Текст книги "Кэм кэрэһиттэрэ"

– Ол иһин даҕаны… Соторутааҕыта түһээн, икки саҥа дьиэ муохтара тэлибирии турарын көрбүтүм… Аҕата суох хааллаххыт… – диэхтээтэ, уйадыйбыт бүтэҥи куолаһынан.

Кини бэйэтэ даҕаны боксаҕа тренер уола Арсен Петрову эрдэ сүтэрэн, бу күннэргэ дэҥҥэ түбэһэн соһумардык олохтон туораабыт улахан уолун Ньукулайы кистээн, кэбирээн сылдьара… Арыычча кыатанан, бэйэ-бэйэлэриттэн көҥөнсөн, аһыыларын таска биллэрэри кистии сылдьыбыт уолаттар, туора киһиттэн аһыннарбычча, кыайан туттуммакка уйадыйан, сыҥырҕаан бардылар. Сахайаан, ыал кырата, марылаччы ытаан ылла. Улахан киһи, Дьурус, саҥа таһаарбакка, хараҕын уута сарт түһэр. Истэригэр тууйуллан түмүллэ сылдьыбыттарын, тыыннарын таһааран, арыый кэҥээбит курдук буоллулар. Будулҕан туман өрүкүйэр күнүгэр самолет көппөккө, кыайан сонно дойдулаабатахтара. Кырдьаҕас эдьиийдэриттэн сүбэ-ама ылан, Дьурус уопсайыгар барбыта.

Бииргэ үөрэнэр оҕолоро барахсаттар көмө харчы хомуйа охсубут этилэр. Санаатын көтөҕөөрү, аралдьыта түһээри, киинэҕэ илдьэ барбыттара. Дьурус, дөйөн хаалбыттыы, этэллэрин эрэ хоту көҥдөй көхсө эрэ сүөдэҥнии сылдьыбыта. Оҕолор кини туругун өйдөөн, төһө кыалларынан аралдьыта сатыыллара.

Сарсыныгар самолет дьэ көтөн, оройуон киинигэр тиийбиттэрэ. Сонно хата нэһилиэккэ тахсар массыына баарын Томтортон илдьиттээн биллэрэннэр, суоллара табыллыбыта. Ол айан санааҕа олус ыарахана Дьурус өйүгэр, кутугар-сүрүгэр билиҥҥээҥҥэ диэри ыарык-баттык буолан, дууһатын аалар…

Урукку өттүгэр бэйэтин ыырыттан тэйбэтэх, соторутааҕыта эрэ тэлэһийэн, үөрэххэ киирбит Дьуруска төрөөбүт дойду олус ахтылҕаннааҕа. Куоракка былырыыҥҥыттан устудьуон аатыран, араас оройуон, түөлбэ сайдам ыччаттарыныын бииргэ алтыһар үөрүүтүн билии наһаа үчүгэйэ. Ол эрээри уол куорат дьонун тоҥкуруун сыһыанын, кыраан хлордаах уутун, сайыҥҥы итии кэмҥэ таһырдьа бөх тоҕор помуойа дьааһыктарын, элбэх массыына муруну-уоһу тумнарар дьаардаах сыттарын билиҥҥэ диэри атыҥырыыр. Ордук кирпииччэ оһох барахсан күчүгүрүү-бачыгырыы умайарын олус суохтуур. Ол да иһин инитэ куортамнаһан олорор чааһынай дьиэтигэр билсэ-көрсө кэлэ турааччы. Каникулга, аҕыйах да күн өрөбүлгэ хаайтарыыны кэрэйбэккэ дойдутугар, дьиэтигэр талаһааччы этэ…

Ол бэйэтэ аны дьиэтигэр ким да кэтэспэтин саныырыгар олус ыарахан. Сэриигэ дэлби тэбиигэ, дьаакка сүһүрүүгэ түбэспит инбэлиит аҕата, төһө да ыарыһаҕын, эмтэнии күүһүнэн эрэ сылдьарын иһин, оҕотук санаатыгар бу курдук дөбөҥнүк олохтон барыа диэн санаабат этэ. Ол иһин муммут кус оҕотунуу өйө-санаата бутуллан сылдьара. Киниэхэ барыта наһаа соһумар курдуга. Оҕотук өйүнэн-санаатынан өссө аҕатын хайдах дьаһанан тиһэх суолугар атаарарын билбэтэ, ол туһунан толкуйданар да кыаҕа суоҕа. Арай салгыы быраатынаан хайдах олоруохтарын туһунан сатаан санаабата. Инникитэ барыта бүтэй, муҥурданан хаалбыкка дылыта…

«Оо, бу күн иннинэ дойдуга айанныыр үөрүүлээх, кэтэһиилээх даҕаны буолара!..» Ахтылҕаннаах сирдэр-уоттар, күндү өйдөбүллэри саҕар бэлиэ миэстэлэр бииртэн биир кэлэн иһэллэрэ үөрүүлээх да этэ. Төрөөбүт алаһа дьиэҕэ хас чыпчылҕан, мүнүүтэ, чаас аайы чугаһатан иһэр массыына биир күдьүс тыаһа кулҕаахха кэрэ музыканы моһуоннуур өрөгөйдөөх дорҕоон буолан иһиллэрэ. Үчүгэй даҕаны этэ ахтан-суохтаан сырыттахха, аргыстаһан айанныыр дойдуҥ дьонун үөрбүт-көппүт күйгүөрэ, сонуннарын үллэстэллэрэ… Хаан уруу кэриэтэ биир дойдулаахтара Дьурус хайдах үөрэнэ сылдьарын, быраатын туһунан ыйыталаһаллара түөс иһин сылааһынан угуттуура, бүтэйдии үөрүү иэйиитинэн толороро. Ыйыталаһыы кэнниттэн ордук бэйэ бэйэлэрин икки ардыларыгар уолаттар ыарыһах, соҕотоҕун хаалбыт аҕалара оҕолорун сэмэй, бэрээдэктээх гына үчүгэйдик иитэн, идэ ылар үөрэхтээх дьон оҥорон эрэрин туһунан тыл бырахсан, тулаайах оҕолор тустарыгар ис сүрэхтэриттэн үөрэн күө-дьаа кэпсэтэллэрэ кинилэргэ махтал санааны уонна таска биллэрбэккэ, бүөмчү киэн туттуулаах иһирэх иэйиини үөскэтэрэ.

«Ойуурдаах куобах охтубат, дьонноох киһи тутайбат» диэн өс хоһооно уот харахха сөп түбэһэрин, Дьурус онно билэн турар. Томтор дьоно барахсаттар, урут-уруккуттан хардарыта көмөлөсүһэр, кыһалҕалааҕы өйүүр-убуур үгэстэрин тута сылдьар буоланнар, барыта орун-оннугар дьаһаллыбыта. Ыраах Өлүөхүмэттэн аҕаларын инитэ Харлампий, Чурапчыттан күтүөттэрэ аах Бурунньукуоптар, убайдара Хабыыта Чаҕаанап, аҕатын таай аймаҕа Уоһук Бөлөнүүскэй кэлэннэр, эмиэ көмө-тирэх буолбуттара.

Дьурус Чаҕаанап сааһын тухары дойдутун дьонугар муҥура суох махталлаах. Ол уустук балаһыанньаҕа түбэспит, иккиэйэх эрэ тула эргийэн хаалбыт уолаттарга аҕатын табаарыстара, сэбиэт, отделение салалтата, чугас ыаллара, учууталлара, бииргэ үөрэммиттэрэ бары саба түһэн көмөлөспүттэрэ….

Чаҕаанап уруккуну ахта саныы олорон, массыына тохтообутугар эргим-ургум көрүннэ. Дьиэлэрин таһыгар кэлбит дьон тахсаары өгдөҥнөһөн, харчыларын төлөһөн барбыттарыгар өй ылан, эмиэ кумааһынньыгын хостонно. Сотору инитэ аах олорор икки этээстээх дьиэлэрин аттыгар тиийэн тохтоотулар. Дьиэ иннигэр Ньукулай сиэннэрэ Куока уонна Сардаана балтын Лилия оҕолоро, Байбааскы убайынаан Киэсэлиин эбии уһаан хороллон туралларын көрөн, эгди буолла. Аайта дьиэттэн саҥа утары таҕыста. «Кэрэмээһэптэр, Чаҕаанаптар утумнара тэнийэн истиннэр! Олох салҕанар», – дии санаан, сүргэтэ көтөҕүллүбүт Чаҕаанап эрчимнээхтик ааны аһа баттаан, таһырдьа тахсан, чэлгиэн салгынынан түөһүн толору тыынна.

III ТҮҺҮМЭХ

КИМ ДА УМНУЛЛУБАТ, ТУОХ ДА УМНУЛЛУБАТ

И радости и рана на сердце открытом…

В день славной Победы звучит, как набат:

«Никто не забыт и ничто не забыто!»

Потомками верных Отчизне солдат.

……………………………………………………

Под грохот орудий голодною смертью,

В блокадном кольце умирал Ленинград…

И пепел Хатыни обугленной твердью,

В нас гневом и болью все годы подряд…

Ольга Берггольц. «Никто не забыт, ничто не забыто!»

Бу ыар нүһэр ис хоһоонноох айымньы тыллара 1959 сыллаахха блокада сиэртибэлэрэ кистэммит Пискаревтааҕы кылабыыһа мемориальнай истиэнэтигэр сурулларга ананан айыллыбыта. Онтон ыла Ольга Берггольц өйгө хатанан хаалар кынаттаах тыллара Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ олохторун толук уурбуттары кэриэстиир мэҥэ өйдөбүнньүктэргэ, мемориалларга, суруйууларга үйэлээх луоһун быһыытынан киэҥник туттуллар. «Ставшие крылатыми слова «Никто не забыт, ничто не забыто» являются для нас незыблемым нравственным законом, мерилом всего общественного бытия», – диэн Татарстан бэрэсидьиэнэ Р.Минниханов сиэрдээх тылларын кытары сөбүлэспэт буолуохха сатаммат.

Тоҕо бу үс түһүмэҕинэн 2001, 2005 сыллардаахха уонна 2020 с. Улуу Кыайыы 75 сылын көрсө бэчээттэммит хомуурунньуктар «Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат» диэн уопсай ааттаммыттарын кылгастык быһаарар сөптөөх. Бастатан туран, улуу дойду хотугу киин куоратынан ааттанар Ленинград (билиҥҥи Санкт-Петербург) олохтоохторо сэрии сылларыгар түбэспит иэдээннээх балаһыанньалара ыраах хоту тыылга баар Саха сирин дьонун ол кэмнэрдээҕи алдьархайыгар атылыы. 1941 сыл балаҕан ыйын 8 күнүттэн 1944 сыл тохсунньутун 27 чыыһылатыгар диэри, ол аата 872 күннээх фашист сэриитин уот уобуруччутугар хам ылларан төгүрүйтэрэн олорон, Ленинград нэһилиэнньэтин аҥаарыгар чугаһыыр киһитин сүтэрбитэ диэн суруллар. Өстөөх төгүрүктээһинин иннинэ куорат нэһилиэнньэтэ 2,9 мөлүйүөн кэриҥэ этэ дииллэр. Араас ааҕыынан блокада сиэртибэтэ 600 тыһыынчаттан 1,5 мөл. диэри халбаҥныыр. Эргиччи артиллерия ытыытын, буомба түһүүтүн анныгар олорбут куорат олохтоохторун 97 % аччыктаан, хоргуйан өлбүтүн чинчийээччилэр бэлиэтииллэр (Ол иһигэр куорат көмүскэлигэр өлбүт саха байыастарыттан ураты Саха сириттэн театр студиятыгар үөрэнэ тиийбит труппа ыччаттара). 3 % буомба, снаряд дэлби тэбиититтэн, дьиэ умайыытыгар, сууллуутугар түбэһэн күн сириттэн сүппүттэр эбит. Үлэлэрин тохтоппокко дьүккүһэ сылдьар оробуочайдарга 250 гр, сулууспалаахтарга, кыаммат-кырдьаҕас дьоҥҥо, оҕолорго 125 гр эрэ мөлтөх хаачыстыбалаах булкаас килиэп көрүллэрэ. Бу блокада күчүмэҕэйдэрин, трагедиятын туһунан киэҥник үөрэтиллибитэ, сырдатыллыбыта, кинигэлэр, уус-уран айымньылар суруллубуттара, киинэлэр оҥоһуллубуттара. Сэрии алдьархайа, хайдах сыананан өстөөхтөн көмүскэнии буолбутун, кыайыы кэлбитин кэлиҥҥи көлүөнэлэр билэллэригэр, сыаналыылларыгар ол хайаан да наада.

Оттон сэрии уотун анныгар, оккупацияҕа түбэспит Белоруссия, Украина, Арассыыйа уобластарыттан кый ыраах баар Саха сирэ сэриилэһэр армияҕа, үлэ фронугар мобилизацияламмыт, кыргыс хонуутугар өлбүт-сүппүт эр дьонун ахсаана олус элбэх. Онтон тыа сиригэр холкуоска дохуота суох кэриэтэ үлэлии сылдьан, сут-кураан, аччыктааһын, тоҥуу-хатыы содулугар олохтон туораабыт дьахталларын, кырдьаҕаһын-кыамматын, оҕотун ахсаанын эбэн, бырыһыанынан таһааран тэҥнээтэххэ, уопсай сүтүгэ Россия, урукку Советскай Союз, бэл, белорустар сүтүктэриттэн таһыччы. Ол хомолтолоох, кутурҕаннаах устуоруйа чахчытын туһунан, сэбиэскэй кэмҥэ суруллара-этиллэрэ бобуулааҕын быһыытынан, киэҥ эйгэҕэ, бэл өрөспүүбүлүкэ иһигэр биллибэт, сырдатыллыбат этэ. Ону тэҥэ хамнаһа суох, сэрии сылларыгар аһыылларыгар даҕаны дохуот ылбат тыа сирин нэһилиэнньэтэ, сүрүннээн, нолуогу төлүүр кыаҕа суох буолан, суукка бэриллэн буруйданыыта олус маассабайа Илья Винокуров оҥотторбут «Справка об естественном движении населения Якутской АССР» диэн докумуонуттан көстөр. 1940 сылтан 1945 сыл саҕаланыытыгар диэри суукка 67643 киһи бэриллибититтэн 53938-һа суут уурааҕынан буруйга түбэспит. Ол дьон баһыйар үгүстэрэ «Дальстрой» лааҕырдарыгар көмүс, уран рудниктарыгар үлэлии сылдьан, тыыннара быстыбыта. Бу турар-турбат дьоннорун барытын кэриэтэ фроҥҥа атаарбыт, кинилэр оннуларыгар холкуос күүстээх үлэтигэр хаалбыт кырдьаҕас-кыаммат, оҕо-дьахтар састааптаах тыа сирин нэһилиэнньэтигэр олус баттыгастаах сыһыаны сырдатар матырыйааллар Кыайыы хайдахтаах ыар толугунан кэлбитин, саха норуота омук быһыытынан имири эстэ сыһан туран киллэрбит кыайыыга кылаатын билиҥҥи көлүөнэлэр билэллэрэ, сыаналыыллара ирдэнэр.

Сэрии хонуутугар, тыылга эмсэҕэлэммэтэх дьиэ кэргэн сахаҕа суоҕун кэриэтэ. Чопчу холобурдары аҕыннахха, төрөөбүт нэһилиэкпиттэн, Таатта Баайаҕатыттан, балтараа сүүс дьон талыыта фроҥҥа аттаммытыттан аҥаардара кыргыс толоонугар хаалбыта. Ол иһигэр биир дьиэ кэргэнтэн Хобороос Малгина уолаттара – биэс бырааттыы Малгиннар уонна күтүөттэрэ. Аҥаардас, бэйэм аймахтарбыттан холобурдуур буоллахха: 11 оҕолоох Х.Р. Луковцев дьиэ кэргэниттэн биир уол Иван Украинаны босхолоһо сылдьан сэрии хонуутугар охтубута. Иккис уол, аҕам Николай, төрөппүттэрин сүтэрэн тулаайах хаалбыт кыраларын хаалларан, Илиҥҥи фроҥҥа дьоппуоннары кытары сэриигэ доруобуйатын сүтэрэн эргиллибитэ. Дьоно аах отутус сыллар бүтүүлэриттэн бүрүүкээбит сут-кураан тэбиитигэр хоргуйан, ыалдьан тыыннара быстыбыта. Улахан дьиэ кэргэнтэн ордубут СӨ үтүөлээх учуутала, Өлүөхүмэ улууһун бочуоттаах олохтооҕо Х.Х. Луковцев ахтыытынан, нолуок иэһин суотугар диэн соҕотох ынахтарын туура тутан барыахтарыттан быста иэдэйбиттэр, икки кыра уол, биир кыыс эрэ детдомҥа иитиллэн, аһыныгас ыалларыгар сыстан тыыннаах ордубуттар. Оттон Уус Алдаҥҥа олорор иним Станислав кэргэнэ Александра Николаевна эһэтин Дьөгүөр бииргэ төрөөбүттэрэ, сэттэ бырааттыы Румянцевтар, бары сэрии хомууругар хабыллыбыттара. Кинилэртэн олус үчүгэй куоластаах ырыаһыт-тойуксут, артыыс талааннаах буолан, Ойуунускай Ньукулай диэн таптал ааттаммыт улаханнара, Ньоччуо Лэгэнтэй диэн аччыгыйдара, бэһис уол Алексей уонна иитиллибитинэн Федор Степанович Сивцев диэн аатынан сурукка киирбит алтыс уоллара төрөөбүт-үөскээбит Чагдаайыларыгар төннүбэтэхтэрэ. Икки Дьөгүөр, Киргиэлэй этэҥҥэ эргиллэн кэлэн, сэриигэ ылбыт бааһырыыларыттан үйэлэрэ уһаабатар даҕаны, оҕо-уруу төрөтөн, үлэ-хамнас бөҕөнү үлэлээн ааспыттара. Онтон кэргэним Лидия аҕата Иван уонна абаҕата Лэгэнтэй Сахатаевтар Сунтаар Хаданыттан биирдэрэ үлэ фронугар, иккиһэ сэриигэ ыҥырыллан ытык иэстэрин төлөөбүттэрэ. Ийэ кынным «Үлэ Кыһыл Знамята» уордьаннаах тыыл бэтэрээнэ Мотрена Петровна Семенова Тойбохой Туойдааҕар үгүс биир дойдулаахтара, саастыы оҕолоро сут кэмигэр тыыннара быстыбытын, кини дьолугар холкуоска түһээнинэн 16 сааһыгар Сунтаарга промкомбинакка үлэлии киирэн, тыыннаах орпутун хараастан кэпсиир буолара. Ити курдук сэрии ыар содулун, сут иэдээнин хас биирдии саха ыала көрсүбүтэ, үгүс оҕо төрөппүтүн, чугас дьонун сүтэрбитэ. Хас да уонунан тыһыынча эдэр-чэгиэн сэриигэ охтубут, суттан-кураантан тэптэрэн өлбүт-сүппүт хаан уруу дьоннорбут сүтүгүн демографическай дуораана билиҥҥэ диэри биллэ турар, саха норуотун ахсаана эбиллэн биэрбэт.

Үрүҥ күн анныгар икки атахтаахха олох биирдэ бэриллэр. Киһи барахсан «мутугунан быраҕар муҥур үйэтигэр» Аан Чэлбэр Айылҕа айбыт тыынар тыыннааҕын көрүҥүн, биир харамайын быһыытынан удьуорун ууһатан-тэнитэн бэйэтин кэнниттэн хаалларыахтаах. Киһи буолан төрөөбүт аналын быһыытынан өбүгэ үгэһин, дьон аймах сиэрин-майгытын, нуорматын-сокуонун тутуһан, үлэлээн-хамсаан, оҕо төрөтөн, иитэн-аһатан киһи-хара оҥорон, сиэннэрин көрсөн, таптаан, үөрэн-хомойон олорон ааһар. Хас биирдии киһи атыттартан уратылаах, туохха эмэ дьоҕурдаах, кини бэйэтэ эрэ олорор, киминэн да хатыламмат туспа дьылҕалаах. Дэлэҕэ даҕаны, киһи аймах өркөн өйдөөхтөрө бу курдук бэргэнник этэн кэбиһиэхтэрэ дуо: «Хас биирдии киһи – туспа куйаар, хас киһи мэҥэ тааһын анныгар – бүтүн аан дойду устуоруйата көмүллэн сытар», – диэн. Ол да иһин, былыр-былыргыттан киһи тыынын быһыы, өлөргө-сүтэргэ тириэрдии, күһэйии ыартан ыар буруйунан, хараҥа аньыынан ааҕыллара. Айылҕа алдьархайынааҕар ордук баһархай иэдээни аҕалар сэрииттэн киһи аймах дьиксиниэн дьи ксинэр.

Үгүс сэриини, өлүүнү-сүтүүнү көрсүбүт эрэйдээх-буруйдаах Арассыыйа, урукку ССРС диэн ааттанар улуу дойду бары норуоттара Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии сылларыгар нацизм, фашизм адьырҕаларын утары хабыр хапсыыга 27 мөлүйүөнтэн тахса хаан уруу, күндү дьоннорун сүтэрбиттэрэ. Бу – тугунан да кэмнэммэт ыар сүтүк, оспот баас, демография алдьархайа. Сэрии саҕанааҕы сүтүк демографическай дуораана күн бүгүҥҥэ диэри биллэ, саната турар. Ол содула ордук аҕыйах ахсааннаах омукка өссө улахан охсуулаах. Маныах сыһыаран, биир түгэни ахтан аһарыаҕы баҕарыллар. 2015 с. Кыһыл болуоссакка маҥнайгы кинигэ бэстибээлэ тэриллибитэ. Онно А.В. Егоров дойду салайааччытыгар Улуу Кыайыыга анаан тахсыбыт альбому көрдөрбүтэ. Фроҥҥа Саха сириттэн 62 тыһ. тахса киһи барбыта, аҥаардара төннүбэтэҕэ, бааһыран кэлэн уһаабатахтара диэн, снайпердарбыт эҥин туһунан аҕыйах тылынан билиһиннэрбиппит. Дойду баһылыга альбому ылан арыйталаан көрө, ыйыталаһа туран, сирэйэ-хараҕа сымнаан барбыта. «Адьас бэйэбит дьоммут эбит, сахалар сэриигэ улахан патриотизмнарын көрдөрбүттэр эбит» диэн быдан чугастык ылыммытын үөрэ көрдүбүт. Владимир Владимирович чахчы сэҥээрэн, хас да ыйытыы биэрдэ. Онтон Август Васильевиһы санныттан кууһан туран: «Молодцы!» – диэн хайҕаата. Онтон ыла биһиги, сахалар, дойду туһугар улахан сиэртибэни биэрбиппитин кистии-саба сатыа суохтаахпыт, төттөрүтүн, бу Арассыыйа судаарыстыбатын туһугар мэлдьэһиллибэт үтүөбүтүн-өҥөбүтүн киэҥник биллэриэхтээхпит диэн өйдөбүл өссө бигэргээбитэ.

Бу ыарахан, уустук тиэмэҕэ тоҕо ылсан үлэлэспити эмиэ быһаара түһэр оруннаах. Ааспыт сэрии сылларыгар аҕа көлүөнэ дьоммут, былыргы дьон чээрэлэрэ буолан, улуу тулуурдарынан, үлэһиттэринэн, сатабылларынан, олоххо тардыһыылара, дьулуурдара күүһүнэн саха омук имири эстэр, генофона быстар кутталыттан быыһаабыттара. Оннооҕор айылҕа оҕото кыыл барахсан, уһун кыһыҥҥа хасааһа суох хааллаҕына, өлөргө-сүтэргэ барар. Өлүөхүмэ Тээнэтин олохтооҕо, табаһыт, булчут П.Е. Алексеев дьикти кэпсээнэ «Кыымҥа» (05.06.2008) бу курдук тахсан турар: «Моҕотой ис-иһиттэн улаханнык эҥсэн ытыырын мин хаста да истэн, илэ харахпынан көрөн турабын. Аны бу ытаан сордонон баран кыра ачаахтаах талаҕы, маһы булан, бүтэһигэр бэйэтигэр тиийинэн, моҥнон өлөр. Биричиинэтэ – кини уһун кыһыны туоруур аһын, сайыны быһа мунньан муҥнаммыт хаһааһын эһэ эбэтэр солоҥдо булан сиэн-аһаан, ордугун ыһан-тоҕон кэбиспититтэн буолар. Моҕотой салгыы олорор кыаҕа суоҕун билэн, итинник кытаанах быһаарыныыны ылынар», – диэн кини кэпсээбитин суруналыыс И. Неустроев бэчээттэппитэ. Оттон биһиги олохтон барбыт эбэлэрбит-эһэлэрбит, төрөппүттэрбит, билигин баар тыыл бэтэрээннэрэ, сэрии сылын оҕолоро хайдахтаах инчэҕэй эттээх кыайан тулуйбат үлүгэрин, хотоҥҥо сүөһү бааллан турдаҕына, маҥхааһайга эт-балык, бурдук симиллэн сыттаҕына, сокуонунан көрүллэр дохуоттарын суотугар, сатаатар, күөх үүтү, бурдук атаҕын ылбакка, кэтэх сүөһүлэрин идэһэлэммэккэ, хоргуйан өлүү-сүтүү тахсарын эттэринэн-хаанарынан билэн-көрөн, төһөлөөх улуу тулуурунан, кыайыы туһугар дьулуурунан, инники көлүөнэлэр кэскиллэрин туһугар туруулаһан ордон, омугу салгыы ууһатар, олоҕу салгыыр кыаҕы биэрбиттэрэ – улууканнаах хорсун быһыы, туохха да тэҥэ суох гражданныы героизмы көрдөрүүлэрэ кэлиҥҥи көлүөнэлэргэ холобур буолуохтаах. Уонна сэрии сылларынааҕы иэдээн: мобилизацияҕа холкуоска, аймахха, ыалга иитэр-аһатар киһитэ суох гына имири хомуйан, олоччу уот сэриигэ ыытыы, хаалбыт иитимньилэригэр, хаалынньаҥнарыгар харысхала суох сыһыан, дьон олоҕунааҕар үөһэттэн ирдэбили – былаан, отчуот туолуутун өрө тутуу – оччотооҕу үрдүкү, орто, алын салайааччылар алҕастара, аһыныгаһа суох быһыылара, төһө даҕаны байыаннай балаһыанньа кытаанаҕын иһин, сиэри таһынан толоругастара – кэлэр кэмҥэ, бүгүҥҥү олоххо бары таһымнаах салайааччыларга хомолтолоох уруок, суостаах сэрэтии. Салайааччы дьонун-сэргэтин иннигэр сүгэр эппиэтинэһин хайдах да көлбөрүтүммэт. Төһө да кэм аастын – син биир бар дьон, устуоруйа, бүтүн омук иннигэр кырдьыктаах дьүүлтэн кыайан куоппат. Бар дьон итэҕэлин биэрэн куоластаан талбыт салайааччыта өссө сүүс бүк тус эппиэтинэстээх. Онуоха Платон Ойуунускай, Максим Аммосов, Исидор Барахов, Илья Винокуров, Гавриил Чиряев, Михаил Николаев чыпчаал холобурдара, бар дьон эрэлэ-итэҕэлэ эбээһинэстиир.

Саха сирин устуоруйатын саҥардан, билиҥҥи билим үрдэлиттэн көрөн суруйа, бэлэмнии сылдьар билим үлэһиттэригэр бу үс түһүмэхтээх хомуурунньук матырыйаала ханнык эмэ көмө-тирэх буоллаҕына, кинигэни хомуйан оҥорооччу сыалын-соругун сиппитинэн ааҕыныа этэ. Эдэр чинчийээччилэр бу өссө даҕаны дириҥник, кэлимник чинчиллэ илик тиэмэҕэ ылсыһыахтарыгар экчи эрэнэбит. Бар дьону, биир дойдулаахтарын быыһаабыт, күн-ый буолбут араас таһымнаах салайааччылар, аһыныгас сүрэхтээх үтүө, көннөрү дьон барахсаттар, туох да буруйа-аньыыта суох, кыайыы, дойду, дьон туһа диэн үлэлии сылдьан, ииттинэрэ-аһыыра суох буолан, олохтон маппыт тыа дьонун сырдык кэриэстэригэр анаммыт үс чаастаах «Ким да умнуллубат, туох да умнуллубат» кинигэ мэҥэ өйдөбүнньүк кэриэтэ буолан, билиҥҥи дьоҥҥо, кэлэр көлүөнэҕэ биир дойдулаахтарбыт эһэлэрбит, эбэлэрбит, аҕаларбыт, ийэлэрбит, хаан уруу күндү дьоммут ыраас суобастарын толук уурбут сиэртибэлэрин, умнуллубат ааттарын саната, үйэтитэ турдун!

Улуу Кыайыы итинник сөҕүмэр сүтүгүнэн кэлбитин, ааспыт сэрии киһи өйүгэр кыайан баппат алдьархайы адаҕыппытын дьиҥ хайдах баарынан сырдатыы билигин даҕаны ситэ кыалла илик. Ол да иһин аныгы дьон-сэргэ, ордук ыччат, «сэрии, сут-кураан» диэн хара дьайдаах өйдөбүлү умна быһыытыйан эрдэҕэ.

Билиҥҥи кэмҥэ киһи саамай дьиксинэрэ – эмиэ аан дойду үрдүнэн сэриинэн тииһигирии адьыната адаҕыйан эрэр. Ньиэби, гааһы баһылаан атын дойдулары сабыдыалга киллэрэргэ, экэниэмикэлэрин, бэлиитикэлэрин барытын хонтуруоллуурга дьулуһар үөгүлүүр үптээх, халыҥ харчылаах транснациональнай эргимтэлэр саҥа сэриини төлө тардар кутталлара көрдүгэннээн тэнийэн иһэр. Бэйэлэриттэн тутулуктаах оҥороору, итэҕэлинэн, омугунан, социальнай араҥаларынан хайытан, былааһы былдьаһыннаран утарыта туруортаан, иирсээни-атааны күөртээн сэриини төлө тардан ас таһаарар баҕалаахтар. Аан дойду үрдүнэн айылҕа ресурсата аҕыйаан, арҕааҥҥы улуу дойдулар араас сылтаҕынан сир баайдаах дойдулары хонтуруолга ылар, аһаҕастык сэриилээн киирэр, ис бэлиитикэлэригэр орооһон, итэҕэлинэн, омугунан хайытан иириһиннэрэн ас-таҥас таһаарынаары улахан сэриини төлө тардар кутталлара улаатан иһэр. Онуоха үп-харчы кириисиһэ күүһүрэн, ас-үөл кырыымчыгырар куттала эмиэ ааспат. Саха сиригэр сир, сири туһаныы боппуруоһун дириҥник хорутан үөрэппит профессор Георгий Башарин, норуот суруйааччыта Софрон Данилов, репрессия, сэрии тиэмэтигэр күүскэ үлэлээбит Дмитрий Кустуров, о.д.а. саха ытык дьонноро сэрии, сут-кураан сылларынааҕы дьон сутааһынын илэ харахтарынан, эт кулҕаахтарынан көрөн-истэн, саха норуота тыыннаах буолар үрүҥ тыынын өллөйө сүөһүнү-сылгыны эһиэ суохтаах, сиир бурдугу ыһыныахтаах диэн сэрэтэн суруйбуттара. Сир түннүгэ ытык кырдьаҕас Максим Сибиряков Саха сирэ, ордук илин, киин, Бүлүү эҥээрдэр цикл эргииринэн кэлэ турар улахан курааннартан, уу суттартан мэлдьи оҕустаралларын, онуоха эрдэттэн сэрэниэххэ, бэлэмнэниэххэ наадатын туһунан үгүстүк санатар.

2019 с.