскээтэҕинэ, омук сиригэр харчыларын ыытар, оҕолорун үөрэтэр баай өттө, сорохторо, онно барыахтара, куотуохтара. Олохтоох нэһилиэнньэ бэйэбит бэйэбитин эрэ кытта хаалыахпыт дии. Онон бэйэбит иннибитин бэйэбит көрүнэ, хайына сатыахтаахпыт. Наһаа абаккалаах-кыһыылаах, биирдэ трибуна ылбычча, санаабытын этиэхтээх буоллахпыт…

2018 с.