Текст книги "Кэм кэрэһиттэрэ"

Улуу кырдьыксыт, УЛАХАН УЧУУТАЛ

Баһылай Никиитис Бырдьахаанап үгүс көлүөнэ ыччаты үрдүк үөрэх кыһатыгар ииппит-такайбыт, санаатын кынаттаабыт, өйүн сытыылаабыт номох буолбут улахан учуутал. Устудьуон сыллартан саҕалаан үлэһит, уһуйааччы, кырдьыгы туруулаһааччы уонна биир дойдулааҕым быһыытынан чугастык ылынан дириҥник ытыктыырым. 1980 сыллаахха СГУ ИФФ саха салаатыгар куонкуруһу ааһан, үөрэххэ киирэрбитигэр эксээмэн тутар хамыыһыйа салайааччытынан үлэлээбитэ. Уопуттаах педагог киһи быһыытынан аһыныгас, ыччаттартан туох дьон тахсыахтарай диэн сатаан сабаҕалыыр, өтө көрөр дьоҕурдаах эбит этэ. Кини бу талар бөлөҕөр биир миэстэҕэ алта абитуриент ыччат анньыспыта. Талыллан киирбиттэртэн элбэх оҕолоох кыаммат дьиэ кэргэҥҥэ, аҥаардас ийэҕэ-аҕаҕа иитиллибит элбэҕэ. Бука бары кэриэтэ Саха сирин түҥкэтэх, ойуччу түөлбэлэриттэн, тыа кытыы нэһилиэктэриттэн түмсүбүт оҕолор этибит. Ол сүүмэрдээбит ыччатыттан хас да наука кандидата, саха суругун-бичигин, билимин. үөрэҕин салайсар-тэрийсэр улахан тэрилтэлэр тутаах үлэһиттэрэ таҕыстылар: СӨ үөрэҕириитин үтүөлээх, РФ үөрэҕин бочуоттаах үлэһитэ Төрүт оскуолалары чинчийэр институт дириэктэрэ Светлана Степановна Семенова, СӨ үөрэҕириитин туйгуна, ХИФУ доцена Дария Ивановна Чиркоева, СӨ үөрэҕин үтүөлээх үлэһитэ Валентина Семеновна Кривошапкина (2021 сылга, эбии киллэрэн биэрдим. – Ааптар), Бүлүүтээҕи педколлежка СӨ үөрэҕириитин туйгуна, Учууталлар учууталлара, өр сылларга ситиһиилээхтик уһуйааччынан үлэлээбит Розалия Степановна Семенова, Багдарыын Сүлбэ уола Ньургун, аҕатын туйаҕын хатаран үлэлии сылдьар. Максим Васильевич Ксенофонтов 1996 с. «Сыл учуутала», «Саха-Азия оҕолорун стипендиата, СӨ үөрэҕин туйгуна, айар талаана арыллыбыт кэпсээнньит. Людмила Федоровна Молуков РФ уопсай үөрэхтээһинин бочуоттаах үлэһитэ, СӨ Учууталлар учууталлара, оттон Анастасия Сергеевна Тихонова СӨ үөрэҕин туйгуна, 2020 с. үөрэнээччилэр билиниилэрин ылбыт учуутал. Бииргэ үөрэммиттэрбит бары даҕаны ити курдук ситиһиилээх педагогтар. Хас куурус аайы ити курдук кини үөрэнээччилэрин ситиһиилэрэ баһаам.

Баһылай Никиитис дэгиттэр талааннаах олус интэриэһинэй киһи этэ. Кини билиитэ-көрүүтэ киэҥэ, өйө-санаата сытыыта, дириҥ эҥсиилээҕэ, хорсуна-модуна, чахчы даҕаны, араас уонунан көлүөнэ ииппит-үөрэппит устудьуоннарыгар саас үйэ тухары ытыктабылынан туһанар, дьиҥ чахчы улахан буукубаттан суруллар учуутал, чаҕылхай көһөҥө лиичинэс. Литератуура устуоруйатыгар, кириитикэҕэ сүрдээх мөккүөрдээх боппуруостарга дириҥ хорутуулаах үлэлэри суруйбута. Кини лиэксийэлэрэ киэҥ ис хоннохтоох, устуоруйа утарыта сыанабыллардаах мунаах түгэннэригэр куруутун бигэ, чиҥ көрүүлээх буолара. Хаһан да халбаҥнаабакка, сааһын тухары, үлэлиирин устатыгар улуу Өксөкүлээх, Ойуунускай уо.а.д. кылаассыктар айар нэһилиэстибэлэрин атын хараҕынан, түгэҕиттэн дириҥник эҥсэн көрүүгэ, айымньылара салгыы саҥалыы үөрэтиллиэхтээҕин туһунан мэлдьи тоһоҕолоон этэр, суруйар, истээччигэ күүскэ тириэрдэр дьулҕаннааҕа.

Кини биир саамай суолталаах улахан үтүөтэ – умнууга хаалбыт саха биир бастакы интэлигиэнсийэтин бэрэстэбиитэллэрин сырдатыыга улаханнык үлэлээбитэ. Билэбит Гаврил Васильевич Баишев-Алтан Сарын туһунан «Тоҕус этиҥ тойуга» диэн баай матырыйааллаах кинигэни таһаарбытын. Өссө сахаттан биир бастакы юрист, биһиги өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһа бөҕөргүүрүгэр, үөрэх, сурук-бичик сайдарыгар эмиэ улахан өҥөлөөх В.Н. Леонтьев олоҕун үлэтин анаан үөрэтэн, элбэх матырыйаалы таһаарбыта, Күлүмнүүр туһунан эмиэ ким хайа иннинэ улаханнык туруулаһан эппит-суруйбут киһи буолар. Уларыта тутуу тыына биллээтин кытары Былатыан Ойуунускай айымньыларын идиэйэлэрин сырдатан, тыйаатыр сыанатыттан бар дьоҥҥо тириэрдиигэ күүскэ үлэлээбитэ. Эрэпириэссийэлэнэн, умнууга хаалан кэриэтэ айымньылара тахсара өр кэмҥэ бобулла сылдьыбыт Алампа төрөөбүтэ 120 сылыгар аан маҥнай өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн киэҥник бэлиэтэнэригэр үлэлэспитэ. Ол курдук, мин биир түгэни өйдүүбүн: 2006 сыллаахха Баһылай Никиитистиин норуодунай суруйааччы Суорун Омоллоон төрөөбүтэ 100 сылыгар Тааттаҕа мэҥэ өйдөбүнньүгэр сиэртуом тэриллиитигэр киин куораттан дэлэгээссийэ балаҕан ыйыгар тахсыытыгар кыттыһан турабыт. Онтон төннөрбүтүгэр оччолорго вице-бэрэсидьиэн Евгения Исаевна Михайлованы кытары бииргэ Маҕантан массыынанан куоракка тахсыбыппыт. Дьэ, ол сырыыга, Алампа суруйааччы хайдах курдук саха бэчээтэ, тыйаатыра сүһүөҕэр туруутугар, судаарыстыбаннас бөҕөргөөһүнүгэр үтүөтүн-өҥөтүн туһунан мөккүөр аҥаардаахтык санаабытын эппиппит. Төрөөбүтэ 120 сыла туолар үбүлүөйэ күүскэ бэлиэтэниэхтээх диэммит көрдөһүүбүтүн тириэрдибиппит. Ону болҕойон истибит Евгения Исаевна, Алампа аатын үйэтитиигэ улахан өҥөлөөх мелодист В.Т. Андросов көҕүлээһининэн уопсастыбаннас туруорсуутун билэр буолан ылынан, Алампа урут өрөспүүбүлүкэ таһымыгар бэлиэтэммэтэх улахан тэрээһини Саха тыйаатырыгар киэҥник тэрийтэрэн турар. Онно наһаа даҕаны үөрбүппүт-астыммыппыт, ол дьоллоох түгэн умнуллубат…

90-с сылларга – кинигэ тахсыыта үбүлээһин мөлтөөһүнүттэн түһэн турар кэмигэр, саха литератууратыгар хайдах эрэ саҥа талааннар үүнүүлэрэ эмиэ аҕырамнаабыт бириэмэтигэр – кини идиэйэтинэн, уустук, быыһык мүһүлгэ кэмҥэ дьону толкуйдатар инниттэн, дириҥ бөлүһүөктүү көрүүлээх айымньы диэн, Өксөкүлээх аатырбыт «Ойуун түүлэ» поэматын Никиитистиин сүбэлэһэн, оччотооҕуга аан бастаан туспа кинигэнэн, суперобложкалаан эҥин таһаарбыппыт. Кини дириҥник хорутар ис хоһоонноох, киэҥ киэлилээх киирии тылы суруйбута. Айымньы суруллуутугар уонна кэнники устуоруйатыгар даҕаны сүрдээх мындыр комментарийдары, бэлиэтээһиннэри оҥорбута. Өксөкүлээх айар нэһилиэстибэтэ өссө киэҥник өйдөнөн, аныгы ааҕааччыга тиийэригэр көмөлөспүтэ. Биллэрин курдук, оччолорго биһиги аан бастакы Аан Дархаммыт Михаил Николаев саха судаарыстыбаннаһа сүбэрэнитиэт биллэрэн, саҥа таһымҥа тахсар бириэмэтигэр судаарыстыбаннай, бэлитиичэскэй үлэтигэр Өксөкүлээх идиэйэлэригэр күүскэ тирэҕирэрэ. «Ойуун түүлэ» урукку өттүгэр туспа кинигэнэн хаһан да бэчээттэнэ илигэ, өссө улахан, таһымнаах быһаарыылаах тахсан, кэрэхсэбили ылан турар.

Учууталбыт туохха барытыгар бэйэтэ туһунан, тутулуга суох көрүүлээх, көҥүл өйдөөх-санаалаах уонна ону, туохтан да толлубакка-кыраҕыйбакка, ханна баҕарар этэрсуруйар буолара. Манна даҕатан аҕыннахха, Баһылай Никиитис сорох кыараҕас, чычырбас көрүүлээх дьон бөлөхтөһөн хайдыһа сатыыллар, уопсай литератуура, омук түмсүүлээх буолуутун интэриэһин түһэн биэрэллэр диэн, ончу сөбүлээбэт этэ. Норуот сомоҕолоһуутугар ол охсуулааҕын уонна ааспыт литература, нэһилиэстибэ тула мөккүөрдэр арыт бэлиитикэ биэтэһигэр туһаныллан, интэлигиэнсийэ бастыҥ бэрэстэбиитэллэрин балыйан буруйдуурга сылтах биэрбиттэрин санатара. Онуоха буруйдаахтары, бэл, биир дойдулааҕын, норуот бэйиэтэ Эллэйи улаханнык хомуруйан ахтара, суруйара. Профессордар Авксентий Мординов, Георгий Башарин, о.д.а. курдук олус сүгүрүйэр, ытыктыыр дьоннооҕо.

Баһылай Никиитис наһаа элбэх былааннаах, элбэх араас, уустук мөккүөрдээх тиэмэлэргэ бэлиэтээһиннэрдээх этэ. Биһиги – биир дойдулаахтара, бииргэ үлэлэспит дьоно, үөрэппит-такайбыт оҕолоро, ыччата, аймах-билэ дьоно да, университет салалтата – бука бары күүспүтүн холбоон, кини айар, научнай нэһилиэстибэтин чөмчөтөн, киэҥ эйгэҕэ тириэрдэр соруктаахпыт. Университет салалтата уонна төрөөбүт улууһун дьаһалтата, Чөркөөҕүн нэһилиэгэ, уопсастыбаннаһа кини аатын анаан-минээн үйэтитэр үлэни саҕалаатылар, өссө үлэ наада. Кини курдук саха саарыннара, урааҥхай уһуктаахтара сэдэхтик үөскээн-төрөөн, үлэлээн-хамнаан ааһаллар. Учууталбыт киэҥ билиилээх-көрүүлээх, сахалыы мындыр өйдөөх, дэгиттэр талааннаах, дьоҕурдаах, төрөөбүт норуотун төлөннөөх патриота, көҥүл, тутулуга суох өйдөөх-санаалаах интэлигиэнсийэ чаҕылхай бэрэстэбиитэлин быһыытынан ханнык даҕаны боппуруоска мэлдьи баары баарынан, дьиҥ кырдьыгынан санаатын аһаҕастык этэрэ-суруйара. Ким эрэ сөбүлүө суоҕа, тойон-хотун атарахсытыа диэн куттаммат-сэрэммэт олус хорсун гражданныы позициялаах, ыраас суобастаах чинчийээччи, бөлүһүөктүү ырааҕы-инникини өтө көрөр муударай сээркээн сэһэн, ытык киһи, бөдөҥ лиичинэс сырдык аата хаалларбыт айар нэһилиэстибэтэ саха дьонун үрдүккэ угуйа туруоҕа..

2018 с.

ҮЛЭҺИТ ҮТҮӨТҮН ҮЙЭЛЭЭХ ӨЙДӨБҮННЬҮГЭ

Уйаара-кэйээрэ, улаҕата-киэлитэ биллибэт киэҥ Саха сирин талыы-талба көстүүлээх сиринэн-уотунан, эҥин дьоҕурдаах үлэһит дьонунан аатырар-сураҕырар түөлбэлэр киэргэтэллэр. Кинигэ кыһатыгар үлэбит сүнньүнэн алтыһар нэһилиэк-улуус аҕыйаҕа суоҕун иһин, ордук тахсыылаахтык ырыаҕа ылламмыт, хоһооҥҥо холбоммут Амманы кытта ыкса үлэлэспит эбиппит. Өр сыллаах хардарыта сыһыаны олохтообут быһаччы үтүөлээх-өҥөлөөх киһи кэрэмэһэ, үлэһит үтүөтэ Прасковья Ивановна Емельянова барахсан этэ. Кини курдук төрүт сирин патриота, төрөөбүт дойдутун айылҕатыгар ханыылыы тас сэбэрэлиин, ис дууһалыын сырдыгынан сыдьаайар дьоһун-мааны Далбар Хотуннуун бииргэ үлэлээбит сылларбытын сүрдээх истиҥ өйдөбүлүнэн ахта саныыбыт.

Урукку өттүгэр Амматтан 90-с сыллар бүтүүлэригэр айар куттаах энтузиаст Сардаана Онуфриевалаах «Амгинский улус: история, культура, фольклор» диэн кыраайы үөрэтэр научнай хабааннаах сонун кинигэни «Бичиккэ» бэчээттэтэннэр, бүтүн өрөспүүбүлүкэҕэ кэрэхсэбили тардыбыттара. Бу интэриэһинэй саҕалааһыны Аан Дархан М.Е. Николаев өйөөн, бэрэсидьиэн уурааҕынан анал үп көрүллэн, өрөспүүбүлүкэ улуустарын сиэрийэтэ олохтонон, утум-ситим тахсан барбыта. Онтон Д.Ф. Наумов улууһу салайар кэмигэр атыттартан бастакынан Аммаҕа «Бичик» уонна литератуура күннэрин үрдүк таһымҥа тэрийэн ыыппыт үтүө холобура баара. Ол саҕаламмыт бииргэ үлэлэһии уопутун учуоттаан, дьону кытта үлэҕэ үөрүйэх Прасковья Ивановна 2003 сыллаахха дьаһалтаҕа баһылыгы солбуйааччынан ананыаҕыттан кыһаны кытта айымньылаах үлэни саҕалаабыта. Кини «Бичик» дириэктэрин А.В. Егоровы, тэрилтэ тутаах эрэдээксийэлэрин сэбиэдиссэйдэрин Л.Н. Иванованы, М.Г. Макееваны кытта араа-бараа саастаах, биир бириэмэҕэ кэриэтэ Сэргэлээххэ саха салаатыгар үөрэммит буолан, сонно уопсай тылы булбута. Аны аҕата, кыһа ааптара, биллэр суруналыыс, суруйааччы Уйбаан Бөтүүнүскэйинэн сэдиптээн бэчээт, кинигэ, литератуура эйгэтин билэрэ, суолтатын өйдүүрэ ордук чугаһаппыта. Уонна оттон бэйэтэ эр киһи бэрдинии эгилитэ-бугулута суох көнө сүрүнүнэн, аһаҕас-сайаҕас майгытынан, салайааччы быһыытынан быһаарыылааҕынан, лоп бааччы, ылыннарыылаах тылынан-өһүнэн кимиэхэ баҕарар убаастатарын чугастык бодоруһан билэн сөбүлээбиппит. Дьон туһугар кыһаллыгаһа, киһиэхэ сыһыана тылыгар туругаһа, олоххо көрүүтэ эмиэ сөп түбэһэрэ.

Урукку курдук норуоту түмэр биир модун идиэйэ, тыа сиригэр, хаһаайыстыбатыгар судаарыстыбаттан үбүнэн-техниканан баһырхай көмө суох буолбут, ырыынак усулуобуйатыгар инники сайдыы үөл-дьүөл ыйдаҥарар, сири-уоту түүлэһэн үллэстии, бэйэни салайыныы киирбит кэмигэр дьон-сэргэ күннээҕи олоҕор, инникигэ тирэх көрдөнөн бэйэтин төрүт олохтоох, омук быһыытынан билиниитин бөҕөргөтөргө төрдүн-ууһун, силиһин-мутугун, төрөөбүт дойдутун устуоруйатын билэргэ наадыйыыта, интэриэһэ улаатан турара. Прасковья Ивановна сэбиэскэй кэмҥэ хомсомуол, дьалхааннаах 90-с сылларга нэһилиэк баһылыгын оскуолатын ааспытынан, дьону кытта үлэҕэ үөрүйэҕинэн ону таба өйдүүрэ. Ол да иһин олохтоох кыраайы үөрэтээччилэргэ тирэҕирэн, уопсастыбаннай өй-санаа, сиэр-майгы сааһыланарыгар, чөл хааларыгар, үлэ-хамнас күүһүрэригэр, сайдыыга дьулуур, инникигэ эрэл көҕүлэнэригэр аҕа көлүөнэ ситиһиилэрин, үтүө үгэстэрин, бастыҥ бэрэстэбиитэллэрин сырдатар, үйэтитэр үлэни былааннаан ыытарга тус болҕомтотун уурбута. Улуус сайдыытын былааныгар биир сүрүн хайысха быһыытынан олохтоох тиэмэҕэ кинигэ тахсыыта ылынылларын инникини көрөр далааһыннаах толкуйдаах, буулаҕа дьулуурдаах, эрчимнээх эдэр баһылык А.Е. Артемьев күүскэ өйөөбүтэ. Олоххо киллэриигэ эмиэ салайааччыларын курдук төрөөбүт Аммаларын, дойдуларын дьонун туһугар олус кыһаллар, улахан потенциаллаах хамаанда, улуус актыыба бөҕө тирэх буолбуттара.

«Амма биллиилээх дьоно» сиэрийэнэн, тэрилтэ, нэһилиэк историятын, улуус үтүөлээх, туруу үлэһит, биир дойдулаахтара киэн туттар дьоннорун туһунан кинигэлэр тиһигин быспакка тахсан барбыттара. Күннээҕи олоххо-дьаһахха, бары эйгэҕэ, үлэҕэ-хамнаска түмсүүлээх, инникигэ эрэллээх буолуу, нэһилиэнньэҕэ духуобунас, култуура таһыма үрдээһинэ, үлэлээн ааспыт көлүөнэлэргэ ытыктабыл, кинилэр олохтообут үтүө үгэстэрин харыстааһын иитэр-үөрэтэр оруоллааҕын дириҥник өйдүүр үрдүк интеллектуальнай таһымнаах Амма салалтатын айымньылаах үлэтин үтүө түмүктэрэ билигин балачча кэм ааспытын кэннэ ордук ырылхайдык көстөр. Сүүһүнэн саҥа саҕалааһын быһыытынан өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн биһирэбили, сэҥээриини ылбыт таһаарыылартан сорҕотун, ордук бөдөҥ кээмэйдээх, баай матырыйааллаах өттүн эрэ бэлиэтээн холобурдуохха сөп: «Амгинский район – вехи столетия» (2011), «Сыллар быыстарын сэгэтэн, кэлэр кэми түстэһэн» (2012), «От игр предков к идеалам олимпизма» (2013), «Культура Амги: наследие и современность» (2014). Үксүн Прасковья Ивановна көҕүлээһининэн, кыттыытынан, Александр Еремеевич кыһамньытынан, үп көрөн кыах биэриитинэн, онтон салгыы Николай Архипович үтүө үгэһи салҕааһынынан 2003 сылтан 2018-ка диэри барыта 200-чэкэ кинигэ бэчээттэниитэ соҕотох улуус холобуругар сөҕүмэр көрдөрүү! Саха сирин атын улуустарыгар хаһан да ситиһиллибэтэх үрдүк кирбии. Уонна аны куоһарыллыбат чыпчаалынан хаалара да буолуо. Бу – Аммаҕа эрэ анамматах, бүтүн саха норуотугар мэлдьи туһаныллар духуобунай нэһилиэстибэ, кэлэр көлүөнэлэргэ күндү бэлэх.

2016 с. «Ааҕар Саха сирэ» бастакы бэстибээлгэ кыттыбыт Россия кинигэтин кыһаларын ассоциациятын бэрэсидьиэнэ К.В. Чеченев «Якутск Вечерний» хаһыакка аммалар бу ситиһиилэрин дойду үрдүнэн феномен быһыытынан үрдүктүк сыаналаабыта. Кини Амма кинигэтин быыстапкатын билсиһэригэр ис хоһооннорун, хаачыстыбаларын олус сөхпүт этэ. Чахчыта даҕаны, соҕотох биир «Амма оройуона үйэлэр кирбиилэригэр» альбом кинигэ «АмурЭкспоФорум-2011», ХV Уһук Илиҥҥи уонна «Саха сирин бэчээтин тиэргэнэ» быыстапка-дьаарбаҥкаларын көмүс мэтээллэринэн бэлиэтэммит холобура да элбэҕи этэр.

Баһылыгы социальнай боппуруостарга солбуйааччы бүппэт түбүктээх үлэтиттэн бириэмэ ордорунан, Прасковья Ивановна үгүс кинигэлэргэ хомуйан оҥорооччу уонна бэчээккэ бэлэмнээччи быһыытынан тус бэйэтинэн кыттарын сөҕөрбүт. Олохтоох ааптардар этиилэрин өйөөн, сороҕор бэйэтэ идея этэн, тыл көтөҕөн, анал хамыыһыйа тэрийэн, хонтуруоллаан сүүрэрэ-көтөрө. Ордук эппиэттээх, ыксаллаах үлэлэргэ суол хаайтарыытын, айан уһунун, өрөбүлүн-уоппускатын кэрэйбэккэ киирэн үлэлэһэрэ. Редакторы, верстальщигы, дизайнеры кытта хойукка диэри тэҥҥэ олорсон, көрөн-истэн бэчээккэ ыытыһара. «Помним, гордимся. Амгинский район в годы Великой Отечественной Войны» (2015), «Образование в Амгинском улусе: история и современность» (2017), о.д.а. бэйэтэ хомуйан оҥорсубут кинигэлэригэр өрөбүллэрин, уоппускатын аахсыбакка, бэл түүннэри үлэлэспитин кыһа үлэһиттэрэ сөҕө-махтайа санаан умнубаттар. Бу дьоһун альбом кинигэлэр оҥоһуллууларыгар Прасковья Ивановна, үлэ чааһын бүппүтүн кэннэ, эбэтэр сарсыарда эрдэ кэлэн үлэлэһэн, альбомнар үрдүк таһымнаах уонна дириҥ ис хоһоонноох буола тахсыбыттарыгар улахан үтүөлээх-өҥөлөөх. Инньэ гынан, бу альбом кинигэлэр өрөспүүбүлүкэҕэ эрэ буолбакка, Россия үрдүнэн бэлиэ, кэрэхсэбиллээх уонна сонун бырайыак буолбуттара, хас да Россия кинигэлэрин куонкурустарыгар лауреат, дипломант үрдүк аатын ылбыттара. Төрөөбүт тыл, сурук-бичик норуокка хайдахтаах курдук суолталааҕын кини толору билэр уонна ис сүрэҕиттэн ылынан өйдүүр этэ. Аҕата Уйбаан Бөтүүнүскэй суруйааччы, суруналыыс буоларынан, кинилэр ыалдьытымсах дьиэлэригэр өрдөөҕүттэн саха киэн туттар үгүс суруйааччылара, айар куттаах дьоно хонон-өрөөн ааһаллар эбит этэ. Прасковья Ивановна кыра эрдэҕиттэн ийэ тыл илгэтигэр иитиллэн, үгүс суруйааччылары илэ хараҕынан көрөн, дэлэй, сэргэх кэпсээннэрин истэн, кинилэрдиин үөрэнэ сылларыгар, кэлин үлэтинэн мэлдьи алтыһан, айымньыны, суругу-бичиги олус сыаналыыр киһи буола үүннэҕэ.

Кини бириэмэтин да, доруобуйатын да кэрэйбэккэ төрөөбүт улууһун социальнай, духуобунай сайдыытыгар, үөрэхтээһинигэр, култууратыгар, бэчээтигэр, доруобуйа харыстабылыгар, Амма улууһа инникилээх-кэскиллээх буолуутун туһугар үлэлээбит үлэтэ-хамнаһа биир дойдулаахтарыгар умнуллуо суоҕа. Уонна духуобунаһы, үйэтитиини, ааспыт устуоруйаҕа харыстабыллаах сыһыаны өрө тутууга атын нэһилиэктэр, улуустар, өрөспүүбүлүкэ салалтатын таһымыгар да үлэлиир салайааччыларга үтүө холобурунан хаалыаҕа. Прасковья Ивановна олус үчүгэй иилээччи-саҕалааччы, эппиэттээх үлэһит уонна чахчы тэрээһиннээх салайааччытын таһынан сэмэй, эйэҕэс-сайаҕас, дьиҥ чахчы сахалыы сиэрдээх-майгылаах, киһини бэйэтигэр тардар кэрэ киһи, үтүө доҕор, эрэллээх табаарыс, истиҥ дьүөгэ, эдьиий, ийэ, эбэ этэ.

Аны санаатахха, бэйэтигэр олус ирдэбиллээҕинэн, олоҕун тухары харыстаммакка, илистиилээхтик үлэлээн доруобуйатын алларыттаҕа, үйэтин кылгаттаҕа… Атын өттүнэн ылан көрдөххө, аҕатын утумнаан, дойдутун ааспытын, үтүө-мааны дьонун сурукка-бичиккэ тиһэн үйэ-саас тухары хаалларар үтүө баҕата – киниэхэ бэйэтигэр сүрэҕэ сөбүлүүр эбии дьарыга быһыылааҕа. Бука, күннэтэ-сыллата сындалҕаннаах үлэтин быыһыгар, баардаах баара батарбакка, дьоҕурун-талаанын таһааран кинигэнэн дьарыктанан аралдьыйан, сынньанан ылар кэриэтэ сананара эбитэ буолуо. Оттон биһиги бэркэ билэбит сылын аайы улахан кинигэ матырыйаалын хомуйан, суруйан бэчээккэ бэлэмниир манан аҕай дьыала буолбатаҕын. Прасковья Ивановна таптыыр дойдутугар, ытыктыыр-сүгүрүйэр биир дойдулаахтарыгар үгүс өрүттээх үлэтин-хамнаһын бу хайысхатынан бэйэтин туһунан үйэлээх өйдөбүнньүгү эмиэ оҥостубут эбит, кэлин эргитэ санаан өйдөөтөххө.

Хара үлэттэн саҕалаан салайар үлэҕэ тахсыбыт буолан, үлэһит киһиэхэ убаастабыллаах-махталлаах сыһыаннааҕа. Кинигэҕэ үлэлэспит хас биирдии киһиэхэ, умнубакка-көтүппэккэ, Махтал сурук оҥортороро, биһирэмнэргэ анаан ыҥырара. Кыһа кэлэктиибин Амма кинигэлэрэ тахсыыларыгар үлэтин үрдүктүк сыаналаан, улуус араас тэрээһиннэригэр, ыһыахха, айылҕаҕа сынньата, дьэдьэннэтэ ыҥыран, дьиэтигэр ыалдьыттатан маанылыыра-күндүлүүрэ. Харама Хайатын ытык күөнүгэр бүтүн кэлэктииби ыҥыран сынньатан, сөтүөлэтэн дьону үөрдэн-көтүтэн астынан уонна дойдутун айылҕатын эриэккэс көстүүтүнэн киэн туттан мичилийэ турар мөссүөнэ – өйгө-сүрэххэ иҥэн хаалбыт биир кэрэ түгэн этэ. Саха Далбар Хотуна Прасковья Ивановна курдук үтүө-мааны киһини кытта ыкса билсибиппитинэн, өр сылларга олус таһаарыылаахтык, ситиһиилээхтик бииргэ үлэлээбиппитинэн киэн туттабыт уонна айар-тутар, кэскили түстүүр айымньылаах үлэбит аартыгар чугастык, истиҥник алтыһан ааспыппытыгар дьылҕабытыгар махтанабыт!

Дьахтар киһи айылҕаттан чаастаппыт сүрүн анала – оҕо төрөтөн, иитэн улаатыннаран, дьиэни-уоту көрөн ньир бараан дьиэ кэргэн туллар тутааҕа буолуу. Ол да иһин салайар үлэҕэ олоҕун аныыра уустуктардаах. Оттон Прасковья Ивановна салайааччы, уопсастыбаннай диэйэтэл уонна кэргэн, ийэ миссияларын барытын кыайа туппут кыахтаах личность эбит. Ис кыаҕын, сүрэҕин баҕатын, өйүн-санаатын, күүһүн-сэниэтин муҥутуурдук түмүнэн, кини ону ситистэҕэ. Тус олоҕун туһунан кэпсии сылдьыбата. Олоҕун аргыһын улахан ытыктабылынан, оҕолорун, сиэннэрин туһунан иһиттэн сырдаан, манньыйан туран, ахтан аһарара. Емельяновтар дьиэлэригэр-уоттарыгар сырыттахха, кэргэнниилэр бэйэ-бэйэлэригэр иллээх, истиҥ сыһыаннара сылааһынан угуттуура. Дьаһаллаах хаһаайыттар буолаллара тэлгэһэттэн сонно биллэрэ. Олус ытыктаһан олорбут кэргэнэ, улуус сүрүн тэрилтэтин биир биллэр салайааччыта Иван Николаевич олохтон барыытыттан Прасковья Ивановна олус улаханнык оҕустараахтаабыт этэ. Олоҕун аргыһын дойдутугар дьоһун суолу-ииһи хаалларбыт салайар үлэһит, исписэлиис, үтүөкэн киһи, аҕа-кэргэн быһыытынан сырдатар дьоһун кинигэни биир сылыгар оҥорбута иккиэннэрин күндү өйдөбүнньүгэ буолан, оҕолоругар, сиэннэригэр, аймах-билэ, доҕор дьонугар, биир дойдулаахтарыгар саха, Амма улууһун үтүөкэн, чулуу бэрэстэбиитэллэрин саната туруо.

Өр кэмҥэ айымньылаахтык бииргэ үлэлэспит киһибит, доҕорбут П.И. Емельянова баай ис хоһоонноох олоҕуттан, үгүс үлэтиттэн бэйэбит билэрбитин эрэ ойо тутан сырдатарга холоннубут. Кини курдук улахан суолу хаалларбыт туруу үлэһит, тулатын киэргэппит үтүө киһи кэриэһин сырдык өйдөбүлүнэн, махталынан биир дойдулаахтара, аммалар, бары алтыспыт дьоно мэлдьи ахта-саныы сылдьыахтара, үйэтитэр үлэни ыытыахтара, оҕолоро, сиэннэрэ төрөппүттэрин ааттатыахтара диэн экчи эрэнэбит.

2019 с.