Текст книги "Օգուտ Բժշկութեան"

Գիտացի՛ր, որ ծածուկ մարմինն ի յէութենէ մն է որ մէջն փուճ է. եւ ի յինքն գիճութիւն չկայ իսկի, եւ իր ստեղծումն ջղէ է եւ ի յերկնուէ եւ ի կաշուէ. եւ այնոր համար է որ մերձաւորութեան ժամն զմարդն հանգիստ եւ սրահեշտ կառնէ։ Եւ գիճութիւն չունենալուն պատճառն այն է, որ ի մերձաւորութեան ժամն լցվի փքով եւ կանգնի եւ մեծ եւ ամուր լինի եւ ի մերձաւորութեան ժամն զիր գործն կատարէ. եւ յորժամ որ մեծնայ՝ նա այն ճանապարհն որ սերմին ճանապարհն է՝ լաննայ, որ սերմն հեշտութեամբ գայ։

Այլ գիտացի՛ր, որ այս անդամս արանց եւ կանանց մէկ մէկին նման է. այնոր համար որ այս անդամս արանցն ի դուրս է եւ երեւելի է, կանանցն ի ներս է եւ աներեւութ է. զէտ արանց ծածուկ մարմին է եւ կանանց արգանդին վիզն է եւ ի ձվերուն տեղն կանանցն արգանդին մէջն Բ արգանդ կայ, եւ զկերպն նորա յիշեմ։ Եւ կանայքն այլ ի ծածուկ մարմնին մէջն Բ ձու ունին, բոլոր է եւ պինտ է. եւ արկան ձուն կակուղ է եւ յերկան է. եւ հանց սերմն յերկան է եւ պինտ. եւ կանանցն կարճ եւ նօսր է։ Եւ այս չափս է որ յիշեցի զդուրսին եւ զներսին՝ հերիք է։

Գիտացի՛ր, որ մարդն ԲՃԽԸ ոսկոր ունի։ Եւ գլխուն ոսկրն Զ, եւ ատամունքն ԼԲ, եւ շլիքն լսեռն Ը եւ բերնին ոսկորն Բ, յըղին ոսկորն Ա, եւ ի բազուկն Բ, եւ ի յարմունկն Ա, եւ ի թաթն ԼԲ ոսկր, որ լինի ամէն զօդվածին եւ ձեռացն ԽԱ, եւ անչաք մն ալ ի մէկալ ձեռքն։ Եւ ողաշարացն լիսեռն ԺԸ ոսկորն, եւ յաջ կողմն Թ, եւ ձախ կողմն Ը, եւ ոտքն եւ ի ճռներն ոսկրն Բ, եւ անդամն ոսկրն, եւ ի ծունկն Բ եւ ի սրունն Բ եւ ի թաթ ոտիցն ԼԵ. եւ լինի ամէն ոսկրն ոտիցն ԽԲ, եւ անչաք մն ալ ի մի ոտքն։ Բայց կանանց Դ ոսկր յաւելի է քան զարկանն, եւ այն Դ ոսկորն որ յաւելի է՝ ի կնոջն ծննդոյ տեղն կայ, որպէս մատունք յիրար ի կիպ է։ Երբ տղան ծնանիլ գայ հրամանաւն աստուծոյ՝ այս Դ ոսկորն յիրերաց ի յետ բաժանի, եւ ելանէ տղան, եւ այլվի այն ոսկերքն յիրար գան եւ կղպվին հրամանաւն աստուծոյ. ամէն։

Գիտացի՛ր, որ հիմն ամէն ջղերուն որ ի մարդն կայ ՀԷ ջեղ է, եւ ինքն ԼԶ ջուխտակ է, եւ մէկն ի մէջն է։ Եւ ի այս ամէնէն Է ջուխտակն այն է, որ հիմն ի լեղին է. եւ առաջի ջուխտակն ի յԲ աչքն ի կից է. եւ Բ աչացն ի կոպն կից է, եւ Գ ջուխտակն ի յակընջթոռքն կից է, եւ Դ ջուխտակն ի խռչակն ի լեզուն կից է, եւ Ե ջուխտակն ի յականջն եւ ի վիզն կից է եւ ի կուրծքն. եւ Զ ի փորուն զօդուածն ի կից է։ Եւ ԼԱ ջուխտակն այն է, որ հիմն ըղեղէն է եւ ի կռնակն է, որպէս որ վզին ծակերն է. եւ ի կռնակին լիսեռնին է եկել եւ ի յայն զօդվածն, որ ի լիսեռնուն դէմն է, եւ ցրուել է անձն։ Եւ ի յայս ամէն Ը ջուխտակ ի վիզն է, ԺԲ ջուխտակ ի կռնակն է. Ե ջուխտակն ի փորն է, եւ Գ ջուխտակն ի ջղերն, եւ Գ ջուխտակն ի լիսեռնին է, որ այն լիսեռնուն ներքեւն է որ ի կռնակն է։ Եւ այն միջի ջեղն ի նստատեղոյն վերի դիհն է։ Եւ թիւ ամէն ջղերուն որ հիմն է՝ այս չափս է. եւ այլ պազինն ճղեր է, որ ցրուել է ամէն անձն որպէս որ երակք են։

Եւ ամենայն մկունքն որ ի յանդամն մարդուն կայ՝ նա ինքն ՇԻԷ մկունք է։ Եւ ի յայս ամէն՝ Գ մկունքն ի գլուխն, եւ ԻԴ ի յաչքն, եւ ԽԳ ի յերեսն է եւ պռկունքն է եւ բերանն է. եւ Թ ի լեզուն է. եւ Ի ի զանկիկն է եւ ի պուկն է եւ ի թոքին մէջն է եւ ի կողին, եւ Զ ի վիզն է, եւ ԻԶ ի ձեռվին է, եւ Ը ի թեւն է, եւ ԼԴ ի բազուկն է ձեռացն, եւ ԼԶ ի ձեռացն ի մէջն է, եւ ՃԷ ի կուրծքն է, եւ Դ ի նստատեղն է, եւ ԻԴ ի ջղերքն է եւ ի յանդամքն, եւ ԺԸ ի ճռգլխնին է եւ Ծ ի յոտվին է։ Կատարեցաւ մկունքն։

Գիտացի՛ր, որ ամէն փայվանթն որ ի մարդն կայ՝ նա որն մեծ է եւ որն փոքր է, եւ ամէնն ՇԸ փայվանթ է. եւ ի յայս ամէնն որ մեծ է եւ փոքր է՝ ՃԽ ի գլուխն է, եւ Ծ ի վիզն է, եւ ԽԸ ի կողերն է, եւ ԺԴ ի կռնակին ներքեւն, եւ Դ ի յանդամն, եւ Ը սրունն, եւ Ը ի կրունկն, եւ Դ ի յոտիցն ի թաթն եւ Դ այլ ի յառջեւի թաթին, եւ Ի յոտացն ի վերի դիհն, եւ Կ ի յոտից մատներն։ Եւ կատարեցաւ կամօքն աստուծոյ։

Եւ ամէն երակն մարդուն որ ի յանձն՝ ՅԿԶ երակ է. եւ ի յայսկից ՃԾԶ երակ կայ, որ ի շարժման է, եւ ՄԺ երակ կայ, որ անշարժ է եւ խաղաղ է. Եւ թէ այս ի մէկ երակէն որ ի շարժման է թէ մէկն չի շարժի՝ նա մարդն հիւանդանայ. եւ թէ ի յայն երկէն որ անշարժ է թէ մէկն շարժի՝ նա մարդն հիւանդանայ, եւ այս երկնուս բաժանած է Գ մեծ երակ, որ է կիֆալն եւ աքհալն եւ բասիլիկն։ Եւ ամէն մէկ այս ցեղ երկիս ՃԻԲ երակ ի կից կայ բուսած. եւ այս մեծ երկնիս որպէս գետ է, եւ այս փոքր երկնին որպէս աղբիւր է։ Եւ ամէն երակ որ շարժումն է՝ ի սիրտն ի կից է, եւ այն երակն որ անշարժ է՝ ի լերդն կից է հրամանաւն աստուծոյ։

Զ

Արարիչն Աստուած զհինգ զգայութիւն Ե անդամն եդիր, եւ մարդն կատարեալ մարդկութիւն այս Ե զգայութիւնս է։ Յառաջն տեսութիւն աչացն, որ զկրակին բնութիւնն ունի եւ ամէն անձինն ուժն իրմով է, եւ իր զգայութիւնն եւ տեսութիւնն լուսով եւ պայծառութենով է եւ ցորեկն է, եւ իր յիստակութեան օրինակն այն է, որ յորժամ որ յիրմէն հեռու լինի իրքն՝ նա զայն մօտոյ զգայարանքն չունի։ Եւ Բ զգայութիւնն որ լսելիքն է, որ իմանայ զամէն ձայն, եւ ինքն տպաւորեալ է ի յականջն. եւ իր զգայութիւնն պակաս է քան զաչիչն զգայարանքն. եւ ինքն զօդոյ բնութիւն ունի այն պատճառին համար, որ զձայն եւ զկանչելիքն շուտով իմանայ, եւ պատճառն այն է, որ զինչ որ հեռուէն լսէ՝ շուտ հասկանայ եւ քամին բերէ ի յականջն. բայց պակաս է քան զաչիչն զգայութիւնն։ Եւ Գ զգայութիւն որ հոտալիքն է, որ առնու զաղէկ եւ զվատ հոտերն. ինքն ի քիթն է տպաւորեալ. եւ իր զգայութիւնն պակաս է քան ականջին, եւ ինքն զգոլոշին բնութիւնն ունի. եւ պատճառն այն է, որ այս գոլոշն կու վերանայ եւ ի յըղեղն կելանէ, եւ գոլոշին բնութիւնն խառնուածն է ի ջուրն եւ ի հողոյ բնութիւն։ Եւ Դ զգայութիւն որ համ առնելիքն է, որ զհամն առնու, զքաղցրն եւ զթթուն եւ զլեղին իմանայ. եւ ինքն տպաւորեալ է ի լեզուն, եւ իր զգայութիւն պակաս է քան զհոտալիքն, եւ պատճառն այն է, որ ինքն զջրին բնութիւն ունի։ Եւ Ե զգայութիւն, որ իմանայ զխոշորն եւ զկակուղն եւ զծանրն եւ զթեթեւն, եւ այս ի ձեռքն է տպաւորեալ. եւ այս զգայութիւնն կոպիտ է քան զամէնն, այնոր համար որ զհողին բնութիւնն ունի։ Եւ այս զգայութիւն ի յոտքն այլ կու լինի. եւ պատճառն այն է, որ զպինտ եւ զկակուղն, զտաքն, զհովն ամէն իրօք իմանալ կու լինայ։

Եւ զայս Ե զգայութիւնն արարիչն Աստուած իւր ողորմութենէն ստեղծել է, որ մէկ մէկէ չի բաժնիր. եւ հանց է որ իրքն մն որ զգայարանքն կու իմանայ՝ նա ամէն զգայութիւն եւ յիր ամէն մասն կու առնու. եւ հանց որ խունկն որ զիր անուշ հոտն աչքն չի տեսնուր, բայց քիթն կու առնու. եւ զայլ պազի զգայարանքն այլ այսպէս իմացիր որ յիշեցի։ Եւ այլ իմացի՛ր, որ ով որ զայս ամէն զօդվածն զգայութիւնն այսպէս իմացաւ եւ գիտացաւ եւ աղէկ իմացաւ, որ արարիչն Աստուած զիր զօրութիւնն ինչպէս է ցցուցեր, եւ ինքն արարիչն է երկնի եւ երկրի եւ աստեղացն եւ կենդանակերպացն եւ տարերացն, եւ զամէնն Աստուած է գոյացուցեր, եւ նմա փառք յաիւտեանս ամէն։

Յառաջին աւուրքն հրամայեցին բժշկական վարդապետքն իմանալ զբնութիւն մարդոյն, զօդուածն, զանդամն, զըղեղն, զջրհեղն եւ զերակսն, զջղերն, թէ ո՛րպէս գոյանան, եւ զցաւոց շարժմունքն եւ բժշկացն օգտութիւն եւ խնամ տանիլ մարմնոցն առ ի պէտս առողջութեան։

Որ ի ձեռն խոստովանութեան լինի բժշկութիւն հոգոյն, եւ մարմնոյն՝ ի ձեռն դեղոց։ Որպէս ասէ մարգարէն, թէ որ չիցէ առողջ մարմնով՝ ոչ կարէ ծառայել Աստուծոյ հոգւով։

Ասաց Գալիանոսն եւ Արիստոտէլն, թէ յորժամ լինի միաբանութիւն այրն եւ կնոջն, արդ ի մածնուլ սերմանն յարգանդն կնոջն՝ շրջագայի Զ օր եւ յաւուրն Զ-երորդի ծնանի որդն։ Որպէս Դաւիթ ասէ, թէ «այլ ես որդն եմ եւ ոչ եմ մարդե։ Ի Խ օրն ապա կատարի ամէն անդամօք, եւ ապա առնու հոգի յաստուծոյ, որպէս եւ ինքն միայն գիտէ որ ստեղծեաց զնա։ Իսկ մանուկն Ձ օրն կատարի եւ առնու հոգի աստուծոյ. զի արու մանուկն յաջ կողմանն ընծայի, եւ լերդն եւ լեղին յաջ կողմանէն որ ջերմին են եւ դիւրաւ աջեցուցանեն զմանուկն. իսկ էգ մանուկն ի ձախ կողմանն է, եւ փայծաղն հովութեան ցրտին է, յերկար աճէ։ Եւ ստեղծանիլ մանկանն՝ ըստ բնութեան հօրն գոյանայ մանուկն. թէ մաղձոտ լինի կամ ինչ ախտ հիւանդութեան ունենայ՝ ըստ այնմն գոյանայ մարմնոյն խառնվածն։ Վասն այնորիկ պարտ է առն կնոջն՝ զժամանակն առողջութեան ընտրել, զի առողջ լինի մանուկն, որպէս մշակք որ ընտրեն զժամանակս սերմանելոյ։ Այլ յորժամ տնկի մանուկն յորովայն մօրն՝ ընդ պորտն առնու զկերակուրն, որպէս զսեխ եւ զձմերուկ։ Վասնորոյ պարտ է մօրն, մինչ մանուկն յարգանդին լինի՝ ի վնաս կերակրոց պատրաստ կալ, զի մատաղ մանուկն դիւրաւ սնանի, որպէս մատաղ տունկ, որ դիւրաւ վնասի ի ցրտոյ կամ ջերմոյ, եւ կամ անհալ կերակրոցն։ Ի ստեղծմանն նախ սիրտն գոյանայ եւ ի վախճանելն՝ յետոյ մեռանի։ Մանուկն ի յորովայնին ի հետ մօրն ի կանգուն կայ եւ ի ծնանիլն գլխիվար, որ նշանակէ զանկումն մարդոյն։ Վասն որոյ յաւազանի արգանդին գլխիվեր մկրտեմք՝ վերստին կանգնիլ դարձեալ ի Քրիստոս նշանակեմք։

Այլ սնանի մանուկն յարգանդին Թ ամիս, եւ է որ Է ամիս. այս առողջ լինի. իսկ Ը ամսոյն ցաւած լինի թէ ապրի։ Զի Է թիւն խորհրդական է, զի Է ամիսն ծնանի, եւ Է ամիսն ատամ բուսանի, Է ամին միտք ուսման առնէ, եւ Բ Է ամն առն բնութիւն հասանի։

Ասաց Արիստոտէլն, թէ ստեղծեաց Աստուած զմարդն որպէս քաղաք մի, որ լինայ ԺԲ դռնէն, որ հանապազ ելանեն տոգորք դեղերն որ անձնին օգտութիւն ունի՝ Բ վտակ մեծ, ի Բ դիհ մսանցն ստեղծեց. եւ յամէն դիհ վտակ ՃԾ. բայց կայ որ անդամքն իւրմէն նիւթ առնու։ ԲՃԽԸ շնչերակ կայ ի մարմինն։

Զօդվածքն ԲՃԽԸ ոսկր է. ԻԷ լուծք ջիլք են, ԳՃԿԵ անդամս է, ԳՃԿ, ի շարժման կայ, որ միսն յիւրմէ բուսնի։ Եւ այն ԺԲ դուռն որ յիշեցի՝ Բ ի նոցանէ աչքն է, Բ ականջն է, Բ ծիծն է, Բ հոտոտալիքն է, Ա բերանն է, Ա պորտն է. Ա առաջի դիհն, Ա վերջինն։ Հինգ հարիւր … թանասուն կաթ արիւնէ յօրինեց Աստուած զմարդ, եւ ամէն կաթ Ա մթխալ, եւ իւր տանուտէր զՓայլածուն եդիր։ ԳՃԿ մթխալ ըղեղ արաւ աստուած, եւ իւր տանուտէրն զԼուսինն եդիր։ Մարդուն մորթին տաք է եւ չոր, իւր տանուտէրն զԱրեգակն եդիր աստուած։ Եւ այսոր ամէնուն դեղ յօրինեաց աստուած, որ յանուանէն Աստուծոյ հաստատի։ Աստուծոյ անունն Ռ ու մէկ է, եւ դեղերուն խոտերն Ռ ու մէկ է, եւ ի շնորհացն Աստուծոյ լինի բժշկութիւն ամէն ցաւոց։ Եւ որպէս Դ հողմ որ յաշխարհս ըստեղծ աստուած՝ յարեւելից եւ յարեւմտից, ի հիւսիսոյ եւ ի հարաւոյ, նոյնպէս եւ չորս ջուր աշխարհս ստեղծեց, – աղի եւ լեղի, անուշ եւ հոտած։ Աչիչն ջուրն աղի է, ակնջին լեղի է, բերնին անուշ. եւ հոտած ջուրն ի մէջքն եդիր, որ արտաքս երթայ։ Նոյնպէս եւ մարդուն արիւնն եւ խարտեշ մաղձն, եւ պալղամն եւ սեւ մաղձն։ Նոյնպէս եւ տարին – գարունն եւ ամառն, աշունն եւ ձմեռն։

Յորժամ Աստուած զԱդամ ստեղծեց՝ նա գարուն էր, եւ արեգակն ի Խոյն էր, գիշերն եւ ցորեկն պարապար էր, մարտի ԺԸ։ Գարնանային եղանակն տաք է եւ գէճ է, ամառնայինն տաք է եւ չոր. աշնանայինն հով է եւ չոր, ձմեռնայինն հով է եւ գէճ։ Այնպէս արիւն եւ խարտեշ մաղձն մարդոյս զիրարին ի յամէն գարնանային եղանակն։

Վասն այնոր ասացին իմաստունքն, թէ երբ շարապ տալու լինիս մարդուն, կամ լուծման կամ հապեր, կամ երակ առնուլ՝ ի գարնանային եղանակն աղէկ է, զի մարդուն բնութիւնն զիրարին։ Եւ Գ հողմն որ յառաջն յիշեցաք՝ յարեւելիցն տաք եւ գէճ է, յարեւմտիցն հով է եւ չոր, հիւսիսայինն հով եւ գէճ, հարաւայինն տաք եւ խորշակ է։

Տղին բնութիւնն մինչեւ որ հաստատի՝ տաք եւ գէճ է, անտի մինչեւ ի յերրորդ մասն տաք եւ չոր է, որ է երիտասարդութիւնն, եւ անտի մինչեւի խառնի յինք ալիք՝ հով է եւ չոր, եւ ի ծերութեան բնութիւնն հով է եւ գէճ։

Դարձեալ ասեմ, թէ յէ՛ր արար զաչացն ջուրն աղի. բայց թէ այնոր համար արար, որ աչացն ճրագուն չի հալի. թէ աղի չէր՝ նա ճրագուն հալէր աչացն, եւ լուսն աւիրէր աչացն։ Եւ ակնջին ջուրն թէ լեղի չէր՝ նա ճանճ եւ սողունք մտանէին ի յականջն եւ ելանէին յըղեղն եւ զշէնքն աւիրէին, եւ մարդն չարածաղիկ լինէր։ Եւ զքաղցր ջուրն բերանն եդիր, որ զուտելուն զհամն առնու աստուծով։ Եւ զհոտած ջուրն ի մէջքն եդիր, որ արտաքս երթայ։ Եւ հինգ զգայարանքն՝ Ա աչքն է, Բ ճաշակելիքն, եւ Գ հոտոտելիքն, եւ Դ լսելիքն, եւ Ե շօշափելիքն, եւ շօշափելիքն ի ձեռքն է։

Այս հինգ զգայարանացս ի միտք ի աշխարհս։

Վասն շիվածօյ գլխուն եւ ըղեղան

Իսկ գլուխն Գ փորվածս ունի. ի միջի փորվածն ըղեղն է, որ է խելքն, որով իմանայ զամենայն։ Եւ վերջի փորոքն յիշողութեան անտիճելեացն է։ Առաջի փորվածն լուսոյ երակացն է։ Ապա թէ միջի փորվածուն ցաւ դիպի՝ նա խելքն պակասի եւ իմացքն բառնայ, իսկ յիշողութիւն յաւելու. զի խելքն յորժամ առողջ լինայ՝ միտքն ընդ իմացքն զբաղեալ լինի, եւ յիշողութիւնն պակսի։ Իսկ յորժամ խելքն վնասի՝ միտքն թողեալ զխելքն յիշողութիւն պարապէ, եւ յիշողութիւնն առատանայ, եւ այս ի մաղասկաթեացն է, զի յիշողքն առաւելու, եւ զինչ որ գործեալ լինի՝ յիշէ, եւ առատախօս լինի։ Եւ մարդուն շնորհքն եւ յիշողութիւնն եւ ամօթն ի յըղեղն է. երբ ըղեղին ցաւ հասնի՝ նա երկու իրացս պակասութիւն լինայ, եւ մարդ յիմարի եւ զաղէկն եւ զվատն չի ճանաչէ։ Երբ փորվածոյն ցաւ դիպի՝ ախտ չորութիւն այնէ եւ կտրէ զգայութիւնն, որ չկարէ իմանալ զամէն ինչ։ Եւ քանի մարդն տաքանայ՝ այս ցաւերս ի յինքն երեւնայ. եւ կայ որ հանց լինայ, որ զիր հօրն եւ մօրն անունն մոռնայ, կայ որ երնճկտայ, եւ զբերանն մոռնայ, իրար ածել չտայ, եւ խիստ մոռացկոտ լինայ։ Եւ այս ցաւս ի յալեւորութիւնն խիստ լինայ, եւ ինքն սիս եւ պալղամ լինայ. զի կայ ճանապարհ յըղեղէն ի սիրտն. երբ այս ճանապարհս բռնվի՝ նա այս ցաւերս ընծայի մարդն, որ կոչի սքթայ։ Երբ այս ճանապարհն կալվի՝ նա այլ չկարէ սիրտն ի յըղեղէն ջուր խմել. զի կենդանութիւն սրտին ի յըղեղէն է, եւ սրտին տաքութիւնն ի յըղեղն չի կարէ հասնիլ, պաղի ըղեղն եւ այս ցաւս ընծայի. եւ կայ որ յանկարծամահ լինի։ Եւ թէ հովութիւն եւ գիճութիւն յըղեղան չի լինէր՝ նա այրէր սիրտն, եւ բազում ազգի ազգի խոցեր երեւի ի մարդն։ Իսկ յորժամ ի խելացն թեթեւ լինի մարդն՝ նա միտքն յիշողութեան կազմն ընթանայ. զբանն արագ յիշէ, եւ լեզուն արագ խօսի եւ անամաչ լինի։

Եւ յօրինեց Աստուած զըղեղն Է աստառի մէջ. առաջինն մազն, Բ միսն, Գ ոսկորն, Դ յոսկորին մաշկ մի ներքի դիհն կպած, Ե մաշկ մի այլ յըղեղին վերայ կայ, վասն այնոր համար, որ ո՛չ հով եւ ոչ տաք յինքն չհասնի եւ ըղեղն անվնաս մնայ։ Վասնզի ըղեղն տանուտէր է, եւ սիրտն թագաւոր է անձինն. քան զսիրտն եւ զըղեղն այլ կենդանութիւն չկայ մարդուն։ Զի առողջութիւն եւ կենդանութիւն ի սիրտն է, եւ խելքն շարժողութեանն ի յըղեղն է։ Եւ զմազն յօրինեց Աստուած ի յաւելի այրած արունէն, յորտեղ որ միսն աճէ՝ մազն պակաս աճի։ Եւ մարդուն մազն որ յերկան լինի, եւ խոշոր եւ թուխ՝ արիութիւն յոլովէ այնպիսուն. եւ մազն որ նօսր լինի՝ այն ի պալղամէ լինի։

Իսկ եթէ առաջի փորվածին հանդիպեցաւ՝ լուսոյ երակն խափանին եւ տեսանելիքն. յայնժամ միտքն եւ իմացքն յորդորի եւ առատանայ. զի աչքն քան զամէն զգայութիւն առաւել ձգէ զմիտքն՝ յայտ է, զի յորժամ տեսանէ զարմանալի ինչ իրս՝ թողեալ զամէն զգայութիւնս՝ եւ ընդ այն զբաղի. զի աչքն մտացն դէտ է. զոր աչքն տեսանէ՝ միտքն զայն իմանայ. իսկ միտքն աչացն դէտ ոչ կարէ լինել, զի զոր միտքն իմանայ՝ աչքն ոչ կարէ տեսանել։

Ըղեղն հով եւ գէճ է, եւ իր տանուտէրն Լուսինն է կամօքն աստուծոյ։

Վասն շինուածոյ աչիչն

Յօրինեաց Աստուած զաչքն վասն տեսութեան եւ Է աստառի մէջ եդիր զգիճութիւնն, զլոյսն տիպ յօրինեց Աստուած այս եօթ աստառիս մէջն վասն այն որ չար չի հասնի յինքն, եւ ըղեղին գիճութիւնն չհասնի եւ աչացն լուսոյն զէնութիւն այնէ։ Եւ թարթափն վասն տեսութեան համար է, որ աչացն օժանդակ լինայ։ Երբ կոպացն մազն հատնի՝ նա ցաւ դիպի աչացն եւ հանապազ արցունք երթայ։ Եւ ունքն վասն այնոր է, որ զըղեղին գիճութիւնն եւ զջուրն քաշէ որ աչքն չհասնիլ։ Իսկ արտասուքն ի տրտմութենէ լինի, որ թանձրացուցանէ զշոգին ի սիրտն, եւ ելանէ խոնաւութիւն ի գլուխն ի հառաչմանէ հեծութեան եւ իջանէ արտասուքն ընդ աչսն որպէս ամպոյ, որ մթացել լինի եւ որոտալով բերէ զանձրեւն. եւ հեկեկալն գուշակէ զորոտումն, եւ յորժամ թափէ զանձրեւն՝ լուսաւորի։ Եւ երբ տղան ծնի եւ Լուսինն ի չար աստեղ լինի՝ նա տղին աչքն վատուժ լինի եւ ցաւոտ, եւ թարթափն զէնութիւն այնէ։ Երբ Լուսինն ի Զոհալին տունն լինի՝ նա տղան աղջիկ լինի եւ աստուածավախ, զի Աստուծոյ հրամանաւն է. ամէն։

Վասն շինուածոյ ակնջին

Յօրինեաց Աստուած զականջն վասն լսելոյ բանի. զի յըղեղէ ի դուրս Բ երակ գայ ի յականջն, որ երբ ձան հասնի ի յինք՝ նա յըղեղն հասցնէ. լսէ ըղեղն եւ հասկնայ, որպէս նաւակ մի, որ երբ զայնես՝ նա ձայն հանէ։

Բայց մարդիկ ի մօրէն խուլ գան, վասն այնոր է որ այն Բ երակն ի ցածէ լինայ. եւ որ ի մեծութիւնն խլանայ՝ պատճառն ի յաւելվածոյ մաղձէ լինայ եւ ի պալղամէ, յորժամ որ շատանայ ի մարդն՝ նա ծուխն ի յըղեղն ելանէ եւ զայն Բ երակն բռնէ. ապա սեւ մաղձն եւ խարտէշն եւ արեանն յաւելվածն քոս այնէ եւ բռնէ զերակսն եւ արգիլէ զլսելիքսն, զինչ թաս մի որ ջրով ի լի լինայ, որ երբ զայնես՝ նա ձայն չհանէ։

Եւ արար Աստուած զականջն որպես կեղար մի, եւ զիւր ճանպան ծուռ եւ խորխորատ արար եւ զիւր ջուրն լեղի արար, որ ի ճանպուն մթութենէն եւ որ ի լեղի ջրէն վախենան սողունքն եւ յականջն չի մտեն. թէ չէր հանց՝ բազումք յանկից մեռանէին։ Եւ լսելիքն ընդունակ ձայնից է եւ եղանակի, ընդ որ ընդունի զբանն եւ կերակուր ոգոյն մատուցանէ. Որպէս ասէ Պղատոն, թէ կերակուր նորա ուսմունքն են, եւ բերան ոգոյն լսելիքն։ Եւ Քրիստոսի փառք։

Վասն շինուածոյ քթին

Եւ զքիթն վասն այնոր ամուր եւ պինդ արար, որ երբ բերանն շունչ արգելք լինայ՝ նա ի քթէն ելանէ շունչն, եւ մարդն չհեղձնու, եւ սրտին բուխարն ի յըղեղն չելանէ եւ վնասէ։ Զի շատ ճանապարհ կայ ի պատանէն ի յըղեղն, եւ այս այնկից կու աւիրի. մէկայլ որ մարդ կերակուր շատ ուտէ եւ շուտ քնի եւ չմարսէ եւ ծխայ, եւ բուխար սրտին ի յըղեղն ելանէ եւ զպատանուն զճանապարհն բռնէ եւ աւիրէ, եւ խուլինճ եւ քամի լինի եւ աղվաշութիւն եւ սսխայ։

Եւ քթին տոգորքն ի գլխուն գայ, որպէս քուրամաքրն ի գոլոշին եւ կերակրոցն, եւ Է մասէն մի մասն կաթէ յըղեղն, եւ այլն գայ ընդ պինչսն. եւ վասն այնոր աղի է, որ սողունք չմտնեն եւ վնասեն զըղեղն։ Եւ հոտն որ առնես՝ ի յըղեղն հասնի հոտն եւ զօդն ի թոքն տայ. թէ վնասակար է հոտն՝ նա մահ գործէ որպէս նգահոտ, զի զխելքն ըմբռնէ եւ զհոգին պահանջէ։ Վասն այն ոչ է պարտ ի գիշահոտ տեղ ննջել, զի բազումք եղաւ ի հոտոց յանկարծամահութիւնն։ Եւ տանուտէրն Լուսաբերն է։

Վասն շինուածոյ բերանոյն

Իսկ ճաշակելիքն են գործարան մահկանացուին եւ անմահին։ Որպէս ասէ Պղատոն, թէ մահկանացուին մուտ է եւ անմահին ել. զի մարդս բանաւորութեամբ։ Եւ ստեղծ Աստուած զբերանն վասն կերակրի, եւ զիւր ջուրն քաղցր արաւ, որ զամէն իրաց համն առնէ կամօքն աստուծոյ։

Եւ զլեզուն յօրինեաց, որ իր շարժելովն զբերանն գէճ պահէ։ Եւ զհամն՝ բերնին առաստաղն առնու։ Եւ տե՛ս, որ երբ զլեզուն կտրեն՝ նա այլ իրաց համն չառնու աստուծով։ Եւ ջուրն որ ի բերանն կու լինի՝ նա ի լերդէն ծնանի, եւ մինչեւ ի խռչակն փողն արիւն գայ, ապա հրամանաւն Աստուծոյ իսպիտակ ջուր դառնայ։ Իսկ թէ խարտէշ մաղձն ի լերդն մնայ՝ նա թուքն ի բերանն լեղի դառնայ. ապա թէ սեւ մաղձ մնայ՝ բերնին բարքն թթու լինայ. իսկ թէ պալղամն լինի մնացել լերդն՝ բերնին համն աղի լինայ. ապա թէ անվնաս է լերդն՝ ապա բերնին համն անուշ լինայ։

Ասաց Արիստոտէլ, թէ հարամ արիւնն ի մարդն եւ ի վավարն, որ է փայծաղն, է։ Ասէ Ապումաշարն, թէ հարամն փայծեղն է եւ հալալն լերդն։ Եւ ի կովտան այլ հարամ արիւն կայ. այնոր համար որ զդանակն մսմիլ կասեն, որ երբ կու մորթեն՝ նա հարամն կու երթայ եւ հալալն կու մնայ։ Վասն այնոր համար զփայծեղն կու ձգեն որ հարամ է։

Եւ խարտէշ մաղձն եւ սեւ մաղձն եւ պալղամն ի յայնկից կու լինայ, որ շուտ քնանայ. քանզի լերդն տանուտէր է, որ բաժանէ զամէն կերակուր, յայնժամ ի յիր վրայ մնայ եւ չկարէ բաժանիլ. յայնժամ ի ջերմութենէն գոլոշիկ կերակրոյն ի գլուխն վերանայ, որպէս ծուխ երդեցն տանն, եւ զգայութիւնսն խնու, որպէս ծուխ զծակսն ընդ որ լոյսն մտանէ եւ առնէ մութն տանն։ Եւ որ բաժին որ ի կերակրոյն չառնու՝ վնասի, որպէս պոստան մի որ անջուր մնայ։

Եւ բերնին տանուտէրն զԼուսնթագն եդիր աստուած. եւ լեզվին՝ Օտարիտն։ Եւ տե՛ս, որ այն մարդն որ ի յՕտարիտն լինի ծնել՝ նա սուր չի կարել խօսիլ։ Նմանութիւն. թոքն որպէս զօրէն փքոյ դարբնի զօդն յինքն քաշէ եւ ընդ խռչակն արտաքս պրկէ։ Զի բերանն որպէս փանդեռն է, եւ օդն որպէս զաղիսն, զանկիկն իբրեւ զէշն, լեզուն որպէս կտնդոց, ատամունքն որպէս զաղէպատ, եւ շրթունքն որպէս մատունք, որ խաղայ ի վերայ աղէպատին, յօդաւորէ զձայնն եւ յօրինէ զբանն։ Եւ առաջի ատամունքն այլ պիտոյ են խօսիցն, որ ըղորդ զրուցեն։

Վասն յօրինվածոյ սրտին

Իսկ սիրտն է կենդանութեան պատճառ, եւ ունի ջերմութիւն՝ որպէս հնոց հրոյ վառեալ. եւ թոքն ընդդէմ սրտին է, որպէս զփուքսն դարբնի, եւ զօդն ի յինքն քաշէ եւ ընդդէմ սրտին սփռէ՝ զի մի հեղձեալ լիցի։ Եւ հալի նախ կերակուրն որպէս ի քուրայ, եւ ոք որ գնայ՝ ընդ ներքս երթայ, եւ ազնուագոյն գոլոշին ի գլուխն ելանէ, անդ դարձեալ հալեալ որպէս զոսկի ի հուր։ Եւ աւելորդսն ընդ քիթն հոսի, ընդ աչսն եւ ընդ ականջն, եւ մաքրագոյն զօրութիւն կերակրոյն յուղեղն իջանէ եւ յըղեղոյն ընդ ամէն անդամս մարմնոյն սփռի։ Եւ սիրտն է թագաւոր ամէն անձինն. տաք է եւ չոր. եւ ամէն անձն յիւրմէն առնէ զտաքութիւն։ Եւ որպէս ծառ մի է սիրտն Բ տան վերայ, մէկ տունն աջ դին զարիւնն ունի զկենդանականն, եւ մէն ձախն՝ զօդն ունի զկենդանականն։

Եւ ելանէ ի սրտէն Դ երակ մեծամեծ, եւ ամէն երակ ԼԲ լինայ, որ երբ հաշվիս՝ ՃԻԸ, եւ հանապազ սիրտն այս երակօքս ի շարժման կայ։ Թէ սրտովն բարկացող լինայ՝ այլ լերդն սեւ մաղձն հասըլ լինի։ Քանզի յորժամ բարկանայ սիրտն՝ ամէն երակացն արիւնն առ ինքն ժողովի, եւ երեսն ի յարենէն ցամաքեալ դեղնանայ։ Յորժամ յուշ անցնի սիրտն՝ արիւնն յերակն յուշ խաղաղանայ, եւ ամէն անձինն զօրութիւնն հատնի, եւ սրտին բուխարն ի յըղեղն տայ, աչացն եւ լսելեացն, հոտոտելացն եւ ատամանցն պակասութիւն առնէ։ Ասէ իմաստունն, թէ ամէն ժողով որ ի մէկ տեղ զատ կենայ՝ նա այն տեղացն զահմաթ հասըլ լինի։ Այլ յորժամ վախենայ՝ սրտին արիւնն առ ինքն ժողովի, որպէս զօրք որ յահէ զարհուրեալ առ թագաւորն ընթանայ, եւ դէմքն ի դեղնութիւն փոխի։ Իսկ յորժամ ամաչի՝ արիւնն երեսն ժողվի, իբրեւ քօղ ծածկելով զամօթքն, վասն այն շառագունի երեսն եւ քրտնի ի ջերմութենէն։

Եւ զսրտին տանուտէրն զԱրեգակն եդիր աստուած։ Թէ սիրտն զահմաթի՝ թթվութիւն ի լերդն տայ. եւ բերնին բարքն աւեր լինայ։

Վասն ստեղծման թոքին

Զթոքն սպասաւոր է կարգեր Աստուած սրտին, որպէս ծառայ թագաւորի, որ հանապազ հով հարկանէ եւ զջերմութիւնն զովացուցանէ. վասն այնորիկ բնութիւնն թոքին որպէս զփուք դարբնի, որ զհողմն յինք քարշէ ընդ խռչակն։ Իսկ թէ կերակուր կամ ջուր մոլորի եւ ընդ խռչակն երթայ՝ ի դուրս հանէ փչելով եւ զսիրտն ի թնտալ վազեցուցանէ։

Եւ Ա Ա ժամ թոքն անկար լինի եւ չկարէ սրտին հով տալ. յայնժամ տաքութիւն սրտին ի կովտան տայ, եւ քեր լինի եւ բոր։ Եւ թոքն տուն պալղամի է եւ մաղասի. յորժամ անզօր լինի թոքն՝ յայնժամ անձինն պակասութիւն լինայ։ Եւ իւր տանուտէրն զԼուսինն եդիր աստուած։

Վասն ստեղծման լերդին

Ստեղծեց Աստուած զլերդն եւ եդիր տանուտէր ամէն անձինն, եւ տաք եւ գէճ արար զինքն։ Զկերակուրն ի ստամոքսն եփէ եւ թոքն ստածէ եւ բաշխէ ամէն անդամքն եւ զօրացնէ։

Յառաջն զսուրբ արիւնն եւ զտաքութիւն ի սիրտն տայ, եւ քաֆն՝ որպէս ապրի որ ի վրան գայ որ է սաֆրան՝ զայն ի լեղին տայ, որ է խարտէշ մաղձն։ Զայրած արիւնն ի փայծեղն տայ։ Զինչ որ գիճութիւն եւ թանձրութիւն կայ, որ է պալղամն՝ զայն ի թոքն տայ, որ է մաղասն։ Եւ զայրած արիւնն, որ ի յատակն ժողովի որպէս տուրտին, եւ զաքռունքն՝ զայն ի փայծաղն տայ, որ է սեւ մաղձն. զայդ ամէնդ լերդն կերակրէ։ Թէ լերդն տկար լինի եւ չկարէ հալել զկերակուրն եւ իր տէրն հասցնել՝ յայնժամ պակասութիւն լինի անդամոցն, զի կերակուրն ի պալղամ դառնայ եւ մնայ առ ինք եւ ցաւ հասնի։ Եւ այն ջուրն որ յետ գայ, թէ չկարէ շարժել զայն ջուրն՝ նա ընդ մարմինն սփռէ եւ փելճ առնէ եւ անձինն թուլութիւն լինայ եւ կզակին։ Թէ անհալ մնայ կերակուրն եւ թուխմանայ՝ ալիքն ի վար երթայ, եւ ղուլինճն ի յանկից կու ընծայի։ Թէ խարտէշ մաղձն ի լեղին չկարէ հասնել, եւ առ ինքն մնայ կամ ի թոքն՝ քոս եւ հերքուն այնէ ի մարմինն եւ այլ ցեղուցեղ խոցեր։

Եւ ելանէ ի լերդէն Է երակ մեծամեծ եւ ԲՃԼԲ երակ բաժանի, ելնէ ի լերդէն։ Եւ լերդին տանուտէրն զՄուշթարին եդիր աստուած։

Վասն ստեղծման փայծղանն

Եւ փայծեղն որպէս ախոռ է, որ ամէն աղբ յինք ժողովի, եւ զինչ որ այրած արիւն կայ՝ ի փայծեղն երթայ։ Եւ կայ ի յըղեղէն ճանապարհ մինչեւ փայծեղն, որ այրած արիւնն ի յինքն երթայ։ Եւ այն արիւնն թէ լերդն մնայ եւ փայծեղն չկարէ տալ՝ ի մարմինն սփռէ, եւ զմարդն սաւտաոտ առնէ եւ յանձն վատուժութիւն երեւցնէ եւ շտեր եւ խէչէփար, կամ կածոռեր եւ խոզք առնէ։ Ապա թէ ի սիրտն երթայ այրած արիւնն՝ եւ խումար այնէ եւ մաղսկաթ. եւ այս խումարութիւնս բազում է. կէս մի ծիծաղի, եւ կէս մի այլ խաղայ եւ անզգայ, կէս մի այլ ընդ վայր ի ժուռ կու գայ. եւ թէ այն արիւնն ի յըղեղն խաղայ՝ զմարդն ըխտաւոր առնէ։ Եւ այս Գ ցեղ է. կայ որ զետ խումար է, կայ որ երբ բռնէ՝ նա զմարդն բարձր զինչ դուր ցուցանէ, եւ կէս մի ասեն, թէ ուչուխ է։ Կայ որ ոտիցն չկարէ կենալ, ի վար դիպի եւ փրփրի, եւ զոտն եւ զձեռն եւ զգլուխն ի գետինն զարնէ, եւ ձայն հանէ. որ կէս մի ասեն թէ դիւական է։ Կայ որ միզեն եւ աղբեն եւ զամօթն չի գիտեն. կայ որ երթան ի դուրս եւ ընդ վայր զրուցեն, թէ կու բռնեն զիս աղէկ մանկտիքն եւ կու ծաղր առնեն զիս։ Կայ որ անխափան զրուցեն ընդ վայր եւ ի շուրջ գան։ Եւ այս ամէնն յանկից լինայ, որ այրած արիւնն ի յըղեղն երթայ։ Եւ թէ փայծեղն լինայ ծանրացել կամ ուռեցել՝ սսխայի նշան է, եւ ասկից լինայ սսխան եւ ուռեցութիւն, որ կովտան եւ երեսն ուռի։ Եւ թէ զխարտէշ մաղձն ի ներքսեւն սփռէ՝ կողացաւ լինի մարդն։ Եւ փայծղանն տանուտէրն Զօհալն եդիր աստուած։

Վասն ստեղծման երիկամացն

Իսկ զերիկամքն տուն ցանկութեան արար եւ զինքն քան զայլ մարմինն քնքուշ արար Աստուած եւ ի մէջ ջղին եդ, եւ զմորթին ի ջղէն պինդ արար եւ յագուց, որ ի սրտին տաքութիւն զինքն չաւիրէ։ Եւ երակ մի ելանէ ի սրտէ եւ երթայ յըղեղն եւ Բ բաժին լինի. Բ երակօք յետեւ ականջին ի վայր իջանէ եւ առ մսանօք, Ա լի արեամբ եւ Ա շնչերաւ իջանէ երիկամունքն, եփի եւ սերմն լինի եւ զարեան գունն ի սերման գուն դարձուցանէ, եւ յիւրմանէ լինի մանուկն։ Կայ որ եփվածքն սակաւ լինայ սերման, մանուկ չընծայի. այն յերիկամայն անհաստատ բնութենէն վասն այն ելանէ յըղեղն եւ իջանէ, որ ամե զօդվածէ բաժանեմն առնէ։

Եւ իր տանուտէրն Զօհրան խնդիր աստուած։

Վասն ստեղծման լեղոյն

Շինեց Աստուած զլեղին տուն սաֆրային խարտէշ մաղձին. զինչ տաքութիւն եւ չորութիւն որ լինի յանձն՝ զամէնն լերդն ժողվէ եւ ի լեղին տայ. իր մուտն կայ եւ ի ելն չկայ, եւ ճանապարհ չունի։ Զջեղն հով եւ գէճ արաւ, եւ զմորթին տաք եւ չոր, եւ թէ չէր հանց՝ տաքութիւն լեղւոյն հալէր զերիկամունսն։ Լեղին տաք է եւ չոր, եւ իր տանուտէրն Մառեխն եդիր աստուած։

Վասն ստեղծման հալաբշտին

Արար Աստուած զհալաբուշտն աման ջրի, որ զինչ ջուր որ ստամոքացն ելանէ եւ ի լերդէն թափի՝ ամէնն ի բուշտն ժողվի։ Եւ ինքն Բ աստառ է. դրուցի աստառն սերմն է մարդոյ, իջանէ յաջ դիհն, ի վարի պարկուճն ժողվի, եւ ելանէ ընդ միզուկն։

Եւ քարն ի սերմանէն ընծայի ի հալաբուշտն. հետ սերմանն եւ քարն ընդ ջրհեղն հիտրուց ելանէ արտաքս։ Եւ լինի կէս մի մարդ, որ չկարէ ջրհեղել. եւ ջրհեղին ամանն տաք է եւ չոր, եւ հեղն մաղձախառն ելանէ եւ զճանապարհն այրէ եւ զհալաբշտին բերանն խոց առնէ եւ յայնմանէն չկարէ ջրվաթել. գիտացի՛ր, որ ի մաղձէն է։ Երբ ջրհեղն լցվի մարդոյն՝ չի պիտի որ արգիլէ, շուտ ելնել պիտի, թէ չէ մարդոյն թուլութիւն առնէ։ Վասն այնոր, որ երբ ելանէ՝ այլ ի տեղն դառնալ չկարէ, եւ այլ տեղ չգտնու որ մտանէ։ Թէ ճանապարհ գտնուր, որ յայլ տեղ մտանէր՝ նա զմարդն չարածաղիկ առնէր եւ շուտ մեռնէր։ Եւ ինքն հով եւ գէճ արար աստուած, եւ իր տանուտէրն Լուսինն եդիր արարիչն աստուած։

Վասն եղանակաց մարդուն

Արդ որպէս Դ տարերքս են – հուր եւ օդ, ջուր, երկիր, եւ Դ եղանակ – գարուն եւ ամառն եւ աշունն եւ ձմեռն, նոյնպէս մարդոյս արիւնն որ ի լերդէն գնայ՝ գիճին է եւ ջերմին, նման է գարնան եղանակի. վասն այնոր ասացին, թէ յուզմունք արեան եւ շարժմունք՝ գարունն լինին։ Իսկ խարտէշ մաղձն տաք եւ չոր՝ նման է հրոյ. պարտ է զդեղ խարտէշ մաղձին ամռան առնուլ։ Իսկ սեւ մաղձն, զոր փայծաղն ընծայէ ցուցանէ եւ սավտային՝ ցրտին է եւ չոր, նման է հողոյն եւ աշնան եղանակացն։ Բլղամն եւ մաղասն ընդամէն անդամս մեր սփռեալ է, գիճին է եւ ցրտին, զնմանութիւն ջրին է, եւ յեղանակս ձմերայնոյ։

Եւ դարձեալ ասեմք զնմանութիւն տարերց եւ ամսոց։ Զի տարի ԳՃԿԵ օր է, եւ մարդս ԳՃԿԵ զօդվածն է, եւ Ե զգայութիւնքն է։ Տարին ունի ԺԲ ամիս, եւ մարդս ԺԲ անդամք գլխաւորք։

Դարձեալ նման է մարդս երկրի, զի զոր երկիր ունի՝ մարդն ունի, զմազն որպէս զխոտ, եւ զոսկերն որպէս զքարինս, զղունկ որպէս զփայտ ծառոց։ Որպէս ճիճիք յերկրէ ծնանին՝ նոյն եւ երամքս ջլաց ի մարդիկ ծնանին, եւ այլ շատ։

Բայց որ գոյացոց զհոգին եւ ստեղծ զմարմինն՝ զբովանդակն ինքն գիտէ. եւ նմա փառք յաւիտեանս. ամէն։