Текст книги "Кэм кэрэһиттэрэ"

ТААТТАТЫН МУҤУРА СУОХ ТАПТЫЫРА

Хайа да бириэмэҕэ олох-дьаһах сайдар хамсааһынын тустаах кэмҥэ инники күөҥҥэ үлэлээбит-хамнаабыт туруу үлэһиттэр, урутаан иһэр өйдөөх-санаалаах актыыбынай личностар оҥороллор. Ол үтүө үгэстэрэ салҕанан умнуллан-сүтэриллэн хаалбатаҕына – көлүөнэ ситимэ быстыбат, үгэс утума кэһиллибэт. Ол да иһин, бэйэлэрин кэмнэригэр төрөөбүт дойдулара тупсарыгар-сайдарыгар, бар дьон туһугар олохторун анаабыт, сыраларын биэрбит дьоһун дьоммут барахсаттар олохторо-үлэлэрэ сурукка-бичиккэ киирэн, ааттара мемориальнай дуоскаҕа суруллан, уулусса аатыгар иҥэриллэн, атын да араас көрүҥүнэн үйэтитиллэрэ улахан суолталаах. Онуоха наар салалтаҕа үлэлээбиттэри эрэ аҥаардастыы өрө тутан кэлтэйдээбэккэ, дьиҥнээх бэйэлэрин хара үлэлэринэн айбыт-туппут дьон-норуот чаҕылхай бэрэстэбиитэллэрин ааттара, үтүөлэрэ-өҥөлөрө умнуллубата сиэрдээх быһыынан буолуох этэ. Кинилэр истэригэр идэтигэр уһулуччу бэриниилээх, улуус хаһыатыгар, өрөспүүбүлүкэ араадьыйатыгар үйэ чиэппэрин устата оччотооҕу улуус сонуннарын, үлэни-хамнаһы, олоҕу-дьаһаҕы, нэһилиэнньэ кыһалҕатын, ситиһиилэри ис сүрэҕиттэн кыһаллан сырдаппыт өрөспүүбүлүкэҕэ биллэр-ытыктанар суруналыыс, Таатта биир ньургун кыыһын Анастасия Морхоеваны ааттыыр сөптөөх.

Кинини кытта тус бэйэм эдэр сааспыттан атын сиргэ үлэлээбиппинэн, алтыспытым соччо элбэҕэ суох. Ол эрээри, син эмиэ атын төрүт түөлбэттэн тэлэһийэн сылдьар биир дойдулаахтарым тэҥэ, Анастасия Александровна туһунан миэхэ төрөөбүт дойдуну сирэйдиир, ситимниир Таатта бастыҥ бэрэстэбиитэлин, эйэҕэс-сайаҕас, сайдам киһи быһыытынан сылаас өйдөбүл хаалбыт. Кини кими баҕарар кытары уопсай тылы буларынан, кэпсэтэр киһитин болҕойон истэр, тугу үлэлиирин, интэриэһиргиирин эрдэттэн истэ-билэ сылдьар буолан, сатаан арыйан ирэ-хоро сэһэргэһэринэн, үөрэ-көтө сылдьар аһаҕас майгытынан, дэлэй сонунунан-кэпсээнинэн, киэҥ билиитинэн-көрүүтүнэн сатаан бэйэтигэр тардара. Улууһун иһигэр эрэ буолбакка, куоракка олохсуйбут балыс саастаах биир дойдулаахтарыгар Людмила Романовна Богатырева, Астра Дмитрьевна Петрова курдук «Таатта» түмсүүнү төрүттэспит, сомоҕолообут аҕа көлүөнэ ытыктанар бэрэстэбиитэллэринии, эмиэ «Эдьиий Настаа» дэтэр киһи киһитэ этэ.

Анастасия Александровна саамай биһирэбиллээх уратыта – мээнэ таска биллэрэ, атыттартан ордон көстө сатаабакка, дьиҥ сахалыы сэмэйдик, дирбиэнэ-дарбаана суох иһирэхтик, дириҥник төрөөбүт дойдутун таптыыра, дьонун-сэргэтин ытыктыыра өтө биллэрэ. Араас идэлээх биир дойдулаахтарын ситиһиилэринэн ис сүрэҕиттэн киэн туттара, кинилэр тустарыгар бииргэ үөрэрэ-көтөрө. Ол иһин итиэннэ, хаһыакка үлэтин саҕалаабыт кэмэ сөп түбэһэринэн эбитэ дуу, тоҕо эрэ мин мэлдьи кини уобараһын ааспыт үйэ 80-нус сылларын иккис аҥаарыттан көҥүл чэбдик салгына сайбыт сэргэх, дьикти бириэмэтин кытары дьүөрэлээн өйдүүбүн. Уонна ол умнуллубат, Таатта, Ньурба, Хаҥалас ытык төрүт ааттара төннүбүт, онно суох буруйдаммыттар ааттара тиллибит, кырдьык, сиэрдээх быһыы, демократия өрөгөйдүүр, дьон-сэргэ патриоттуу өйө-санаата уһуктубут ураты кэм тыынын, иитиитин-эрчимин, өрө көтөҕүллүүтүн олоҕун тухары сөҕүрүппэккэ илдьэ сылдьыбыт айар куттаах киһиэхэ холуубун. Онуоха эбии, хомсомуолтан үлэтин саҕалаабыт буолан, эдэрдии инникигэ сырдык эрэллээх, күлбүт-үөрбүт оптимист, элэккэй, эйэҕэс майгыннааҕа уонна үлэтигэр дьулурҕа истииллээҕэ диэн өйдөбүллээхпин.

Анастасия Александровна бар дьон кыһалҕатынан олорор, аһыныгас майгылаах, ис дууһатыттан төрөөбүт төрүт буорун таптыыр итии сүрэхтээх, Тааттатын талааннаах, дуулаҕа үлэһит дьонунан муҥура суох киэн туттар, кыһаллар буолан, бэйэтэ тус олоҕор, доруобуйатыгар ыарахаттардааҕын да иһин, үгүһү үлэлээбитэ, дойдутугар, дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүөтэ-өҥөтө үгүөрү. Оҕотуттан улаханыгар тиийэ үлэ, үөрэх, спорт, култуура уонна олох атын араас эйгэтигэр ким туох ситиһиилэммитин кыраҕытык кэтээн, урутаан көрө-билэ охсон ааҕааччыга тириэрдэрэ, элбэх эдэр дьону, ыччаты санаатын көтөҕөн, инникигэ кынаттаабыта. Онуоха кини эрдэ киэҥник биллибит, ааттаах-суоллаах, эбэтэр салалтаҕа сылдьар өттүн чорбото туппакка, миэстэтигэр олоҕу бэйэлэрин илиилэринэн оҥорсор, үлэни-хамнаһы кыайар, өрө көтөҕөн сүрүн үлэни толорор туруу дьону хото сырдатара. Таатта нэһилиэктэрин үлэҕэ «маяктарын», үлэһит династияларын хаһыатыгар хойуутук таһаарара. Чопчу холобурдаан аҕыннахха, аҥаардас Баайаҕаттан Христофоровтар, Потаповтар, Винокуровтар, Андросовтар, о.д.а. курдук удьуор үлэһит аймахтары – чулуу механизатордары, чөмпүйүөн трактористары, суоппардары, педагогтары биһирээн, үтүө холобур оҥорон суруйан үйэтиппитэ. Кини ити хаачыстыбата хаһыатчыт, күннээҕи олоҕу иһиттэн тыктаран эридьиэстиир суруналыыс идэлээҕинэн эрэ быһаарыллыбат. Ыччакка-дьоҥҥо холобур буолааччылары өрө көтөҕөр, бэйэ төрөөбүт дойдутун устуоруйатынан, биир дойдулаахтарынан киэн туттуу иэйиитин саҕарга кини күн баҕатыттан төрүттээҕэ.

Хаһыакка үлэлиир сылларга дойдуга экономика, бэлиитикэ, идеология төрдүттэн тосту уларыйан нэһилиэнньэ олоҕо-дьаһаҕа, өй-санаа, дьон-быһыыта-майгыта өрө-таҥнары ытыллар бутуурдаах быыһык кэмнэрэ этэ. Итинник дьалхааннаах сахтарга редакция уҥа-хаҥас кыраайга охтубакка, сөптөөх хайысханы, сүрүнү тутуһан, үлэни-хамнаһы урут сырдатан, өрө тутан үлэлээһинигэр көннөрү корреспондент, онтон салайааччы да миэстэтигэр кини хаһыатын үлэһиттэригэр, үлэлэһэр ааптардарыгар даҕаны барыларыгар сабыдыаллаах, хаһыаты салайар 2004–2009 сылларыгар таһымнаах, уопуттаах, олоҕу билбит-көрбүт аҕа саастаах киһи быһыытынан быһаарар оруолу оонньообута. Сорох түгэҥҥэ күөдьүйэр улуус салалтатын тула араас интириигэлэргэ, айдааннаах быыбардарга хаһыат объективнай сыһыаннаах буоларыгар кыһаммыта. Ардыгар туораттан күөртэнэр, хайытыыга-ыһыыга туһуланар буолуон сөптөөх, биирдиилээн дьон амбицияларыгар, былаас былдьасыһыытыгар олоҕурбут сахсааннарга кыттыспат баҕалааҕа, улуус аата-суола түһэрин сөбүлээбэтэ. Киһи быһыытынан сэмэйинэн, мунньахтарга, хаһыат да сирэйигэр тыастаахтык-уустаахтык этэри-тыынары, бэйэ тус санаатын соҥнууру ахсарбат быһыылааҕа. Ол гынан баран, араас боппуруостарга, уустук түгэннэргэ куруутун бэйэтэ туһунан көрүүлээх, бигэ сүрүннээх буолара. Хаһыатчыт идэтинэн сибээстээн, олус элбэх киһини кытары алтыһарыгар-көрсөрүгэр, санаа атастаһарыгар кырдьыгы тутуһар тус санаатын, сыанабылын эгилитэ-бугулута суох биллэрэрэ. Онуоха мэлдьи ортотунан оломноон, мөккүөрү, быһыыны-майгыны эбии күүркэппэт инниттэн, сиэрдээх, кырдьыктаах, кэскиллээх өттүн тутуһан этэр-саҥарар этэ. Ол да иһин, кимтэн-туохтан даҕаны тутулуга суох көҥүл санаатынан, айылҕаттан ийэ, сытыы өйүнэн, уопсай дьыала, улуус, бар дьон интэриэһин туһугар куруутун сиэрдээх-сөптөөх өттүн тутуһарынан, кырдьыксытынан, иҥнигэһэ-толлугаһа суох аһаҕастык санаатын биллэрэринэн уопсастыбаннай өйгө-санааҕа улахан дьайыылааҕа. Онон улууска, өрөспүүбүлүкэ бэчээтин эйгэтигэр даҕаны бэйэтин кэмигэр, билиҥҥи тиэрмини туттан эттэххэ, гражданскай уопсастыба институутун биллэр-көстөр биир бэлиэ бэрэстэбиитэлинэн буолара диэн сыаналыыбын.

А.А. Морхоева улуус, түөлбэ эрэ таһымынан муҥурдамматах, киэҥ эйгэлээх, эргиччи билиилээх-көрүүлээх интэриэһинэй личность этэ. Саха сирин бары улуустарын биир идэлээхтэриниин сибээһи быспакка тутара, бэчээт, иһитиннэрэр-биллэрэр эйгэ үлэһиттэригэр аптарытыатынан туһанара. Өрөспүүбүлүкэҕэ туох буоларын, быһыыны-майгыны, сонуну-уларыйыыны барытын болҕойон кэтээн көрө-истэ, сыныйан ааҕа сылдьар үгэстээҕэ. Саха сирин хайа баҕарар муннугар үчүгэй үлэлээх-хамнастаах, талааннаах-дьоҕурдаах, кэрэхсэбиллээх дьарыктаах араас идэлээхтэри, бэл, саҥа биллэн-көстөн эрэр ыччаты, эдэр дьону ааҕа билэр эбит этэ. Араас мунньахтарга, түмсүүлэргэ, үгүс киһи мустубут үбүлүөйдээх добун ыһыах түһүлгэтигэр эҥин урут хаһан да көрсүбэтэх-билбэтэх киһитин аатын истээт даҕаны: «Эн маннык дьарыктааххын, ситиһиилээххин истэбин-билэбин, сэргээн кэтээн көрөбүн», – диэн соһутара. Ол киһитэ барахсан, үксүгэр ыраахтан сылдьар ыалдьыт, кинини кэтэхтэн билэр суруналыыска, эмискэ тус болҕомтоҕо түбэһэн үөрэ долгуйара, сэргэхсийэ түһэрэ. Сонно кэрэхсэбиллээх кэпсэтии тимэҕэ төлө тардыллар оннук түгэнигэр тус бэйэм хаста да түбэһэн турардаахпын. Ол курдук кини олус элбэҕи ааҕар, радио-телевизор биэриитин көтүппэккэ истэр-көрөр идэлээх уонна биирдэ аахпытын, истибитин, араас сыыппараны, дьон аатын, событиелары умнубакка, өйүгэр хатыыр ураты дьоҕурдааҕа. Саҥа кинигэни, эдэр суруйан эрэр дьон айымньыларын эккирэтиһэн ааҕар быһыылааҕа. Кини этии киллэриитинэн, улуус хаһыатын редакциятын иһинэн «Бичик» кинигэлэрин тарҕатан нэһилиэнньэҕэ көмөлөспүттэрэ. Балта Сардаана Александровна кэргэнэ Игорь Васильев кинигэ кыһатын салайааччыта Август Васильевич аймаҕа буоларынан сибээстээн, хаһыатыгар редактордыырын саҕана куоракка киирдэҕинэ таарыйан ааһар, кэпсэтэр, сүбэлэһэр да буолара. Дьахтар киһи, сааһырбыт көлүөнэ бэрэстэбиитэлэ диэтэххэ, ыарахаттартан толлубат хотуулаах санаалаах, саҥаны-сонуну киллэрэргэ тобуллаҕас өйдөөх Анастасия Морхоева Сэбиэскэй дойду үрэллиитин саҕанааҕы ыһыллыы-тоҕуллуу, ырыынакка киирии бириэмэтигэр хаһыаты мөлтөппөккө тутан олорбута. Дьоҕурдаах эдэр дьону, Иевлев Ниллиин, Александр Постников-Сындыыс, Петр Старостин-Бүөтүр Хара, Николай Филатов, о.д.а. курдук айар талааннаах саҥа үлэһиттэри үүннэрэн, редакция материальнай-техническэй базатын бөҕөргөтөн бигэ акылаат уурбута.

Таатта саха норуотугар омук туһугар туруулаһар уһулуччулаах талааннаахтары, бастакы үөрэхтээхтэри, улуу Ойуунускай курдук салайааччылары, барҕа талааннаахтары үүннэрбит «буруйугар» уонунан сылларга таҥнары дапсыйыы, саба баттааһын быһыытыгар-майгытыгар түбэһэн бохсуллубутун Анастасия Александровна ыарыылаахтык ылынара. Отутус сыллартан кэлиҥҥи да кэмнэргэ, 50-с сыллар саҥаларыгар «бандьыыттааһыҥҥа» сымыйа буруйдааһынтан саҕалаан, үгүс ыччат, эдэр дьон, ол иһигэр бэйэтин үөлээннээх саастаахтарын, дьорҕоот, кыахтаах-баардаах өттүн оччотооҕу суут-сокуон, олохтоох былаас уорганнарыгар олоҕурбут бэрт кыра буруй-сэмэ инниттэн харысхала суох дьүүллээн-дьүһүннээн хаайыыга ыытар иһэр хабыр үгэстэринэн олохторо огдолуйбутун, кэрэгэй дьылҕаламмытын аһынара-харыһыйара. Кинилэр ортолоруттан өрүттэн үлэҕэ-хамнаска ситиһиилэммити (холобурга аҕыннахха, Т.П.Варламовы), чөл олохтоммуту үөрэ-көтө сырдатара. Сорох ардыгар бүдүрүйтэлээн ылар биир идэлээхтэрин бүөбэйдэһэн, наар өрө тардан, харыстабыллаахтык сыһыаннаһара. Көлүөнэтин дьонуттан сүдү эмчит Куома кырдьаҕас бар дьоҥҥо абыраллаах идэтин утумнаан салҕаабыт, үтүмэн үгүс ыарыһахха көмөлөспүт Михаил Фомич Чашкин туһунан бэчээккэ, бука маҥнайгынан буолуо, сырдаппыта-суруйбута. Кини туһунан олус астынан, хайҕаан-махтанан кэпсиирэ. Куома Чааскын туһунан «Айылҕаттан айдарыылаахтар» сериянан «Бичик» кыһаҕа кинигэ бэчээттиирбитигэр, хаһыатыгар биллэрии таһааран, ааҕааччылар киллэрбит ахтыыларын ыытан, кыһаллан-мүһэллэн туран көмөлөспүтэ.

Хомойуох иһин, үлэтинэн эрэ олорор, өссө даҕаны үгүһү үлэлиир былааннаах-баҕалаах айар үлэһит киһиэхэ ситэ үлэлиир кыаҕы биэрбэтэхтэрэ. Билигин, балачча кэм ааспытын кэннэ эргитэ санаан-ырытан көрдөххө, ол мээнэҕэ буолбатах эбит. Оччолорго, ордук 2005–2007 сс. ыла киин былаас туруору бэртикээлэ дэнэр дойду унитарнай судаарыстыбалыы үөһэттэн быһаччы кэриэтэ дьаһаллыыта муҥутаан күүһүрбүт сыллара этэ. Демократия, көҥүллүк санааны этии-суруйуу бохсуллан, тоталитарнай тутул саҕанааҕыны санатар быһыы-майгы сабардаабыта. Регионнар бырааптарын, сир баайын хостуур хампаанньалар олохтоох нэһилиэнньэ интэриэһин эмиэ көрөллөрүн туруулаһааччылар туора көрүллэр буолбуттара. Ол курдук ити кэмҥэ «Алроса» хампаанньаҕа өрөспүүбүлүкэ интэриэһин көмүскээһиҥҥэ күүскэ үлэлээбит Саха уопсастыбаннай киин салайааччытын Иван Шамаевы, суруйааччы Тумарчаны, горняк Владимир Титову, о.д.а. эккирэтиһэн туран, үтүрүйэн-хабырыйан, суутунан эҥин самнара сатаабыттара. Санааны аһаҕастык этэр-суруйар суруналыыстар эмиэ ордук ыгыыга-түүрэйдээһиҥҥэ түбэспиттэрэ. Виктория Габышева, Уххан, Иван Николаев унньуктаах сууттаһыыга соһуллубуттара, телесуруналыыс, хоһоонньут Наталья Михалева-Сайа оппозицияҕа сылдьар А.Н. Максимовы биэриитигэр таһаарбытын иһин үлэтиттэн туоратылла сылдьыбыта. Таатта улууһуттан депутат Ил Түмэҥҥэ Афанасий Николаевич быыбардааччыларын кытары көрсүһүүтүн, кэпсэтии ис хоһоонун сыччах хаһыакка сырдаппытын иһин Анастасия Морхоева эмиэ үтүрүйүүгэ-хабырыйыыга түбэспитэ. Өр сыл таһаарыылаахтык үлэлээбитин, улуус хаһыатын үп-харчы кириисиһин, ырыынак саҥа усулуобуйатыгар сүһүөҕэр туруорбутун, хаан-уруу хаһыатын эрэдээксийэтин үбүлүөйэ буоларын уонна тус олоҕор улахан кыһалҕалааҕын аахсыбаккалар, онон-манан сылтаҕыран, дуоһунаһыттан тохтоппуттара. Кини дьону итэҕэйимтиэ майгытынан туһанан, таптыыр идэтиттэн туора анньыбыттара, үйэтин тухары үлэлээбит хаһыата салгыы хайдах үлэлииригэр этиилэрин учуоттаабатахтара. Уопсайынан, оччолорго В. Штыров бэрэсидьиэнинэн үлэлиэҕиттэн, улуустан депутаты талыыга, олохтоох быыбардарга нэһилиэнньэ үөһээттэн соҥнооһуну ылымматаҕыттан, онуоха эбии улуус салалтатын араас дуоһунастарыгар үлэлээбит сорох дьон былаас былдьаһан хойох хостоһон, үҥсүһэн бэйэ-бэйэлэрин түсүһэн сылтах биэрэннэр, ол сылларга Таатта, «Манчаары» дэппит Афанасий Максимовы, дойдутун туһугар күүскэ үлэлээбит баһылык Михаил Протодьяконову, түһэн биэрбэккэ, өсөһөн туран Ил Түмэҥҥэ, дьаһалтаҕа хос талбытын иһин эмиэ урукку курдук, туора көрүллэ сылдьыбыта баар суол этэ. Оннук уустук быһыыга-майгыга А. Морхоева курдук туһааннаах салаатын салалтатыгар илин-кэлин түспэт, тутулуга суох көҥүл өйдөөх-санаалаах, бэйэтэ бигэ сүрүннээх, дьоҥҥо-сэргэҕэ улахан сабыдыаллаах киһи улуус хаһыатыгар үлэлиириттэн мэһэйдэттэхтэрэ буолуо… Манна даҕатан аҕыннахха, Настаа барахсан, ол кэмҥэ кимнээх эрэ, сэрэйэн көрөн, биитэр соруйан дуу, бэйэлэриттэн халбарытан, муннара таарыччы ол боппуруоска туох даҕаны кыттыгаһа, сыһыана суох киһи мин ааппын кыбыта сылдьыбыттарыттан хомойо-хоргута сылдьыбыттааҕа. Бэчээт департаменыгар үлэлиир дьүөгэтэ Астра Дмитрьевна киниэхэ быһааран уонна бэйэбит кэпсэтэн өйдөспүппүт. Ол курдук таптыыр Тааттатын дьылҕатыныы, кини эмиэ наһаа баттыгастаахтык туоратыллан, хомойуох иһин ситэри айымньылаахтык үлэлиир кыаҕа сарбыллыбыта, уйулҕатыгар, доруобуйатыгар ыарахан охсууну ылан, үйэтэ кылгаабыта…

Анастасия Александровнаны бүтэһигин 2012 сыллаахха кини бэркэ сыралаһан, наһаа элбэх киһини кытары кэпсэтэн-үлэлэһэн бырааттыы Александр, Андрей, Вячеслав Джуровичтар аҕаларын Дьулурҕа Данилов туһунан ахтыы кинигэтин таһааттарбыт кэмигэр көрсүбүтүм. Олохтон барбыта балачча буолбут киһи туһунан кинигэ сүрдээх сиһилии, урукку Таатта, Ытык Күөл уопсастыбаннай олоҕун, үлэтин-хамнаһын кэрчик кэмэ өйгө-санааҕа тиллэн, харахха көстөн кэлэрдии баай ис хоһоонноохтук кичэллээхтик оҥоһуллубутун туһунан биһирээбиппин биллэрбитим. Онуоха кини бэйэтэ даҕаны санаата астынар гына үлэлээбитин, үгүс дьон аатын сурукка киллэрэн үйэтиппититтэн үөрэрин сүргэтэ көтөҕүллэн туран кэпсээбитэ. Инникитин даҕаны итинник кинигэлэри оҥорорго үлэлэһэр баҕалааҕын эппитэ…

Оҕордук, Анастасия Морхоева мэлдьи буоларыныы инникигэ элбэх былааннардаах, дойдутугар-дьонугар туһалааҕы, кэскиллээҕи үлэлэһиэҕин ыралыыр үөрбүт-көппүт мөрсүөнэ өйбөр-сүрэхпэр умнуллубаттыы иҥэн хаалбыт.

БАЙАҔАНТАЙТАН ДАЛАН ДОҔОРО

Саха саарына, киһи киилэ диэн ардыгар арбаан, дарбааһыннаахтык туттуллар тэҥнэбиллэргэ эҥкилэ суох сөп түбэһэр учуонай, суруналыыс, суруйааччы В.Р. Дарбасов диэн саха бэрдин үтүө хаачыстыбаларын иҥэриммит бэлиэ киһини истибэтэх-билбэтэх, бука, аҕыйах соҕус буолуоҕа. Василий Романович өйүнэн-билиитинэн, киһи быһыытынан биһирэтэн, сөп түбэһэн норуот суруйааччыта Даланныын доҕордоспута. Кини айар псевдонимын Аллан эбэ үрдүгэр турар дьикти-кэрэ айылҕалаах төрөөбүт-үөскээбит нэһилиэгин Мэҥэ-Алдан биир маанылаах Дабаччыма түөлбэтинэн ааттаммыт эбит. Кэлин Таатта диэн уопсай ааты сүгэр буолбут улуус уруккутун туһунан, суруйар дьоруойум уобараһын дьүһүйэргэ көмөлөөҕүнэн, кылгастык сырдатан ааһарым тоҕоостоох.

Саха төрдө Омоҕойтон утумнуур Байаҕантай диэн уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ сиринэн тайыыр улуус ааспыт үйэ саҥатыгар диэри баара. Сэбиэскэй кэмҥэ оройуоннааһын саҕана уларытыы-тэлэритии киириэн иннинэ билиҥҥи Уус Алдан Тандатын, Тиит Арыытын, Таатта Баайаҕатын, Уолбатын, Уус Тааттатын, Томпо уонна Өймөкөөн улуустарын сирин-уотун хабар этэ. Дойду эҥээрин кытары кый ыраах хотугу Тополинай диэки хайалаах, таба иитиитинэн дьарыктанар дьонноох-сэргэлээх, эмиэ даҕаны промышленность сайдарыгар кэскиллээх, кииннээһиҥҥэ, административнай-территориальнай салайыыга-дьаһаллыыга табыгаһа суох киэҥ дьайаан сирдээх-уоттаах улууһу туспа оройуон быһыытынан хаалларар кыахтара суоҕа өйдөнөр. Онуоха эбии оччотооҕу кырдьаҕастар «Байаҕантай үөрэхтээхтэрэ өрө турууга, үрүҥ хамсааһыныгар күүскэ кыттыбыттарын иһин өһөөн, улууһу эһэн тураллар» диэн хом санаалара баҕар оруннааҕа даҕаны эбитэ буолуо.

Биллиилээх топонимист Багдарыын Сүлбэ «Байаҕантай» диэн суруйуутугар («Чолбон». – 1998 – 8 №) бу курдук быһаарбыт эбит: «1938 с. тахсыбыт кинигэтигэр Сэһэн Боло Таатта, Мэҥэ, Бороҕон кырдьаҕастарын кэпсээнигэр олоҕуран: «Омоҕой баай дьонуттан, Моҕуоллартан, Нам сорҕото, Байаҕантай, Өймөкөөн улуустара уонна Игидэй, Бахсы, Баатылы, Баҕарах нэһилиэктэрэ ууһууллар», – диэн суруйбута…

Байаҕантай киһи аатынан ааттаммыт. Ону сэһэнньиттэр араас-араастык кэпсииллэр эбит. Биир сэһэҥҥэ Байаҕантай Дьүөдьэҥэлэк Эллэй уола, киниттэн Байаҕантай улууһа үөскээбитэ дэнэр… Иккис сэһэҥҥэ Байаҕантай Дэллэһи дэнэр. Эмиэ Эллэй уола, Байаҕантай улууһун төрдө. Үһүс сэһэҥҥэ: «Омоҕой баай уола Баараҕай диэнтэн Аан Тайбыыр, онтон Байаҕантай Дархан диэн төрөөн, билиҥҥи Байаҕантай ууһун ууһатар», – дэнэр.

Байаҕантай улууһун I Байаҕантай нэһилиэгин олохтооҕо… Л.Б. Саабылыскай 1936 с. төрдүн-ууһун кэпсииригэр улууһун Байаҕантай Баатыр төрүттээбит диэн кэпсээбит… Таатта Ытык Күөлүн сээркээн сэһэнньитэ Е.Д. Андросов… «Байаҕантай улууһа былыр Байаҕантай Баатыр диэн киһи аатынан ааттаммыт», – диэн суруйбута…

…И.П. Баланов миэхэ 1982 с. Томпотооҕу Байаҕантай нэһилиэгин туһунан маннык суруйан биэрбитэ: «… былыргы кыргыс үйэтин саҕана Байаҕантай Баатыр диэн ааттаах бухатыыр Эбэ алааһыгар үөскээн-төрөөн олорбут. Ити кэмҥэ саха бухатыырдара бэйэ-бэйэлэрин икки ардыларыгар албан аат, суон сурах былдьаһан, наар сэриилэһэр адьынаттаахтар эбиттэр. Байаҕантайдар Мэҥэ улууһуттан, бахсылартан быстан кэлэн олохсуйбуттар эбит. Дьэ ол иһин, бу байаҕантайдары бэйэтин диэки тардаары, күүс-көмө тардыһа, ыраах Мэҥэ улууһуттан Бэрт Бээчээн диэн бухатыыр кэлэн Байаҕантай Баатырдыын, оччотооҕуга икки хара тыатынан уулаах, анды төрүүр, куба саарар, адаҕа саҕа соболоох Эбэ диэн күөл (билиҥҥитэ Эбэ алааһын) хоту куулатыгар баар Халдьаайыга (Томторго) көрсүспүттэр. Кинилэр үс түүннээх күнү быһа ыһыах ыһан, аһаан-сиэн, оонньоон-көрүлээн арахсыбыттар… Бу икки бухатыырдар… бу Эбэ Халдьаайытыгар олорон, арахсалларыгар үйэ-саас тухары доҕордуу буоларга, өстөөхтөрүн утары күүстэрин холбуурга сүбэлэспиттэр (Билиҥҥи Кириэс Халдьаайы ол иһин Кэриэс Халдьаайы диэн ааттаммыт диэн олохтоохтор кэпсээччилэр. – В.Л.).

Ити аата байаҕантайдар биир төрүт олохторо Мэҥэ Бахсыта буоларыгар тахсар (Арааһа, кинилэр Улуу Туймаадаҕа Киллэм-Тулагы таһыгар олорор эрдэхтэриттэн буолуохтаах. – В.Л.). Ити Бахсыны кытта ыаллыы олорор Уус Алдан Курбуһаҕар Байаҕантай аҕатын ууһа диэн баара. Байаҕантайдар саамай төбүрүөннээн, уутуйан олорбут сирдэрэ Байаҕантай улууһа этэ. Онно түөрт Байаҕантай диэн нэһилиэк баара… Олортон I Байаҕантай нэһилиэгэ Бахсыны, Курбуһаҕы кытта ыаллыы олороро. Онтон салгыы II Байаҕантай сирэ барар. Кини илин өттүнэн – I Игидэй нэһилиэгин сирэ (билиҥҥитинэн Таатта оройуона). Итиннэ аҕыйах киһилээх Байаҕантай аҕатын ууһа баара. Онтон салгыы III, IV Байаҕантайдар сыталлар – билиҥҥитинэн Томпо, Таатта сирдэрэ.

Түөлбэ-түөлбэ, улуус-улуус дьонун быһыыта-майгыта, өйө-санаата, быһата, менталитета ханныктык эмэ уратылаһааччы. Ол быһыытынан урукку байаҕантайдар эмиэ туспалаах, бүтүн омук киэн туттуутунан буолар ураты үгэстэрин, мындыр дьарыктарын өбүгэ саҕаттан күн бүгүнүгэр диэри харыстаан илдьэ кэлбит үтүөлээхтэр. Ол курдук норуот тылынан айымньытын көрүҥнэрин: ырыатын-тойугун, олоҥхотун, былыргы сэһэннэрин, тимиринэн-маһынан уһанар дьарыгын, таһаҕас таһан, эргиэни-урбааны тэнитэн айанныыр үгэһин, ойууннаан-отоһуттаан эмтиир ньыматын утумнаабыт үс сахаҕа билиниини-сыанабылы ылбыт кэккэ дьон аатын холобурга ааттаталыахха сөп. Ааспыт үйэттэн саҕалаатахха, саха уус-уран литературатын төрүттэспит Николай Денисович, бастакы суруйааччы дьахтар Анна Денисовна Неустроевтар, аатырбыт атыыһыт, меценат Николай Осипович Кривошапкин, норуот сүдү эмчитэ Фома Петрович Чашкин-Куома кырдьаҕас, көрөөччү сүгүрүйүүтүн ылбыт артыыстар Ирина Михайловна Максимова уонна Дария Даниловна Слепцова, маҥнайгы балетмейстр Иннокентий Дмитрьевич Христофоров, кини үөрэнээччитэ үҥкүүһүт Лаврентий Иннокентьевич Мекюрдянов, о.д.а. Кэлиҥҥилэртэн – ССРС, РФ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреаттара Ефим Николаевич Степановы, Иннокентий Егорович Луковцевы, П.А.Ойуунускай аатынан СӨ Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата ойууһут, тимир ууһа, бөлүһүөк Борис Федорович Неустроев-Мандар Ууһу, олоҕун аргыһын Клавдия Филипповнаны кытары саха төрүт дорҕоонун аар-саарга аатырдааччы, оҕону-ыччаты уһуйааччы Герман Васильевич Хатылаевы, урааҥхай ойуулуур, айар-тутар идэтин баһылаабыт Вячеслав Васильевич Яроевы, литератуураны, кыраайы чинчийээччи, суруйааччылар Федор Федорович уонна Александр Федорович-Сындыыс Постниковтары, Николай Егорович Винокуров-Урсуну, айар талааннаах Гаврил Гаврильевич Андросовы, о.д.а. Тандаттан утумнаах элбэх дьонтон Гаврил Васильевич Егоров-Бартыһаан Дьөгүөрэби, Арассыыйа Үлэҕэ Дьоруойун Михаил Николаевич Готовцевы, национальнай кэнсиэпсийэни киэҥ эйгэҕэ таһааран олоххо киллэрбит биллиилээх бэлиитикэ, судаарыстыба диэйэтэлэ Егор Петрович Жиркову, о.д.а. ааттаталыахха сөп. Оттон Кириэс Халдьаайы, Мэҥэ Алдан эҥээртэн Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойа, номоххо киирбит бэргэн ытааччы Федор Матвеевич Охлопков, эрэппириэссийэ устуоруйатын бар дьон билиитигэр таһаарбыт аксакал суруналыыс, П.А. Ойуунускай аатынан бириэмийэ лауреата Дмитрий Васильевич Кустуров, саха бэчээтин кэлиҥҥи устуоруйатыгар биир ойуччу миэстэни ылар «Көмүөл» кыһа тэрийээччитэ, барҕа талааннаах суруналыыс, суруйааччы Борис Иванович Павлов, учуонай, суруйааччы Егор уонна худуоһунньук, иллюстратор Михаил Гаврильевич Старостиннар о.д.а. Мэҥэ Алдан биллиилээх дьонуттан, бастатан, норуот суруйааччытын Егор Петрович Неймохову саха ааҕааччыта эндэппэккэ өйдүүрэ чахчы. Бырааттыылар, Арассыыйа үтүөлээх учуутала, суруналыыс Пантелеймон, Баһылай Арамаанабыс Дарбасовтар эмиэ бу нэһилиэктэн ситэн-сириэдийэн таһаарыылаахтык үлэлээн-хамсаан ааспыттара.

Аата даҕаны ыйарын курдук Мэҥэ-Алдан нэһилиэгэ төрүттэниитэ уратылаах. Норуот сэһэнин быһыытынан номоххо элбэхтэ ахтыллар сүдү өбүгэ Кээрэкээн ойуун Хаҥалас сириттэн Тааттаҕа кэлэн олохсуйарыгар олохтоох байаҕантайдары кытары хабырыйсар. Ол сахха Мэҥэ сириттэн Дьабыылтан Сабатты, Оххон эҥин диэн улахан аҕа уустарыттан сирдэрэ тиийиминэ, Бэрт Бээчээн диэн боотур, сэрииһит баһылыктаах бөлөх дьон көһөн сыҕарыйан, Саха сирин икки улахан өрүһүн Аллан, Амма төрдүлэринэн байаҕантайдары кытары булкуһан олохсуйбуттар. Ол иһигэр аны бу Мэҥэ Дьабыыл нэһилиэгэр байаҕантай, хоро уустара эмиэ бааллара дьикти. Бука, бахсылары кытары бииргэ улуу Туймаада Тулагытын сириттэн көспүттэрэ эбитэ буолуо.

Тоҕо устуоруйаҕа уһун-киэҥ экскурс оҥорон саҕалаабытым туһунан үөһэ бэлиэтээн турабын. Баһылай Арамаанабыс киһи, учуонай, суруйааччы быһыытынан өйө-санаата, быһыыта-майгыта, олоҕу көрүүтэ ситиитэ, ырытан-ырыҥалаан, сабаҕалаан сыаналаан көрдөххө, сүрүннээн удьуоруттан утумнаах-ситимнээх эбит. Бииринэн, анал идэлээхтэр бигэргэтэллэринэн киин, дойду сириттэн уһук, кырыы сирдэргэ норуот үгэһэ, былыргы ордон кэлбит тыла-өһө өргө диэри чөл хаалар эбит. Аны хаҥыл хааннаах таба иитиитинэн дьарыктанар көс омук дьонун кытары быысаһар, былыр-былыргыттан ардыгар бултуур сири былдьасыһан, эргинсэн, эр-ойох ылсан хардарыта алтыһан, ыкса сибээһи тутан олордохторо. Онуоха эбии төрүт олохторуттан көһөн сыҕарыйбыт Мэҥэ дьоно саҥа сиргэ уруккаттан сири-уоту бас билэн олорор байаҕантайдары кытары биир тылы булан, эйэ-дэмнээхтик олороллоругар сөптөөх сыһыаны табар сатабыл, мындыр өй, тулуур, киэҥ көҕүс ирдэниллэрэ чахчы. Ол үйэлэр тухары чочуллубут, иҥэриллибит хаачыстыбалары Дарбасов аймах удьуордаабыттар эбит. Баһылайы кытары маҥнай билсиэхпиттэн уонна кини далааһыннаах үлэтин билэн-көрөн баран итинник түмүккэ кэлбитим.

Тугу киниэхэ ордук бэлиэтии көрөр этибиний? Бастакытынан, мындырын, тугу барытын түгэҕиттэн түөрэн көрөн, эргиччи үөрэтэн, илдьиритэн толкуйдаан баран түмүктээһиннэри оҥорорун. Ылыммыт соругун, аараан-саараан хаалбакка, дьулурҕатык, санаата туолар гына үрдүк таһымнаахтык толорорго дьаныарын-дьүккүөрүн. Туохха барытыгар ийэ өйүнэн салайтаран, чиҥ, дириҥ билиитигэр-көрүүтүгэр, олоҕурбут уопукка тирэҕирэн сонун, аныгы сүүрээнтэн чахчы туһалааҕын эрэ талан дьүөрэлээн, саҥа идиэйэни иитиэхтээн таһаарарга дьулуурун. Инньэ гынан, быстах кэмҥэ күөнтээн ааһар, сабардаан ылар көлдьүн хампаанньаларга аралдьыйбакка, бэлиитикэ оонньуутун түөкэйигэр-ускайыгар киирэн биэрбэккэ, дьиҥ суолталаахха-үйэлээххэ бары өйүн-санаатын, сатабылын ууран айымньылаахтык үлэлээбитинэн билим туонатыгар үгүһү ситиспит эбит. Ол туһунан кини бэрт сэмэйдик ахтан аһарбыттаах: «1972 сылтан наука, үрдүк үөрэх эйгэлэригэр үлэлээтим, ол иһигэр 15 сыл ТХССНИИ-гэ, сэттэ сыл Тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар, кэлин 20 сыл Хотугу сир регионнааҕы экэниэмикэтин институтугар дириэктэри наукаҕа солбуйааччынан. Ол эбэтэр 40-тан тахса сылга сүүрбэччэ кинигэни, 300-кэ научнай үлэни, ыстатыйаны, хаһыакка бэчээттэппитим 400-чэкэҕэ тиийдэҕэ буолуо. Бэйэм санаабар, ордук таһаарыылаахтык кэнники сүүрбэччэ сыл олох-дьаһах укулаата уларыйыытын кэмигэр үлэлээтэҕим буолуоҕа».

«Норуот кыаҕа – көмүөл күүһэ» (2015 с.) тахсыбыт кинигэбэр Василий Романовичтан, бар дьонугар тириэрдэр сүрүн санааларын тириэрдээри, ылбыт интервьюбар эппит ити кэнники этиитэ олус сөптөөх. Дойду уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй тутула, олоҕун-дьаһаҕын укулаата тосту уларыйыыта, бүтүн эпоха, атын формация соһуччу солбуһуута сэбиэскэй кэмҥэ үөрэнэн идэ, билии ылбыт, онуоха эрэ олоҕуран үлэлии сылдьыбыт үгүс айар-научнай үлэһиттэргэ мунуу-тэнии, санаа түһүүтүн, айымньылаах үлэ аҕырамнааһынын төрүөтүнэн буолбуттара. Оттон ыйыынан-кэрдиинэн, бэлэм торумнаммыт оҥкулунан муҥурдаммакка, бэйэ эт өйүнэн сүүмэрдээн, сиидэлээн экэниэмикэҕэ чиҥ билиини иҥэриммит, саҥаны-сонуну билэргэ дьулуурдаах, ону түргэнник хабан ыларга айылҕаттан дьоҕурдаах В.Р. Дарбасовка быыс кэм, төттөрүтүн, кини баай потенциалын арыйарыгар кыах биэрбитэ. Урукку идеология сорох искусственно була сатаан оҥоһуллубут бобуулара-хаарчахтара төлөрүйүүлэрэ киниэхэ тутулуга суох толкуйунан дьиҥнээх олох, үлэ наадыйыытыгар сөп түбэһэр гына айымньылаахтык үлэлииригэр табыгастаах усулуобуйаны үөскэппитэ. Саха сиригэр экэниэмикэ ырыынак ирдэбилигэр эппиэттиирин, олохтоох нэһилиэнньэҕэ тыын суолталаах төрүт дьарыгы хааччыйар тыа хаһаайыстыбата судаарыстыба урукку күүстээх көмөтө тохтообутугар «күр» гына сууллубатын туһугар өйүн-санаатын ууран, туох баар күүһүн-кыаҕын биэрбитэ. Судаарыстыбаннас саҥа таһымыгар тахсан, өрөспүүбүлүкэ бэйэтин баһын бэйэтэ дьаһанан-саланан олороругар балачча көҥүлү ылбыт кэрдиис кэмигэр Бастакы Аан Дархан М.Е. Николаевка, биир санаалаах салайааччытын Е.Г. Егоровы кытары уонна И.Пахомовы, Е.А. Борисовы, К.Е. Иванову, В.Н. Иванову, о.д.а. кытта тирэх, кынат буолан үлэлээбиттэрэ. Ол күүстээх үлэ биир сүрүн хайысхата киниэхэ тиксибитинэн, дьыала ис хоһоонун иһиттэн билэринэн Василий Дарбасов «Бастакы Президент уонна тыа сирэ» (2010), «Быйаҥнаах хочолорго» (2012) дьоһуннаах кинигэлэри суруйбута.

Бу кинигэлэргэ Михаил Ефимович үлэтин-хамнаһын биир сүрүн хайысхатын ойуулаан көрдөрүүнэн сирэйдээн, 70-с сыллартан кэнникээҥҥэ диэри үөрэх, билим, салайыы табыгастаах ньымалара, механизмнара олох-дьаһах эйгэтин уустук проблемаларын быһаарыыга көдьүүстээхтэрин уус-ураннык итэҕэтиилээх гына сырдаппыта. Онон аныгы тыа сирин кыһалҕаларын уонна олоҕу быһаарыыга урукка уопуту, бэйэтин тус-санааларын айымньы нөҥүө норуот киэҥ араҥатыгар тириэрдибитэ. В.Р. Дарбасов айылҕаттан сэргэх, саҥаҕа-сонуҥҥа тардыһар, киэҥ билиигэ-көрүүгэ дьулуһар айылгытынан урутаан иһэр өйдөөх-санаалаах киһи этэ. Ол да иһин: «Тустаах үлэм таһынан уопсастыбаннай үлэлэргэ элбэх сырабын биэрдим. 90-с сыллартан «Саха омук» уонна «Билии» уопсастыбалар, «Сахафермер» ассоциация чилиэннэринэн, «Саха конгреһын», «Сомоҕолоһуу» хамсааһыннар састааптарыгар үлэлээтим. Онон элбэх араас дьону-сэргэни кытта бииргэ алтыстым, кинилэртэн элбэҕи билбитим-көрбүтүм да буолуоҕа», – диэн этиэн эппитэ.

Маныаха кини, 1943 сыллаахха төрөөбүт, аҕатын эрдэ сүтэрбит сэрии кэмин оҕото өйүн-санаатын тутар кэмэ, онтон дойду киин куоратыгар аспирантураҕа үөрэнэр бириэмэтэ Хрущев «ириэһинин» кэмигэр уонна ол чэбдик салгын сайбыт сылларыгар наукаҕа киирбит, үөрэтээччи буолбут исписэлиистэргэ уһуйуллубута-такайыллыбыта сабыдыаллааҕын сабаҕалыахха сөп. Уонна саамай тахсыылаахтык үлэлиир, айар кэмэ «уларыта тутуу» кэмигэр түбэспитэ оруолу оонньообута саарбаҕа суох. Ким хайа иннинэ өбүгэ итэҕэлин сөргүтүүнү бэркэ сэҥээрэн, «Итэҕэл» конференцияларыгар сылдьарын, сиэргэ-туомҥа аналлаах балаҕаннары тутууга кыттыспытын билэбин. Оччолорго ол туһунан хаһыакка кинини «сүгэлээх сүүнэтэ» диэн учуонай, куоракка өрдөөҕүттэн олохсуйбут киһи тутууга, хара үлэҕэ сыстаҕаһын, үөрүйэҕин хайҕаан-биһирээн суруйбуттара баара. Маҥнай утаа уоргаҥҥа үлэлии сылдьыбытынан дьон-сэргэ дьиксинэ, уорбалыы саныыр уопсастыбанньыгын И.А. Егоров-Оһуохай Уйбааны саха дьоно үгэс оҥостубут оһуохайын өрө тутарын, тириэрэ сатыырын сөбүлээн, «Сахаадаҕа» хайҕаан суруйбутун өйдүүбүн. Даланы кытары тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарын көтөҕөр «Кынаттаах ыралар» (1990) романынан ситимнэһэн, ыкса билсэннэр, доҕордуу сыһыаннаахтара. 80-с сыллар бүтүүлэрин диэки суруйааччыны «Кэтэһиилээх кэмнэр» («Доҕоруом, дабай күөх сыырдаргын» диэн аатынан 1991 с. тахсыбыта) бөдөҥ айымньытыгар баайсан, үҥсүү бөҕө суруйаннар, бэчээттэнэрин, союзка киирэрин туорайдаһан харгыстаспыттара. Далан ол ыарахан, киниэхэ урукку эрэпириэссийэлэммит кэмнэрин санаппыт сылларыгар Василий Романович төрөөбүт оройуонугар ыҥыран, Кириэс Халдьаайынан, Мэҥэ Алданынан ааҕааччылары кытары көрсүһүүнү тэрийэн, айылҕаҕа сырытыннаран санаатын көтөҕөн, өйөөн турар. Уонна арааһа доҕорун сүбэтинэн даҕаны уус-уран айымньыга кэлин ылсыбыт да буолуохтаах. Кэлин Даланынан ситимнэһэн уонна интэриэстэрэ сөп түбэһэринэн, эмиэ норуот суруйааччытын үрдүк аатын ылбыт В.Н. Егоров-Тумарчаны кытары чугастык бодоруспуттара. М.Е. Николаев араас өрүттээх үлэтин-хамнаһын туһунан бэчээккэ элбэхтэ суруйан, уус-уран литератуураҕа киллэрэн, иккиэн ис сүрэхтэриттэн кыһаллан туран сырдаппыттара.