Текст книги "Օգուտ Բժշկութեան"

Ամիրդովլաթ Ամասիացի
Օգուտ Բժշկութեան

Համառօտագրութիւններ

Ձ= Վաղ. Պետ. Մատեն. ձեռագիր հմր 414

Ա= Վաղ. Պետ. Մատեն. Ամիրտովլաթի ինքնագիր

Բ= Վաղ. Պետ. Մատեն. հմր 732

Գ= բժ. Լ. Յովհաննիսեանի

Դ= Վաղ. Պետ. Մատեն. հմր 6275

Ե= Վաղ. Պետ. Մատեն. հմր 733

Զ= Վաղ. Պետ. Մատեն. հմր 734

Աճ.= պրոֆ. Աճառեան Հր.

Անգ. անպ. = Անգիտաց անպէտ. հրատ. Կ. Բասմաջեանի։

Խուրշ. = բժ. Խուրշուդ Մելիք – Փարսադանեանի եւ աւագ դեղագործ Յակոբ Սէպէտճեանի Մեկնաբանութիւն (անտիպ)։

Գիրս այս կոչի ստածում

Յանուն Աստուծոյ գթածին եւ ողորմածին որ է օրհնեալ յաւիտեանս ամէն։ Գոհանալով փառաւորենք զնա, որ զարարածս ստեղծեաց, զերկինքն եւ զերկիր, զմարդ եւ զանասուն եւ զամենայն կենդանի, եւ զամենեսեան կերակրեաց իւր շնորհիւն, եւ նմա փառք յաիւտեանս. ամէն։

Եւ այսպէս էր գրեալ գրքիս շինողն, թէ յորժամ ես այս արուեստիս հմուտ եղայ եւ տեսայ շատ գրեանք որ շինած էր ի յայս արուեստն եւ շատաբանած, եւ մարդ կատարեալ չէր իմանար. եւ չկար գիրք մն, որ ինքն փոքր եւ համառօտ եւ օգուտ լինէր եւ մարդ օգտէր, որ ինքն հեշտ լինէր եւ փորձած եւ օգուտ։

Կամ եղեւ ինձ որ յայս յարուեստս շատ դռվի ցուցանեմք եւ գրեմք զբժշկութեան չաքսն եւ ստուղուսաթն, որ է տարերքն, հուրն, օդն, ջուրն, հողն, եւ զմիզաճն, որ է բնութիւնն, եւ զխառնուածն, որ է սավտան եւ պալղամն եւ արիւնն եւ սաֆրան. զստեղծուածքն մարդուն եւ զկազմութիւնն ամենայն անդամոցն եւ զթպտիրն առողջութեան, եւ ճանաչել զերակն եւ զգոզն, որ է ղարուրան, եւ զձեռնալուան, եւ զպօհրան, զմահու եւ զկենաց նշաննին, եւ զստածումն ամէն խլտին ի մի տեղ, եւ զատ ի զատ զբնութիւնն եւ զօրութիւնն, զշահն եւ զնշանն առաջագիտութեան ամէն հիւանդին. եւ գիտենալ զօդերն ամէն, եւ զտարուն Դ եղանակն, եւ զբնութիւն նոցա, եւ զպատճառն եւ զնշանն Ա Ա-ին եւ խառնուածին, եւ շինել զխառնուած դեղերն, որ է թարքիպնին։

Այսպէս գիր մն շինեցի ես անպիտան եւ անարժան նուաստ ծառայս Աստուծոյ Ամիրտոլվաթ բժիշկն Ամասիացին ի մայրաքաղաքն ի Ֆիլիպայ, ի թվականութեանս հայոց ՋԺԵ ամին եւ ամսոյն ի դեկտեմբերի ԻԵ-ին, օրն հինգշաբթին, եւ ծնունդն էր փրկչին այլազգեաց։ Եւ այնչափ որ իմ ուժն ընկերեց՝ նա ջանացի զսա կատարել։ Եւ ով կարդայ կամ օրինակէ, թէ՛ եկեղեցական է, թէ բժիշկ է՝ մի՛ խափանէք, եւ ով որ ջանայ որ կտրէ մի թուղթ ի սմանէ եւ կամ գողանայ՝ նա բանադրած է ՅԺԸ հայրապետացն։ Եւ ջանացէ՛ք, որ զբանադրանքն չի ընդունիք, եւ զինչ որ գրած է զայն արէք։

Զայս գրոցս անունն անուանեցաք Օգուտ բժշկութեան, որ տաճիկն քիֆայէթի ի տիպ ասէ։ Եւ արարի զայս գիրքս երկու բաժին. եւ առաջի բաժինն է ուսումն բժշկութեան եւ թպտիր առողջութեան եւ ստածումն ամէն անձինն, եւ Բ բաժինն յիշէ զկերակուրն եւ զդեղերն նորա, որ ի Ա ի Ա են խառնուած, եւ զբնութիւն եւ զօգտութիւն եւ զօրութիւնն եւ զչափն առնելուն եւ զփոխան ամէն մեկին։ Համառօտ ժողովեցի եւ գրեցի զհին եւ զնոր բժշկապետացն զխօսքն, որ զամէն մէկին անունն ի յիր տեղն պիտի յիշենք։ Եւ արարաք զայս ի վերայ այբուբենի կարգաւ։

Եւ յառաջն ի վերն ցաւուն անունն է գրած եւ ի ներքեւն զցաւուն պատճառն է գրած եւ զնշանն, եւ ի ներքեւն զստածումն է գրած, եւ ի մէկ երեսն զտաքէ եղածն է գրած եւ ի մէկայլ երեսն զպաղէ եղածն է գրած, որ կարդացողին հեշտ լինայ։

Եւ զԳեղիանոսի զխօսքն է ընտրած, որ ասցել է, թէ բժշկին քան զԴ իրքն անցել այլ ճար չկայ. յառաջն որ գիտենայ զպատճառն, թէ ի՛նչ պատճառէ է, եւ ի խառնուածո՞ց է, թէ յարենէ՞ է, թէ սաֆրայէ՞ է, թէ պալղամէ, թէ սավտայէ. եւ ո՞ր անդամն է ժողվել եւ ի՞նչ պատճառ է որ ժողվել է, եւ Բ՝ գիտենայ զնշանն հիւանդութեան, եւ զպատճառն ցաւուն հասկանայ, որ ստածումն իրենն հեշտ լինայ, եւ Գ՝ որ ստածումն եւ թպտիր ստածման այն իրօքն, որ հիւանդութիւնն այնով փարատի, եւ բնութիւնն զօրանայ եւ առողջութիւնն ի տեղն գայ, եւ Դ այն է, որ զինչ բժիշկն ասէ՝ նա հիւանդն զամէնն կատարէ անպակաս։ Եւ շատ հիւանդութիւն կայ, որ ի յայս Բ իրաց ի զատ չէ, կա՛մ ի տաքէ կամ ի հովէ է. բայց Բ բաժանեցաք զտփերն, վասն տաքութեան եւ հովութեան. եւ պատճառ հովութեան եւ նշան, եւ պատճառ տաքութեան եւ նշան, եւ զամէնն Ա տուփ մն եմ արել, ստածումն այլ տուփ մն եմ արել։ Եւ յառաջն զցաւուն անունն եւ յետեւ զպատճառն եւ զնշանն, եւ այլ ի վայր ստածումն. զբժշկապետաց խօսվին այլ յիշեմ, թէ մէկին որ վարդապետի մն խօսքն բարի խրատ լինի, մէկայլ վարդապետին խօսքն դիւրաւ հասկանայ եւ հակառակ չգայ եւ խնդրուածքն կատարի աստուծով. ամէն։

Եւ զամէն իրք պիտի որ յայս գիրքս գիտենան. եւ պատճառն այս ափերուս այն է, որ դուն զպատճառն եւ զնշանն եւ զստածումն, որ ի տաքութենէ լինի եւ կամ ի հովութենէ, եւ կամ Ա հիւանդութիւն գտնուս ի յերկու տուփն եւ զերկու բժշկին զխօսքն գրես, ի Ա ցաւն ի Ա թղթին երեսն։ Եւ այս գրքիս ձեւն խիստ աղէկ եւ հաւնելու է, եւ կարդացողին դժար եւ ծածուկ չի լինիր. եւ յորժամ աղէկ միտք դնես՝ նա իմանաս զխօսացն զհամն, եւ իմանաս զպատճառն եւ զնշանն զտաքութեան եւ զհովութեան, զստածումն թէ ո՛րպէս է հրամայած։ Եւ այս ուսումն այնոր համար փառաւոր եւ պատուական է։ Բայց թէ չի ճանաչէ զպատճառն եւ զնշանն, թէ ուստի՛ իցէ, կամ ի յարենէ եւ կամ ի սաֆրայէ կամ ի պալղամէ կամ ի սաւտայէ է. եւ զայս ամէնն պիտի որ աղվոր իմանաս որ ստածելն քեզ հեշտութեամբ լինայ։

Եւ ցանկս գրոցն՝ յառաջն համարձակ է թվով, եւ երկրորդն շինած է ի վերայ այբուբենին, եւ այն Ա Ա դեղերուն զօրութիւնն է. եւ այն որ խառնուած թարքիպնուն զօրութիւնն է՝ այն այլ ի վերայ այբուբենի է։ Եւ թէ քեզ պիտենայ, որ գտնուս զաւշինդրն, կամ զանիսոնն, կամ զանուխն՝ դու տե՛ս ի վերայ այբին. եւ թէ ուզենաս որ գտնուս զբրինծն, զբակլան, զբացվենեկն՝ դու տե՛ս ի վերայ բենին. եւ թէ ուզենաս որ գտնուս զգարին, զգառն, զգաբծիլն՝ նա դու տե՛ս ի վերայ գիմին. եւ այսպէս գտի՛ր կարգաւ մինչեւ ի քէն։ Եւ զխառնուած դեղերն այլ այսպէս գտիր, որպէս ասան ասիան եւ ապքաման եւ աստաքի սալիմն եւ ինչ նման սոցա՝ ի վերայ այբին տես, եւ զմաճունն ի վերայ մենին տես, եւ զճուարիշն ի վերայ ճէին տես, եւ զշարապն ի վերայ շային տես, եւ զտլէն ի վերայ տիւնին տես, եւ ղուրսն ի վերայ ղատին տես. եւ այսպէս գնա՛ կարգաւ մինչեւ վիճարն ի գրոցն. եւ ի գրոցն վիճարքն զփոխանն է գրած. եւ այլ յետեւ զխրատն է գրած զԳեղիանոսի եւ զԲագարատայ. եւ այլ ի վերջն քիչ մն բան առաք ի Զախիբայ Խորոզմի շահէն եւ որպէս զէտ ստածումն է Ա Ա դեղերու զօրութիւնէ։

Եւ այլ իմացի՛ր, եղբայր, որ գիրքս մեր խօսքն չէ. առաջի իմաստասիրացն եւ բժշկական իմաստասիրացն եւ վերջին փիլիսոփայիցն եւ այս ամէն բժշկացն խօսքն է, որ է Բագարատն, եւ Գեղիանոսն, եւ Արճիճանիսն, եւ Ֆլուսն, եւ Արպիասօսն, եւ Ռուֆոսն, եւ Դէվճանիսն, եւ Մասրճուէն, եւ Յեսուն, եւ Մասուվային որդին, եւ Ապուճարեհն, եւ Մասեհն, եւ Մահամատ Զաքարիային որդին, եւ Սապիթ Կուռանն, եւ Հունան, եւ Իսաղն, եւ Սինային որդին, եւ Դիատօղն եւ Եհաննան եւ այլ բազում ժողովուրդ, որ ի յայս արուեստս շատ աշխատել են։ Մենք սոցա զգիրքն ընտրել ենք եւ գրել շատ աշխատանօք եւ այսմն հետէ գրեցի շատ աշխատանօք զայս ձեռամբ իմով։

Եւ շատ դժարութիւն եւ պատահմունք եմ քաշել ի յանօրինաց, ի յայլազգացն, ի դատաւորաց, ի թագաւորաց եւ իշխանաց. եւ շատ գրեանք էի ժողովել ի յԱրապոց եւ ի Պարսից եւ ի Թուրքաց. եւ շատ ղարիպութիւն էի քաշել. եւ զժամանակին զչարն եւ զբարին եւ զպատահմունքն էի կրել, զհարստութիւն եւ զաղքատութիւն էի քաշել. եւ ի յերկրէ ի յերկիր շատ բժշկութեան զարուեստն էի գործել, եւ փորձել էի ես իմ միտքն շատ դեղեր եւ թարքիպնի, եւ շատ ծառայել էի հիւանդաց, եւ մեծամեծացն եւ իշխանաց, եւ հազարապետաց, եւ հարիւրապետաց, եւ քաղաքացոց, եւ աղքատաց, մեծի եւ փոքու, եւ շատ չար եւ բարի էի տեսել. եւ հանց եղայ ես հիմայ, որ ո՛չ հարստութեան կու խնդամ, եւ ոչ աղքատութեան կու տրտմիմ, եւ զամէն չարն ու զբարին մէկ կու տեսնում, եւ անհոգել եմ այս ամէն ցանկութենէն կենցաղոյս եւ յուսամ ի տէր Աստուած մեր Յիսուս Քրիստոս որդին միածին եւ երկոտասան առաքեալքն եւ սուրբ Գրիգոր լուսաւորիչն Հայաստանեաց, եւ ՅԺԸ հայրապետն. եւ արարիչ տէր Աստուածն արքայութիւն պատրաստէ ձեզ եւ մեր ծնօղացն, եւ անարժան եւ անպիտան ծառայիս Աստուծոյ Ամիրտովլաթ բժշկին. եւ տէր Աստուած ձեզ արքայութիւն տացէ. ամէն։

Թարգմանեցաւ պատուական բժշկարանս ի մայրաքաղաքն ի Ըռումիայ, որ թարգմանի Ֆիլիպիայ, ի թվականիս հայոց ՋԺԸ ամին, ի դեկտեմբերի ԻԵ, որ ծնունդ էր փրկչին այլ ազգաց հաշուովն, ի կաթուղիկոսութեան տէր Ըռըստակիսի, եւ եպիսկոպոսութեան տէր Յովակիմին։ Որք կարդայք կամ օրինակէք՝ թողութիւն մեղաց խնդրեցէք ի Քրիստոսէ թարգմանողի գրոցս Ամիրտովլաթ բժշկին, եւ Աստուած զձեզ յիշէ իւր միւսանգամ գալուստն. ամէն։

Այլ եւ զվերջին զաշխատողն սորա զՊունիաթ Սեբաստացին, որ բազում աշխատանք կրեցաք ի յայս արուեստս, եւ բազում բժշկութիւն կատարեցաւ շնորհիւն աստուծոյ, եւ այս պատուական գրոցս խիստ հաւանեցաք եւ գրել տվաք ձեռամբ Կարապետ մանկանն ի թվականութեանս հայոց ՌՀԵ ամին, եւ քաղաքն ի Մարզուան։ Յառաջն բնակեալ էաք ի Սամիսոն, եւ շատ գրեանք էաք ժողվել ի Հայոց եւ ի յայլ ազգաց. եւ յետոյ ազգն Ուռուսաց զօրացան եւ զՍեւ ծովուն եզերն աւիրեցին. եւ եկեալ ի Սամիսոն՝ գիշերով ասպատակեցին եւ զմեզ փախստական արարին, եւ զքաղաքն այրեցին, եւ զինչ գրեանք ունէաք՝ հրակէզ արարին. եւ մեք եկեալ փախստական ի Մարզուան՝ եւ զայս գիրքս գրել տվաք ողորմութեամբն աստուծոյ։

Աղաչեմ ձեզ, հայրք եւ եղբայրք, որ հանդիպիք սմա՝ կարդալով կամ տեսանելով՝ յոյժ խնամք տանիք սմա, զի յոյժ պատուական եւ գովելի է սա. եւ որ սիրով աշխատի այս արհեստս՝ բազում օգտութիւն գտանէ եւ բազում հարկիս կու ընդունի ի մարդկանէ եւ ի մեծամեծաց եւ ըռամկաց. եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեանս. ամէն։

Սիրաք իմաստասէրն հրամայէ, թէ մի՛ ագահիր դու ամէն փափկութեանս քո, եւ մի՛ շռայլիր ի պէսպէս խորտիկս։ Զի ի բազում խորտկաց ծնանին ցաւք։ Յագահութենէ բազումք մեռան. իսկ որ զգուշ լինի անձին իւրոյ՝ յաւելու ի կեանս իւր։ Պատուեա՛ զբժիշկք ի պէտս քո, զի եւ սա Աստուծոյ արարեալ է. բայց բժշկութիւն ի բարձրելոյն է, եւ ժամանակ, զի ի ձեռն նոցա է բժշկութիւն քեզ. զի եւ նոքա զտէր աղաչեսցեն, զի աջողեսցի գործ նոցա։

Խօսք վարդապետաց՝ որ ասացեր են աշակերտաց, որ կու ուսանին։

Ասէ Բուկրատ եւ Գեղիանոս, թէ ով որ ուզէ կատարեալ բժիշկ լինի եւ հիւանդի պէտ առնէ՝ պարտ է որ յառաջն աշակերտէ, ապա վարդապետ կու լինի. զաղէկն եւ զվատն գիտենայ եւ ուսանի, թէ ո՛րպէս պէտ կառնեն, եւ ապա նորա հեշտ կու լինի։ Եւ այլ ով որ ուզէ որ կատարեալ հեքիմ լինի՝ յառաջն կու պիտի որ զդեղերուն կերպն ճանաչէ, եւ ապա զբնութիւնն իմանայ, զերակն եւ զղարուրան ճանաչէ, եւ այլ նշաննի, որ ի հիւանդն երեւանայ, եւ զդեղերուն շինելն ի վարպետէ տեսնու եւ ինքն այլ թարճիպա ունենայ, եւ զամէն դեղ յիր տեղն տայ, որ զէն չառնէ, եւ զինչ որ առնէ՝ ձրի չայնէ, որ մարդկանց վնաս չի գործէ։

Եւ բժիշկն խելօք եւ հարկեւոր եւ հնազանդ եւ խրատատու պիտի, եւ արբեցող, ագահ եւ տամահի չի պիտի։ Աղքատասէր եւ ողորմած, հաւատարիմ եւ աստուածապաշտ եւ սուրբ մարդ պիտի։ Եւ թէ զհիւանդին ցաւն չիմանայ՝ նա դեղ չառնէ, որ զիր անունն չի կոտորէ։ Եւ թէ յիմար լինի՝ նա լաւն այն է, որ չի տանին առ հիւանդն, եւ ոչ զնա բժիշկ համարին։

Եւ այլ գիտացիր, որ Ե իրք պէտք է բժշկին. Ա, որ իմանայ զօդն քաղաքաց, Բ, որ իմանայ զեղանակն, Գ, որ իմանայ հիւանդին զմահն եւ զկեանքն, Դ, որ իմանայ հիւանդութեան պատճառն եւ զբնութիւն հիւանդին, Ե, որ իմանայ զդեղին բնութիւնն եւ զօրութիւնն։ Եւ թէ զայսոք իմանայ եւ ի միտ առնէ՝ բժիշկ է կատարեալ, եւ թէ չէ՝ նա չէ բժիշկ եւ իմաստուն, եւ ոչ ունի մասն բժշկութեան։ Որպէս հրամայէ Ամիրտովլաթ բժիշկն, թէ՝

 
Եղի՛ր հետեւող իմաստութեան հետ.
Եթէ չուսանիս՝ բժիշկ ես անգէտ։
Լինիս դու իմաստուն՝ արա՛ բանիս պէտ։
Գրոցս անունն է անգէտի անպէտ։
 

Եւ զոր օրինակ հողմն որ ի հիւսիսոյ շնչէ, զօդն լնու ջրով, – վասն զի հիւսիսոյ կողմն խաւարային է եւ գիջային, զի ոչ լոյս եւ ոչ ջերմութիւն արեգական հասանի անդ, եւ որք անտի շնչեն օդք՝ լի են խոնաւութեամբ, զամպսն լնուն ջրով, – սոյնպէս տրտմութիւնք լի են ջրով եւ մթացուցիչք խաւարով եւ լնուն զաչքս արտասուօք։ Եւ զոր օրինակ հարաւային հողմն լի է լուսով եւ ջերմութեամբ, եւ հողմն որ անտի շնչէ՝ պարզէ զօդն եւ ցամաքեցուցանէ եւ լուսաւոր գործէ, – սոյնպէս եւ խնդութիւն զամպ տրտմութեան փարատէ ի հոգոյն եւ լուսաւոր խնդութեամբ զհոգիս լնու։ Իսկ զհոգի մարդկան կապեալ լինի, շունչ ի մէջ կալով հոգոյն եւ մարմնոյն, եւ նա է կապ հոգոյն։ Եւ հոգին կապեալ է ի շունչն, եւ սակաւ ինչ թանձրագոյն քան զանօսրութիւն հոգոյն։ Եւ շունչն կապեալ է ընդ երակն եւ ընդ արիւնն. իսկ արիւնն կապեալ է ընդ մարմնոյն, եւ յայտ անտի է, յորժամ կամի ոք հեշտ սպանանել զմարդ՝ զերակն արձակէ, եւ ի պակասել արեանն՝ ընդ նմին եւ շունչն պակասի։ Յայնժամ հոգին, իբրեւ ի կապանաց արձակեալ, հեշտ ելեալ գնայ ի մարդոյն։ Վասն այնորիկ անախտ եւ անմարմին հոգին ընդ մարմնոյ ախտս հեշտանայ, զի ընդ շնչոյն կապեալ է, եւ շունչն ընդ մարմնոյն, եւ հոգին ի ձեռն մարմնոյն եւ շնչոյն ընդ մարմնոյն ցանկութիւնսն հեշտացեալ ախտանայ, եւ որպէս զցաւսն եւ զհիւանդութիւնսն մարմնոյ զգայ ի ձեռն շնչոյն, եւ զկարիս քաղցոյ եւ ծարաւոյ եւ զցաւս հարուածոց կրէ, թէպէտ ինքն անկարիս է եւ անմարմին. այսպէս ի ցանկութիւն եւ հեշտութիւն մարմնոյն։ Բայց որ գոյացոյց զհոգին եւ ստեղծ զմարմինն եւ միաւորեաց զսոսա՝ զբովանդակ ինքն գիտէ. եւ նմա փառք յաւիտեանս. ամէն։

ՄԱՍՆ ԱՌԱՋԻՆ ՈՒՍՈՒՄՆ ԲԺՇԿՈՒԹԵԱՆ

Ա

Եւ այլ իմացի՛ք, որ զայս բժշկութիւնս պատեհ է որ ամէն մարդ ուսանի, զի այն պատճառին համար որ քան զայս փառաւոր ուսումն չկայ, որ հանապազ մարդուն զառողջութիւնն կուզէ, եւ տէր Աստուած քան զմարդն փառաւոր ու պատուական իրք չէ ստեղծեր։ Եւ գրած է ի Հին Կտակարանքն, թէ Մովսէս հիւանդացաւ, եւ եկին նորա սիրելիքն եւ ասացին, թէ դեղ արա քեզ. եւ նա ասաց, թէ ով ինձ զայս հիւանդութիւնս երետ՝ նա զդեղն եւ զստածումն այլ ինքն տայ. եւ ձայն եղեւ ի վերուստ, թէ դեղ արա քեզ, զի դեղն այլ ես եմ ստեղծել եւ ստածումն այլ իմ հրամանաւն է. եւ դեղ արա քեզ, եւ ես տամ զառողջութիւն։ Ամէն դեղոց եւ ցաւոց տվողն Աստուած է, եւ ամէն ցաւու Աստուած դեղ է ստեղծել, զարդ զմահն՝ որ ճար չկայ։ Այլ ասացեր են բժշկապետքն, թէ բժշկութեան արուեստքն օգուտ է անձինն, որպէս աղօթքն եւ ողորմութիւնն օգտէ հոգոյն. եւ այլ պատեհ այն է, որ յառաջն մարդուն անձն առողջ լինի եւ ապա աղօթէ առ Աստուած. եւ որ չի լինի առողջ մարմնով՝ ոչ կարէ ծառայել Աստուծոյ հոգով. եւ այս պատճառովս այս բժշկութեան արուեստս պատուական եւ փառաւոր եղաւ։

Եւ գիտացի՛ր, որ յառաջն այս ուսումն ի Հելլենացւոց ելաւ. եւ յետոյ ուսան ի նոցանէ Հնդիկքն. եւ յետ այնոր ուսան Հռոմաց իմաստասէրքն։ Եւ ի Հնդկաց մէջն այս ուսումն քիչ էր եւ նուազ եւ վատուժ. եւ շատ չարչարանօք կու ուսանէին. եւ բայց Հռոմաց իմաստասէրքն հեշտ արարին եւ աղէկ ուսան եւ ուսուցին ամէն ազգին, եւ նոցա բնութիւնն աղէկ եւ նմանութիւն էր այս արուեստիս, եւ աղէկ կարդային եւ կատարէին։

Եւ թագաւորաց եւ մեծունաց պատեհ է, որ իմաստուն եւ ճարտար արուեստաւոր բժիշկ մն ի մօտն պահէ, այնոր համար որ յորժամ պիտենայ՝ տեղաց մն այլ չի փնտռեն, կամ այլ յերկրէ բերեն, եւ հանապազ մարդն առողջ չի կենար։

Եւ դարձեալ ասացին իմաստասէրքն, թէ թագաւորաց սահմանքն է, որ զօրք կռվուն ժողվեն եւ տուն շինեն եւ ի մէջն դնեն զսլեհնին եւ պահեն այն աւուրն համարն, որ թէ չարկամն յայտնի ի դիհաց մն՝ նա բանան զայն տունն, որ սլեհն կայ ի ներս, եւ հանեն զսլեհն եւ բաժանեն զօրացն եւ հեծելին։ Թէ չարկամ չի կենայ՝ այն սլեհն ի յայն տունն մնայ, եւ ի ժիր զայն սլեհնին աշել կու պիտի եւ պահել աւուր մն պիտեւան։

Եւ հաքիմն այլ կու պիտի որ ուսումն եւ իմաստութիւն ունենայ եւ ճարտար լինենայ ի յիր արուեստն, եւ դուլ եւ վատուժ եւ նենգաւոր եւ ոխասիրտ չի լինայ. շատ գրեանք լինի տեսնել եւ ի վարպետէ կարդացել, եւ իր մտացն շատ ստածումն լինի փորձել, եւ բարեմիտ եւ խրատատու լինայ. եւ կծնի եւ գոդի եւ գանձասէր եւ տամահի չի լինի, եւ աղքատաց իրք չի քննէ եւ Աստուծոյ սիրուն համար դեղ առնէ։ Եւ թէ այսպէս որ գրեցի չի լինի եւ հակառակն լինի՝ լաւն այն է, որ զայնպիսի բժիշկն չի տանին առ հիւանդն եւ դեղ չառնէ հիւանդին։ Այն պատճառին համար, որ մարդն որպէս քաղաք մն է, եւ բնութիւնն թագաւոր է քաղաքին, եւ ցաւն հիւանդին որպէս չարկամն է քաղաքին եւ ի ժիր կուզէ զքաղաքն աւիրէ. զի դեղերուն բնութիւնն զետ սլեհ է, որ կռվուն ժամն հաքիմն որպէս սլեհտար է։ Բայց կու պիտի որ աղէկ, ճարտար եւ սլիկ լինայ եւ գիտուն, եւ զատենն աշէ. որ ժամ թագաւորին կռվու ժամն ի՞նչ կու պիտի՝ իմանայ. եւ թէ չարկամն թագաւորէն հեռի լինի, եւ թագաւորն սլեհ ուզէ՝ պատեհ է որ սլեհտարն նետ եւ աղեղն տայ. թէ չարկամն այլի մօտի գայ՝ ըռումբ տայ. թէ հանց որ ի թագաւորն կցի՝ նա թուր տայ։ Թէ այսպէս չայնէ սլեհտարն, զհակառակն այնէ՝ եւ թպտիր կռվուն աւիրի եւ չարկամն յաղթէ զթագաւորն եւ զօրանայ։ Եւ բժիշկն այլ այսպէս պատեհ է որ զամէն իրք յատենն տայ եւ իմաստութեամբ առնէ եւ ճարտարութեամբ, եւ զամէն իրաց զատենն տեսնու եւ այնէ. հանց որ մէկի մն որ լուծման դեղ պատեհ լինայ՝ նա վերաբերութեան դեղ չտայ, եւ յորժամ գարէջուր պատեհ լինի՝ մուզաւարայ չիտայ, եւ զինչ որ հիւանդին տալու է՝ ատենն տայ եւ ի վերայ ուժին եւ ի վերայ հիւանդին տայ. եւ թէ հանց որ հակառակն այնէ՝ աւիրէ զթպտիրն եւ զբնութիւնն, զցաւն աւելցնէ, եւ հիւանդին մեռնելուն թպտիրն ի բժշկին անգիտութենէն լինայ։

Բայց բժիշկն կու պիտի որ գիտուն եւ իմաստուն եւ հանց որ թագաւորն զնորա խօսքն ընդունի. եւ յորժամ թագաւորն կերակուր ուտէ՝ նա բժիշկն խէչն լինայ եւ աշէ ի կերակուրն եւ նստի ի մօտն. թէ կերակուրն վնասակար եւ զենարար իրք լինի, որ անկից զէն հասնի թագաւորին՝ նա չի թողու որ ուտէ, այնոր համար որ թագաւորաց եւ մեծունաց չարկամն շատ է։ Եւ այն կերակուրն, որ մահացու դեղ կայ՝ նշան ունի եւ երեւումն։ Հանց որ ի բրինծն կենայ մահացու դեղ՝ նա ի վրան զէտ դեղին ջուր գայ. եւ թէ ի գինին լինի՝ նա ի մարդուն աչքն զէտ արիւն երեւնայ կամ զէտ արեան ջուր եւ սեւ սեւ ծներ երեւայ։ Եւ թէ ի վարդն լինի՝ նա տերեւնին թոռմի եւ ճղքտած երեւնայ. թէ մահացու դեղն ի կապան եւ ի հալաւն լինի օծած՝ նա կապան մթնգուն երեւնայ եւ պեղծ երեւնայ աչիչն մարդուն, եւ թէ կապան սեւ լինի՝ զան մարդ դժուարութեամբ ճանաչէ։ Եւ ամէն մահացու դեղոց դեղ մն այլ կայ որ փարատէ զդեղն մահացու, եւ զանունն եւ զպատճառն եւ զնշանն կամիմ յիշել, թէ Աստուած կամի, ի յայս գրքին վերջքն Աստուծոյ զօրութեամբն։

Եւ այլ հանց կու պիտի, որ թագաւորն զբժիշկն հարկեւոր եւ պատուական տեսնու Գ իրաց վերայ. նախ եւ առաջինն՝ որ է ի վերայ առողջութեանն եւ կենդանութեանն. եւ Բ ի վերայ ըռզակի, եւ Գ ի վերայ տանն եւ ընտանեաց. եւ այլ մարդիկ զայս փառս չունին որ բժիշկն ունի։ Առաջի կենդանութիւնն այն է, որ իրք մն շինէ բժիշկն, որ հիւանդին սիրտն չուզենայ, բայց կենդանութեան համար ուտէ եւ հաւնի զբժշկին շինածն։ Եւ ի ըռզակն այն է, որ հրամայէ, թէ այսպիսի իրք առնուլ կու պիտի. եւ թէ քանի կծնի է թէ գոդի է թագաւորն՝ նա առնու վասն առողջութեան պատճառին համար. եւ յորժամ ողջանայ՝ խնդութիւն եւ ուրախութիւն լինի։ Եւ այն որ ի վերայ զաւակաց եւ ընտանեաց իշխանութիւն ունի՝ միամտութեամբ մտէ եւ տեսնու, եւ կպչի ի ձեռվին եւ տեսնու զերակն, եւ թէ ի յանդամոցն թէ ի ծածուկ տեղացն ցաւ կայ՝ բանայ եւ տեսնու բժիշկն եւ զամէն ծածուկ խորհուրդն նորա ասեն։ Եւ պատեհ է որ բժիշկն զէտ խոստովանահայր լինի եւ զամէն ծածուկ խորհուրդն պահէ։ Թէ բժիշկն այսպէս չի լինի՝ ինքն չէ բժիշկ։ Եւ պատեհ է բժշկին, որ հարկեւոր եւ ծանրագլուխ լինի, եւ ձեռքն ի շնահաւոր եւ ոտքն թեթեւ լինի եւ ուսման տէր. եւ զինչ որ հիւանդին տայ՝ նա ամէնն օգուտ լինայ։ Եւ թէ բժիշկն ծանր-ձեռք լինայ եւ ոտքն ի շնահաւոր չի լինի՝ որքան որ ուսումն ունենայ, զինչ որ հիւանդին տայ՝ նա ամէնն օգուտ չի լինի։ Եւ զայլն Աստուած գիտէ։

Բ

Գիտցի՛ր, որ շատոք կան, որ զանուն բժշկութեան յանձն են առել եւ զինքն բժիշկ է անուանել. թէ հարցանես թէ ի՞նչ է բժշկութիւն՝ եւ չի գիտէ զինչ գործէ եւ ոչ կարէ պատասխանի տալ. զի այնոր համար որ ի վարպետէ չէ կարդացել, եւ թէ կարդացել է՝ նա չէ հասկցեր եւ կամ մոռացել է։ Եւ անգիտութիւն է, որ այսպիսուն մարդ իրք ուսնին եւ կամ հարցանեն եւ զբանին զառաջքն եւ զվերջքն, զի չի գիտէ զինչ գործէ։ Եւ խելաց ճանապարհն եւ գիտութիւնն այսպէս պիտի, որ զայս արուեստիս զձեւն զամէնն ուսնի զգործն եւ հասկնայ։ Եւ իմաստնոյ այսչափ խրատս հերիք է ուսնողին։

Եւ այս արուեստիս սկիզբն առնենք եւ ասենք զինչ պիտեւան է մեզ համառօտ։ Եւ այս բժշկութեանս չափ այս մեր վարդապետացն խօսքն հակառակ է ասցած եւ ասէ-

Դէվճանիսն ասէ, թէ բժշկութիւնն արուեստ մն է, որ զկենդանութիւնն առողջ կու պահէ, եւ զհիւանդն ստածէ եւ առողջ առնէ, թէ Աստուած կամի զայն՝ որ առողջ լինալոց է։

Ֆաւլօսն ասէ, թէ երկու իրք է, մէկն ուսումն է եւ մէկն գործելն է. եւ գործելն այլ Բ ցեղ է. յառաջն այն է, որ զառողջութեան թպտիրն այնել, եւ Բ այն է, որ ստածեն եւ բժշկեն զհիւանդն, եւ Գ ձեռաց գործն է, որ կամ ի միսն, կամ ի կաշին է, եւ կամ ի ոսկորն է մարդուն, որպէս կոտրելն եւ կարելն եւ խարելն։ Որոյ ոսկորն կոտրի՝ եւ կապեն, եւ որ ի տեղացն ելնէ՝ ի տեղն ձգեն. եւ գործն այլ Գ բաժին է, եւ յառաջ բնութեան ուսումն, եւ այն ալ Բ բաժին է։

Բայց հիմայ յիշեմ բնութեան ուսումն այլ. Զ բաժին է. յառաջն այն է, որ գիտենայ զքո հիմն, որ է ըստուզասաթն, որ է հողն եւ ջուրն եւ քամին եւ կրակն. եւ Բ, որ յիշէ զասոց խառնվիլն յիրար, որ միզաճ ասեն, եւ Գ, որ յիշէ զխառնուածն, որ է սաֆրան եւ արիւնն եւ պալղամն եւ սավտան, եւ Դ, որ յիշէ զմարդակազմութիւն ամէն անդամացն եւ զամէն մէկի ուժն զատ ի զատ, եւ Ե, որ յիշէ զօրութիւնքն, որ է բնութեան ուժն եւ կենդանութեան ուժն եւ իմաստութեան ուժն, եւ Զ, որ յիշէ զգործն այս ուժերուս։

Բայց ի յայս արուեստիս ի մէջն վարպետաք են եկեր եւ հինգ բաժան արել։ Յառաջն դեղերուն ճանաչելն, որ բժիշկն ի գործ կու արկանէ ամէն հիւանդութեան ի դուսէն, որպէս տիմէտնի եւ նուտուլնի եւ տլէնի եւ որ նման է սոցա. եւ երկրորդ՝ որպէս ձեռաց գործն – կտրելն եւ կարելն եւ ճղքելն եւ խարելն եւ երակ առնելն եւ ապիկիս արկանելն եւ որ նման է սոցա, որ պիտի յիշվի. եւ երրորդ՝ թպտիրն կերակրոց եւ ըմպելեաց, որ զբնութիւնն ըղորդէ մարդուն, որ առողջութիւնն առողջ լինի. եւ չորրորդ՝ որ ստածէ դեղերով, որ վերաբերութիւն այնէ եւ լուծումն այնէ եւ կամ զլուծեալն կապէ կամ զանձն տաքցնէ կամ հովցնէ, կամ գիճացնէ եւ կամ չորացնէ, եւ հինգերորդն այն է, որ բժիշկն ճանաչէ եւ իմանայ զհիւանդին ցաւն, որ ստածումն հեշտ լինայ։ Եւ զամէն մէկ ի յիր տեղն յիշեմ, թէ Աստուած կամի։

Եւ չաքն ըստուղուսաթին։ Գիտացի՛ր, որ ի յայս ըստուղուսաթին չաքին բժշկապետքն շատ խօսք են ասացեր մէկ մէկին հակառակ։

Բայց Ըռուֆօսն եւ Անտարիմախուսն եւ Էհանան ասել են, թէ ըստուղուսաթն այն է, որ ամէն գործոց հիմն է. եւ ինքն գործէ զամէն գործ։

Եւ Գեղիանոս եւ այլոց բժշկապետքն ասացին, թէ ըստուղուսաթն այն է, որ ամէն իրք յառաջն ի յիրմէն լինայ եւ յետեւ ի յինքն դառնայ։

Բագարատն եւ Մահամատ Զաքարիային որդին եւ Սինային որդին ասեն, թէ ըստուղուսաթն հիմն եւ սերմն է ամէն արարածոց, եւ ինքն կրակն է, եւ հողմն է, եւ ջուրն է, եւ հողն է, եւ ամէն իրք ի դոցին խառնելուն կու գոյանան՝ ուժովն եւ գործովն եւ զօրութեամբն։ Եւ այս չորսին Բ թեթեւ է եւ Բ ծանր է. կրակն եւ քամին թեթեւ է. եւ ջուրն եւ հողն ծանր է. եւ հողն ի յամէնուն մէջ տեղն որպէս կէտ ի մէջ բոլորի է, եւ ջուրն պատել է զհողն, եւ քամին պատել է զջուրն, եւ կրակն պատել է զքամին։ Եւ այս ամէնն Աստուծոյ զօրութեամբն է յօրինած։

Եւ ի վերայ այսոր խօսքն է ասացած, թէ զինչ ի յաշխարհս արարիչն Աստուած ստեղծել է՝ երեք իրք է. եւ ի յայս իրեք իրացս ի զատ այլ իրք չի կայ, – կա՛մ կենդանի է, որ է ամէն կենդանի, եւ կամ բուսունք է, եւ կամ այն է՝ որ քարանց ելանէ։ Եւ զայս ամէնն երեւելի տեսանեմք, որ բոյսն ի գետնէն ելանէ ջրով, եւ օդն եւ տաքութիւնն ի յինքն տպաւորի արեգականն, որպէս որ մէկ մի հունդ ցանէ ի գետինն եւ ջրէ զինքն, թէ օդն եւ արեգակն ի յինքն չի հասնի՝ եւ չի բուսանիլ, եւ թէ բուսնի՝ չի կատարեալ բուսնի. եւ այնոր համար որ ամենուն հիմն այս չորս նիւթն է հրամանաւն Աստուծոյ եւ անեղին եւ անմահին ամէն։

Բայց կենդանին զուժն եւ զօրութիւնն ի կերակրոց կու առնէ. եւ կերակուրն ի բուսոց լինի. եւ բուսն ի նիւթոյ գոյանայ եւ սնանի, ի յարեգակնէն եւ ի գիճութենէն եփի եւ հասնի կատարեալ։ Եւ այն տեղն որ արեգակ չի ցաթէ՝ իսկի բոյս եւ անասուն եւ կենդանի չի լինի. եւ իմացվաւ որ ամէն գոյութեան պատճառն ի յայս չորս նիւթէն, եւ իւրեանց խառնվիլն արարչին հրամանաւն է։ Ամէն մէկին խառնվիլն մէկ մէկի հակառակ է ստեղծել արարիչն Աստուած իւր կարող զօրութեամբն, եւ անունն արարածքն է անուանել։ Եւ փառք արարչին եւ անմահին աստուծոյ, որ է օրհնեալ անզրաւ յաիւտեանս. ամէն։