Текст книги "Օգուտ Բժշկութեան"

ԺԴ

Ասացած է, թէ օդն գոլոշիկ մն է, որ ի գետնէն կու ելանէ եւ կու վերանայ, եւ բնութեան օգուտ է այնոր համար, որ ինքն է Դ, յառաջն հարաւն, Բ հիւսիսն, Գ արեւելքն, Դ արեւմուտքն։ Եւ հարաւն այն է, որ յորժամ երեսդ ի յարեւելքն այնես՝ նա հարաւն ի յաջ ձեռացդ ի վերայ գայ. նա այնոր հարաւ ասեն։ Եւ այս դիհուս բնութիւնն տաք է եւ գէճ. պատճառն այն է որ ծովն ովկիանոս ի յայս դիհն է, եւ հանապազ ծովուն գէճ գոլորշն անպակաս է։ Եւ այս դիհս քան զամէնն ցած է, եւ քամին որ ի յայս կողմանէն գայ՝ հարաւ քամի ասեն, եւ բնութիւնն տաք է եւ գէճ, զանձն վատուժ առնէ, եւ աչացաւութիւն եւ գլխացաւութիւն եւ ըխտաւորութիւն եւ պեղծ ջերմեր յիրմէն լինայ. եւ խռչկի եւ կրծոց աղէկ է։ Եւ բայց հիւսիս, որ հարաւոյ դիմացն է եւ բնութիւնն հով է եւ չոր, եւ պատճառն այն է որ արեգական շարժմունքն ի յայս կողմէս ի տեղացն հեռու է, եւ ֆալաքին եւ ավճին մօտիկ է. եւ բնութիւնն հով է, եւ զօդվածքն հովացնէ եւ զկերակուրն մարսել տայ եւ հանապազ զանձն խոշոր առնէ եւ զգոզն յորդորէ եւ զբնական տաքութիւնն ի յանձն պահէ, բայց թոքացաւութիւն եւ փողացաւութիւն եւ նուղլայ եւ զուքեամ առնէ։ Եւ յիշեմք զարեւելքն, որ ելն արեգական ի յայն կողմանէն է. եւ իր բնութիւնն մոհթատիլ է. եւ քամին որ յայս կողմանէն գայ՝ պատի սէպահ ասեն, եւ իւր բնութիւնն ի տաքութիւն եւ ի հովութիւն միջակ է։ Եւ արեւմոտքն ի դիմացն է արեւելիցն եւ բնութիւնն նրա մուհթատիլ է, եւ քամին որ ի յայն կողմանէն փչէ՝ նորա տապուր ասեն։ Եւ այս Բ քամին այլ բնութեան օգուտ է եւ աղէկ. եւ ամէն մէկէ այս Դ քամոն Բ Բ քամի այլ կու ելանէ, որ լինի ԺԲ քամի։ Եւ Բ քամի այլ ի հարաւոյ ելանէ, մէկին ասեն նայիմ եւ մէկալին ըրահիմ. եւ Բ քամի այլ հիւսիսոյ դիհն է, մէկին ասեն ուսուհ եւ մէկալին հունեայ. եւ Բ քամի այլ ի յարեւելքն կայ, մէկին ասեն արնապ եւ մէկալին նէքպայ. եւ Բ քամի այլ ի յարեւմուտք կայ, մէկին ասեն մահրայ եւ մէկալին հարիֆ. եւ այս ամէնս ԺԲ քամի կու լինայ։ Եւ այն առաջի Դ քամին որ յիշեցի՝ նոցա շահն եւ զէնն յաւելի է քան զայս Ը, եւ աղէկ քամի այն լինայ, որ ի յինքն պուխար չի լինի եւ կակուղ փչէ, եւ ի թզենոյ եւ սանճատէ եւ ի ընկզէ չփչէ, որ ասոնց հոտն գլխուն եւ ըղեղանն զէն առնէ։ Եւ քամին եւ օդն, որ ի յինքն թանծր պուխար կայ՝ նա ինքն հիմն է ամէն բորբոսային հիւանդութեան եւ դժար հիւանդութեան, զէն առնէ մարդկաց։

Եւ այլ յիշեմք զքաղաքնուն օդերն թէ որպէս է

Իմացի՛ր, որ այն քաղաքն որ հիւսիսոյ դիհն է՝ այն քաղաքն հով է. եւ այն որ հարաւոյ դիհն է՝ տաք է։ Եւ մարդն ի հով քաղաքնին կերակուր շատ ուտէ, եւ անձն ուժով լինայ, եւ երեսն աղէկ լինայ, եւ մարդն ի տաք քաղաքնին քիչ ուտէ, եւ անձն վատուժ լինայ եւ աւելի չորութիւնն յաւելնայ։ Եւ այն քաղաքն որ ի ծովու մօտ է եւ կամ ի ջրի եզերն է՝ նա նորա գիճութիւնն աւելի է. եւ այն քաղաքն, որ նորա հողն աղի է՝ նորա բնութիւնն տաք է եւ օդն տաք է եւ զմարդուն բնութիւնն վատուժցնէ. եւ այն քաղաքն, որ նորա օդն տաք է՝ նա այն մարդուն որ ի յայն քաղաքին՝ երեսն դեղին լինի եւ անձն աւաղ լինի. եւ այն քաղաքն որ հով է՝ նորա հակառակն է այս որ ասացի։ Եւ բժշկապետքն ասել են, թէ փախչիլ կու պիտի ի յայն քաղաքնուն, որ ի հոն մարկի մաֆաճան լինի եւ վապայի լինի։ Բայց ապրիլն եւ մեռնիլն ի յաստուծոյ ձեռքն է. եւ Քրիստոսի փառք։

Եւ յիշէ զչորս եղանակաց կերպն թէ որպէս է, բնութիւնն նոցա ինչ է։

Գիտացի՛ր, որ բնութիւն տարուն չորս եղանակաւն է։ Եւ գարնան բնութիւնն մուհթատիլ է. եւ ոմանք ասեն, թէ տաք է եւ գէճ, զարեան բնութիւնն ունի. եւ յայս եղանակս երակ առնելն եւ ապիկիս արկանելն եւ լուծման դեղ խմելն ամէն ձեւով լաւ է, եւ գառին եւ ուլի եւ կաքվի եւ հաւձագ ուտելն լաւ է, ի բաղնիսն ապիկիս արկանելն լաւ է։

Ամառն տաք է եւ չոր. զաֆրային բնութիւնն ունի, եւ պատրաստիլ կու պիտի ի տաք կերակրոց եւ ի չոր, եւ զայն կերակուրքն պիտի որ ուտեն, որ հով եւ գէճ լինայ, որպէս սալորով ապուրն եւ ազոխով ապուրն, եւ մերձաւորութիւն եւ աշխատումն ի յայս եղանակս պակաս կու պիտի առնել. ո՛չ երակ առ, ոչ դեղ խմէ, քաւել թէ անճարակ լինայ որ առնէ եւ պիտեւան լինայ։

Աշունն բնութեամբ հով եւ չոր է, զսավտային բնութիւնն ունի. եւ ի յայս եղանակս պատրաստիլ կու պիտի ի հով եւ ի չոր կերակրոց եւ ի թթվոյ եւ այն կերակրոցն, որ սավտայ ընծայէ, եւ գինի մի՛ խմել, եւ երակ քիչ առ, եւ լուծման դեղ առ, եւ մերձաւորութիւն եւ աշխատիլ եւ բաղանիսն զէն առնէ. եւ կերակուր հաւու ձագ եւ շուրվան եւ քաղցր կերակուրքն ուտէ. օգտէ։

Ձմեռն բնութեամբ հով եւ գէճ է, եւ ունի զպալղամին բնութիւնն. եւ ի յայս եղանակս մարդն առողջ է քան զայլ եղանակս, այնոր համար որ ստամոքն ի կերակուր ուտելն զօրաւոր է. բայց ի յայս եղանակն երակն եւ լուծման դեղն վնաս է, եւ աշխատիլն եւ գինի խմելն զէն չառնէ. եւ զայն կերակուրքն պիտի որ ուտեն, որ բնութիւնն ի տաքութիւն զարնէ, որպէս ոչխրի միս եւ աղաւնոյ, եւ քապապ եւ հալվանի եւ մեղր եւ ամբրաւ եւ որ նման է սոցա. օգտէ աստուծով։

Գարունն այս ցաւերս ընծայի ի մարդն. յորժամ օդն բնութեամբն ելանէ եւ հանց լինի որ հիւսիսային հողմն փչէ, եւ անձրեւ եւ ձուն պակաս, եւ յորժամ ամառն գայ՝ նա լինայ սուր ջերմեր ի մարդն եւ աչացաւութիւն եւ արիւն լուծանել ի փորուն եւ նիգ։ Եւ թէ ի յամռան աւուրքն քիչ տաքութիւն լինայ, եւ աշունն հիւսիսոյ քամի փչէ եւ անձրեւ շատ գայ՝ եւ ձմեռն լինի զուգամ եւ նուզլայ, եւ հազ եւ սիլ շատ լինի։ Եւ թէ ի յաշնան ամիսն հիւսիսային հողմք փչէ եւ անձրեւ պակաս գայ՝ գիտացի՛ր որ կնկտիքն եւ տղաքն ի յայս եղանակն հիւանդանան, եւ այնոք որ տաք բնութիւն են եւ սաֆրայոտ՝ աչացաւութիւն եւ սավտայի ցաւեր լինայ։ Եւ թէ ձմռան եղանակն հարաւ քամի շատ փչէ եւ անձրեւ շատ գայ եւ գարնան աւուրքն ի ժիր հիւսիսային քամի փչէ եւ անձրեւն պակաս գայ՝ եւ ի յայս եղանակն կանայքն զտղան ի փորուն ձգէ, եւ մարդկանց ի յայս եղանակն աչացաւութիւն եւ նուզլայ եւ սուպաթ եւ սքթայ եւ ֆալճ շատ լինի։ Եւ թէ ձմռան եղանակն հարաւ քամի փչէ շատ՝ եւ ի մարդկաց ի յանձն գիճութիւն ժողվի, եւ յորժամ որ գարունն գայ եւ հիւսիսոյ քամի փչէ խիստ շատ, եւ այսոր օգտութիւնն զայն, որ զէնն խափանէ, հանց որ չորութիւն հիւսիսոյ քամուն զգիճութիւնն հարաւոյ հալէ։ Եւ նոյնպէս որ ձմեռն հիւսիսոյ քամի լինի եւ անձրեւ եւ ձուն չգայ, եւ յորժամ գարուն լինայ, հարաւ քամին շատնայ եւ անձրեւ շատ գայ՝ եւ գիճութիւն այս եղանակիս զչորութիւն մարդուն խափանէ, եւ զբնութիւնն մոհթատիլ այնէ։ Եւ թէ Բ կամ Գ եղանակի գիճութիւն եւ կամ չորութիւն ի մէկ կերպ լինի՝ նա խիստ գէշ է, այնոր համար որ զմարդուն անձն կու աւիրէ եւ մահ եւ հիւանդութիւն շատ կու բերէ։ Եւ ի ամէն եղանակ այս եղանակացն աղէկն այն է, որ անձրեւն պակաս եւ հարաւ քամին, նա օգտութիւն շատ այնէ. եւ թէ ի յայս եղանակն չորութիւնն յաւելնայ հանց որ անձրեւ չգայ՝ եւ սաֆրան ի մարդուն յանձն ուժովնայ եւ այնէ զսաֆրայի ջերմերն եւ զտաք հիւանդութեներն։ Եւ այս ցաւերն որ ասացի՝ նա որն ի քաղաքն լինի, որ պակաս լինայ, այն պատճառովն որ օդն ամէն քաղքի եւ երկրի մէկ մէկի հակառակ է, եւ մարդկաց բնութիւնն այլ մէկ մէկի հակառակ է. եւ ամէն մարդ կու պիտի որ իմաստութենովն հանց իրվի ուտէ, որ եղանակացն զէն չառնէ եւ զանձն առողջ պահէ։ Եւ զկերակրին աղէկն կեր, եւ երակ առ եւ ապիկիս արկ եւ դեղ խմէ եւ աշխատէ եւ որ սոցին նման է՝ արա՛ ի յատենն, որ հանապազ անձն մարդուն առողջ լինայ եւ ցաւ չի դիպի, թէ Աստուած կամի։ Եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեանս, ամէն։

ԺԵ

Գիտացի՛ր, որ մարդկան հիւանդութիւնն որ ի խառնվածոցն լինայ՝ որ է սաֆրան եւ արիւնն եւ պալղամն եւ սավտան, եւ ի յայսոց ամէն մէկին յաւելնալուն շատ ազգի ազգի ցաւեր ընծային ի մարդոյ յանձն։

Նշան արեան յաւելուածուն։

Գիտացի՛ր, որ յորժամ ի մարդուն ի յանձն արիւն յաւելնայ եւ ճանապարհ չգտնու ելանելոյ՝ եւ անճարակ փոխվի գունն եւ այս նշանիս երեւնայ, որպէս խռչկին բռնվիլն եւ ուռիլն, ի ակռային տակն ուտիլն, եւ մկնատամներն, եւ կարմիր ուռեցնին, եւ լերդացաւութիւն, եւ տաք նիկրիս, եւ այն ջերմերն որ մուտպաղին ասեն, եւ որոյ քիթն շատ արունի, եւ սինեախօս ջերմն եւ որ սոցին նման է։

Նշան, որ ցուցանէ զպեղծ արիւնն ի յանձն թէ ո՛րպէս է։ Նշանն այն է, որ երեսն կարմիր լինայ եւ շատ ի քուն լինի եւ հոգս շատ ունենայ եւ ի ժիր բերանն քաղցր լինի եւ յուլ լինի եւ բանն. եւ ուզէ որ հով տեղեր նստի։ Եւ այս նշանս կտրիճ մարդոց շատն եւ տաք քաղաքէ լինի, եւ այնոց որ կաթն եւ գէր կերակուր եւ միս շատ ուտեն եւ գինի շատ խմեն, եւ յամառն եղանակն եւ ի տաք երկիրներն։

Ստածումն եւ բժշկութիւն պեղծ արեանն։

Կու պիտի որ հիւանդն միս չուտէ եւ գինի չխմէ եւ քաղցր չուտէ, եւ երակ առնու եւ արիւնն շատ հանէ։ Եւ շարապ յունապի եւ սրքնճուպին եւ քաղցր եւ թթու նռան ջուր եւ գարէջուր, եւ զփորն լուծէ շարապ սալորով եւ թմրհնտի շարապով եւ մանուշակին շարապովն եւ պզր ղաթուն լուապով, եւ տուր կերակուր մուզաւարայ եւ ազոխ եւ թաժա գինձ։ Եւ տո՛ւր քասնի եւ սպանախ եւ հաւձագ եւ զնորին մուզաւարան եւ որ նման է սոցա, եւ ամէն ինչ որ զարիւնն խաղեցնէ։

Նշան սաֆրան յաւելնալուն այս է մարդն։

Յորժամ որ սաֆրան յաւելնայ ի մարդուն ի յանձն եւ ուզենայ որ վնաս գործէ եւ զմարդն ի հիւանդ առնէ՝ նշանն այն է, որ բերանն լեղի լինի եւ գլխացաւութիւն եւ կէս գլխացաւութիւն, եւ բոր եւ կիծ եւ քորիլ եւ սարսամ եւ պարսամ, եւ զաթլճան եւ զաթըլռեայ, եւ խոց ի լերդն եւ թեփուկ ի գլուխն, եւ որ երեսն ճղքտի եւ պռկներն, եւ ստամոքացաւութիւն եւ ծարաւ եւ ակռացաւութիւն եւ բերանին ցամաքիլն եւ խռչկին, եւ այն ջերմն, որ օրմէջ բռնէ, եւ որ սոցին նման է։

Նշանք սաֆրաոտ մարդուն որ վնաս գործել լինայ յանձն։

Նշանն այս է, որ բերանն լեղի լինի, եւ ծարաւ շատ լինայ, եւ երեսն դեղին, եւ կերակուր չասէ մտացն, եւ խելքն ի շուրջ գայ, եւ փոխէ կանանչ, եւ յորժամ լուծումն առնէ՝ նա նստոյ տեղն կսկծէ, եւ գոզն դեղին լինայ որպէս կրակին գունովն, եւ ձայնն խծկի, եւ երակն սուր լինի եւ թեթեւ օդայ։ Եւ այս նշանս այնոց լինի, որ քապապ եւ ղալիայ շատ ուտեն եւ պղպեղ, եւ գինի եւ ըրախի շատ խմեն, եւ քաղցր կերակուր շատ ուտեն, եւ քաղցր շատ կենայ եւ քուն չի լինի, եւ ի ճանապարհ շատ երթայ, եւ ի շող քաղաքնին շատ կենան։ Ի յամռան եղանակն շատ լինի, եւ կտրիճ մարդոյ շատ լինայ աստուծով։

Ստածումն սաֆրային հիւանդութեան այս է։

Գիտացի՛ր, որ ի տաք կերակրոց պատրաստ կենայ, ի մսէ եւ ի քաղցր կերակրէ. եւ սալորի ջուր տուր եւ թմրհնդի եւ սրքնճուպին եւ մանուշակի շարապ եւ յունապի, եւ քաղցր եւ թթու նռան ջուր եւ լիմոնի շարապ եւ փրփրեմի եւ ծորի ջուր։ Եւ թէ յուժով լինի հիւանդն՝ նա եփէ զդեղին հալիլան եւ զջուրն քամէ՛ եւ խառնէ՛ ի ճուլապն եւ մէկ դանկ սաքմոնիայ ի ներս խառնէ եւ տո՛ւր որ խմէ՛, եւ ի քիթն մանուշակի ձէթ կաթեցուր, եւ գարէջուր տուր նռան ջրով, եւ տո՛ւր զխնծորին շարապն եւ ազոխի ջուր եւ մուզաւարայ ազոխի քշնշով, եւ տո՛ւր պաղ ջուր որ խմէ։

Նշանք պալղամինն յաւելվածուն որ ի մարդն այս է։

Յորժամ որ պալղամն ի մարդուն յանձն յաւելնայ՝ եւ բնութեան մարդուն հիւանդութիւն բերէ, որպէս սարյա եւ լակվայ եւ ֆալիճ եւ սքթայ եւ քապուս, եւ մոռացկոտութիւն, եւ ոսկրացաւութիւն, եւ վատուժութիւն, եւ փորուն գոռալն, եւ մազն եւ մօրուքն, եւ գլխուն շուրջ գալն, եւ հազ, եւ կերակուր չմարսելն, եւ երիկամացաւութիւն, եւ շատ պալղամ թքնուլն, պահաղն եւ պարասն, ստամոքին վատուժութիւն, եւ աչիչն մթնալն, եւ ակռացաւութիւն եւ հով ջերմն, եւ որ սոցին նման է։

Նշանն այն է, որ ի ժիր բերանն ջրի լինայ, եւ զկերակուրն չի մարսէ, եւ քուն շատ լինայ, եւ երեսն ուռի, եւ գլուխն ծանրանայ, եւ գոզին գունն իսպիտակ լինայ, եւ երակն կակուղ լինի, եւ հիւանդին գունն իսպիտակ եւ յանձն իսպիտակ եւ յանձն խոշորնայ։ Եւ այս հիւանդութիւնս այնպիսոցն շատ լինայ հանդիպել, որ կաթն ու մածուն եւ թաժա պանիր շատ ուտեն եւ թաժա ձուկն, եւ ջուր շատ խմէ եւ ի բաղանիսն շատ մտէ. եւ այն մարդիկն որ գէր լինայ եւ մազն քիչ լինի եւ ժամանակօք ծեր լինայ, եւ ի հով քաղաքնի լինի եւ եղանակն ձմռան եղանակ լինայ, նա խիստ վնաս առնէ։

Ստածումն եւ բժշկութիւն պալղամի հիւանդութեան այս է, որ տաս այարիճի ֆաղարայ եւ այարիճի ըռուֆուս, եւ մուշկ եւ կամ ամպար հոտայ, եւ անօթեց ի բաղանիս մտէ. եւ խրի ձէթ եւ կամ սուսանի ի յանձն օծէ, եւ կերակուր ղարանֆիլով ուտէ եւ զանճապլով եւ տաք դեղերով եւ տարիֆիլֆիլով եւ ծաթրինով ուտէ, եւ մեծ տիրֆիլ ուտէ եւ խօլնճան խառնէ, եւ գինի խմէ ամպակ եւ պատրանճպուի շարապ խմէ եւ մեծ տրիֆիլն ուտէ, եւ աղէկ շուրվանի խմէ եւ մտպուխ թրպութի առնէ եւ ճուարիշ քեամոնի, եւ տաք դեղերով մաճուն առնէ։ Եւ թէ ցաւն ի յամռան աւուրքն լինի՝ սամթի ջրով եւ մեղրի ջրով վերաբերութիւն այնէ. եւ հին կուլանկուպին ուտէ մազտաքէով եւ որ սոցին նման է։

Նշանք սավտանուն յաւելվածուն այս է ի մարդուն յանձն։

Յորժամ սավտան ի մարդուն յանձն յաւելնայ՝ նա հիւանդութիւն բերէ, որ քուն չի լինայ մարդն, եւ վասվաս եւ խելքն կորսնցնէ եւ փայծաղնացաւութիւն եւ շատ ուտել, եւ կաւ ուտէ որ իսկի չկշտանայ, եւ պեղծ խոցեր. եւ երեսն մթնայ եւ սեւգունի, եւ անձինն կաշին ճղքտի եւ խեւութիւն եւ գոդութիւն բերէ, եւ այն ջերմն որ չորս օր մէկ հեղ բռնէ, որ է հումայի ուռապան, եւ որ նման է սոցա։

Նշան սավտային յաւելնալուն, որ փայծեղն մեծ լինայ եւ քուն չի լինայ, եւ աչքն ի բաց կենայ, եւ ժիր ի հոգսն եւ ի ցնոր կենայ, եւ լինի ինչ հոգայ, եւ նստատեղն կսկծէ եւ աղաւաղ լինայ, եւ սեւ գուն գոզէ։ Եւ այս ցաւս այն մարդուն հանդիպի որ շատ չոր միս ուտէ, եւ չոր եւ աղի կերակուր ուտէ, եւ ոսպ եւ բակլայ շատ ուտէ եւ որ նման է սոցա։

Ստածումն սավտայի հիւանդութեան. որ հիւանդն աղի եւ թթու չուտէ, որպէս հին պանիր, եւ չոր միս եւ չոր ձուկ, եւ պատնճան եւ քաամ եւ սխտոր, եւ պախրայ եւ գոմշի միս եւ այծու միս չուտէ, եւ զայն կերակուրքն չուտէ որ սավտայ ընծայէ։ Եւ չի պիտի որ այսպիսի մարդն մէն մէնի շուրջ գայ, եւ ուտէ զան կերակուրքն, որ տաք եւ գէճ լինի, եւ անուշ գինի խմէ ջրախառն, եւ ի բաղանիս մտէ, եւ զգլուխն ածիլած պահէ եւ օծէ նշի ձիթով, եւ շուրվայ ուտէ գառին մսով, եւ զայն կերակուրն ուտէ որ անուշ է եւ լատիֆ։ Եւ մրգերուն ուտէ զքաղցր խնձորն եւ զնռան, եւ ի ժիր ի բաղանիս մտէ. եւ մանուշկի ձիթով կամ նշի զգլուխն օծէ, եւ խմէ զաֆթիմոնին մտպուխն եւ զխիարշամպին եւ այարիճի լուղազիան, եւ զայարիճի հրմուսն, եւ հապի ղարիոնն եւ հապի ըշտամահիկոնն, եւ ուտէ մաճունին աճահն եւ ուտէ զմուֆառէհ մաճունին, եւ խմէ զեղնալեզվին ջուրն եւ շարապի ըստուխօտոսն պանտանճի պավային ջրովն, եւ որ սոցին նման է։

Եւ կատարեցաւ բանս չորս տարերացն կամօքն Աստուծոյ մերոյ, որ է օրհնեալ յաւիտեանս. ամէն։

Երրորդ որ յիշէ զնիւթն եւ զմիճասն եւ զաչիչն նիւթերն թէ ինչ է եւ որպէս է

Գիտացի՛ր, որ բժշկնին շատ խօսք են ասացեր։ Ըռուֆօսն եւ Անտարամախուսն որ զղուռսի աֆան ի յաւագ թրիաքն այս է սահմաներ, եւ Հունան, թէ ըստուխուսաթն իրք մն է, որ հիմն է ամէն հիմաց, որ գործ առնէ ուժով բնութեան։

Գեղիանոս եւ այլքն ասացին, թէ ըստուղուսաթն իրք մն է որ յառաջն յիրմէն լինայ եւ յետոյ յինքն դառնայ։ Եւ ասաց Բուխրաթ եւ Զաքարիային որդին եւ Սինայի որդին, թէ ըստուղուսաթ մայր է եւ նիւթ է – կրակն, եւ քամին, եւ ջուրն, եւ հողն, ամէն որ խառնուած է՝ ի նոցանէ ծներ է, յուժով չէ. եւ ի սոցանէ Բ թեթեւ եւ Բ ծանր. Բ թեթեւ՝ կրակն եւ քամին, եւ Բ ծանրն՝ ջուրն եւ հողն։ Եւ գիտացի՛ր, որ հողն մէջն է որպէս փարկալ, որ մէկ ծայրն բոլոր կու գայ. ջուրն ի վերայ հողին բոլորէ, եւ քամին ի վերայ ջրին, եւ կրակն ի վերայ ամենեցուն։

Եւ այս Դ իրացս բնութիւն գործեն զամէն իրք. եւ ասեր են, թէ աշխարհս դոցա գործաւորութեանն շէն է։ Եւ գիտացի՛ր, որ ամէն ուժ եւ աճելութիւն ի յայս Դ տարերացս առնու եւ բուսանի, որ մատէնն զսնունդն ի յարեգակնէն առնու եւ ընծայի ազգի ազգի բոյս եւ տունկ։

Այլ եւ գիտացի՛ր, որ միճաս ասեն՝ նա այս Դ նիւթերուս խառնվելուն է, եւ այս քան զԸ աւելի չէ. Դ մէկ մէկ է, եւ Դ երկերկուք է, եւ Ա մոհթատիլ, որ լինի Թ։ Եւ լաւն այն առաջի Դ է, որ մէկ մէկ է, մէկն տաք եւ մէկն հով, մէկն չոր եւ մէկն գէճ։ Եւ այս Դ նիւթերս մէկ մէկայլ է խառնվել, որ լինայ երկուք-երկուք, – տաք է եւ չոր, տաք է եւ գէճ, հով է եւ չոր, հով է եւ գէճ. պաղ է եւ չոր, պաղ է եւ գէճ։ Եւ Ա այլ մուհթատիլ է, որ ի մէջ տաքութեան եւ ընդ չորութեան եւ ընդ հովութեան եւ ընդ գիճութեան, որ ինքն է հիմն կենդանութեան։ Եւ այս նիւթերս որ խառնակին, եւ ուժով չէ բնութիւն, եւ այսոնց խառնակելուն պատճառն Բ ցեղ է, մէկն ըղորդ եւ մէկն ծուռ։ Եւ ըղորդն այն է, որ զուտ մարմին ունենայ, եւ Դ նիւթն որ մէկ մէկէն աւելի եւ պակաս չլինի՝ նա այն մուհթատիլ է։

Բայց գիտացի՛ր, որ մոհթատիլ միճաս մարդ իսկի չկայ, բայց մոհթատիլի մօտիկ է. եւ խելօքէն յիմացի՛ր, որ քան զամէն կենդանու միճաս մարդուն միճասն մոհթատիլ է, եւ քան զամէն կաշի ձեռացն մատներուն ծարն խիստ մոհթատիլ է կամօքն Աստուծոյ մերոյ։

Չորրորդ որ յիշէ զխառնուածն բնութեան որպէս բժշկապետքն. յառաջն արիւն, Բ պալղամն, Գ սաֆրան եւ Դ սավտան

Գիտացի՛ր, որ արեան բնութիւնն տաք է եւ գէճ, զքամուն բնութիւնն ունի, եւ իր բնական տեղիքն լերդն է։ Եւ պալղամին բնութիւնն հով է եւ գէճ եւ զջրին բնութիւնն ունի, եւ իր բնական տեղիքն թոքն է։ Եւ սաֆրային բնութիւնն տաք է եւ չոր, եւ զկրակին բնութիւնն ունի, եւ իր բնական տեղիքն ի լերդն է։ Եւ սաւտային բնութիւնն հով եւ չոր է, եւ զհողին բնութիւնն ունի, եւ իր բնական տեղիքն ի փայծեղն է։ Եւ այլ գիտացի՛ր, որ այս խլտերս ամէն մէկ Բ ազգ են, Ա պիտեւան եւ Ա անպէտ. եւ այն որ պիտեւան է՝ այնոր թապէյի ասեն. եւ այն որ անպէտ է՝ այնոր թապէյի չէ ասեն։ Գիտացի՛ր, որ այն արիւնն որ պիտեւան է եւ թապէյի է, եւ ի ղվամն մոհթատիլ է, եւ պիտի որ ոչ խիստ թանձր լինի, եւ ոչ խիստ նօսր, եւ խիստ կարմիր լինայ, եւ համն քաղցր, եւ հոտն անուշ, եւ յորժամ որ անձնէն ելանէ՝ շուտ թանծրնայ։ Եւ այսպէս արիւնն զանձն աղէկ պահէ եւ զոսկերքն զօրաւոր, եւ զերեսն կարմիր եւ պայծառ առնէ։ Եւ այն որ թապէյի չէ՝ Է ցեղ է. յառաջինն թանծր է եւ սուր. գուշակէ զհովութիւնն եւ զգիճութիւնն, եւ Բ գուշակէ զտաքութիւնն եւ զչորութիւնն, եւ Գ որ գունն իսպիտակ է. գուշակէ, որ լերդն խիստ հով է, եւ կալուածք ունի յերակքն, եւ լերդն պնտացել է. Դ որ գունն դեղնփառ է եւ համն լեղի է, որ հոտ ունենայ. գիտացի՛ր, որ սաֆրային յաւելվածուն է. Ե՝ որ հոտն հոտած լինայ. գուշակէ որ արիւն ի յանձն փթել է. Զ՝ որ համն լեղի է եւ աղէխառն. գուշակէ որ աղի պալղամ է խառնել, Է՝ որ վերայ արեանն փրփուր գայ. գուշակէ որ ի բնութիւնն գիճութիւն կայ եւ ազգի ազգի քամի խառնել ի յանձն։

Եւ պալղամ պիտեւան է, զոր թապէյի ասեն

Նշանն այն է, որ ի ղվամն եւ ի բնութիւնն մուհթատիլ է, եւ ինքն կերակրէ եւ ստամոքն կիսաեփ լինայ. եւ պալղամն որ այսպէս լինայ՝ նա մարդուն ոսկերացն շարժումն աղէկ լինայ, եւ կակուղ եւ աղէկ շարժի, եւ զէն չգայ անձինն, եւ զինչ կերակուր ուտէ մարդն՝ հալի, օգտութիւն տայ անձինն եւ յիրմէն սուրբ արիւն ընծայի։

Եւ պալղամն որ թապէյի չէ՝ չորս ազգ է. առաջինն թթու է, եւ այն ի վերայ այլ պալղամին հով է եւ չոր. գուշակէ, որ ինքն զկերակուրն չէ հալել եւ ստամոքն հովցել է. Բ պալղամն որ աղի է՝ նա ինքն ի վերայ այլ պալղամի քիչ մն տաք է եւ չոր. գուշակէ չոր հազ եւ ծարաւ եւ քերվիլ. Գ ազգ պալղամն որ քաղցր է. սորա տաքութիւնն եւ գիճութիւնն աւել է քան զայլ պալղամն. գուշակէ արեան յաւելումն եւ ահշային տաքութեան։ Եւ Դ ազգ պալղամն այն է՝ որ զետ հալած ապիկի լինայ. ինքն թանծր է, հով է եւ չոր քան զամէն ազգ պալղամն. գուշակէ ստամոքին հովութիւն եւ ահշային եւ ղուլինճ աստուծով։

Եւ յիշեմք զսաֆրան որ պիտեւան է, զոր թապէյի ասեն

Նշանն այն է, որ լատիֆ լինի եւ գունն կարմիր եւ յիստակ, եւ համն լեղի։ Եւ սաֆրան որ այսպէս լինայ՝ նա ստամոքն տաք լինայ, եւ կերակուրն շուտ հալի, եւ զաղէցն պեղծ խառնուածն վարէ եւ զաղիքն յիստկէ, եւ մարդուն միտքն սրացուցանէ եւ զանձն թեթեւ այնէ։

Եւ այն սաֆրան որ չէ բնութենով՝ Դ ազգ է յառաջին այն է որ գունն խիստ դեղին է. եւ պատճառն այն է, որ պալղամին գիճութիւնն յինքն խառնել է. զկերակուրն յուշ հալէ, եւ ոսկերացն վատուժութիւն տայ. Բ այն է, որ նման է հաւկթի դեղնուցի եւ պատճառն այն է, որ պալղամին գիճութիւն յինքն է խառնել. եւ այս սաֆրային տաքութիւնն պակաս է քան զամէն. գուշակէ զայն ջերմն որ զատըր ըլ ղիպ ասեն, եւ զերկնոյն կալվիլն. Գ այն է, որ գունն նման է քուռասի գունին, եւ սաֆրան որ այս կերպովս լինայ՝ նա շատն ի ստամոքն լինայ. պատճառն այն է, որ կանանչ շատ է կերել. գուշակէ ստամոքսին վատութիւնն եւ լերդին պինտ ցաւք. Դ նման է ժանկառի գունին եւ խիստ գէշ է, որ խլտն ի ստամոքն այրել է եւ կամի որ սպանէ, եւ յիրմէն լինի մեռանելուն պատճառն կամօքն Աստուծոյ մերոյ։

Եւ յիշեմք զսավտան

Գիտացի՛ր, որ սավտան որ թապէյի լինայ՝ նա իւր նշանն այն է, որ համն քիչ մի թթու լինայ եւ ղվամն թանձր եւ գունն սեւ, նման արեան մրրին, եւ քիչ մի սեւութիւն զարնէ։ Եւ սավտան որ այս ձեւովս լինայ՝ նա զստամոքն սրբէ եւ կերակուր տայ ուտել, եւ զզգայարանքն աղէկ առնէ, եւ զմարդն յուժովցնէ եւ զկերակուրն կամի հասցնէ, ոսկերացն կերակուրն հասցնէ։

Եւ սավտան որ թապէյի չի լինայ՝ ինքն Գ ազգ է. յառաջն այն է որ պինտ է, եւ սավտան այրել է եւ սրացել է եւ քիչ մի տաքցել է. եւ համն թթու է. եւ այս սավտայիս վրան ճանճ չի նստի, եւ թէ նստի՝ կու մեռանի, եւ թապէյի սավտային ճանճ կու նստի։ Եւ այսպէս սավտան գուշակէ, որ աւիրեր է զբնութիւնն մարդուն եւ խէվ այնէ եւ գէշ խոցեր ելանէ ի մարդն։ Բ այն է, որ սավտան այրի եւ գունն սեւանայ եւ պսպղայ որպէս սեւ ձութ, եւ թթու լինայ եւ խիստ սուր քան զամէն սավտայ. գուշակէ դժար ցաւեր եւ սպանող, որպէս ճուտամ եւ սարաթան եւ տայուն եւ վապայ, որ դեղս չլինայ։ Եւ Գ նման է պատինճնի գունի եւ իր սրութիւնն եւ տաքութիւնն պակաս է քան զայլն. գուշակէ պինտ ուռեցներ եւ պեղծ ցաւեր որ յանձն լինի։ Եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեանս ամէն։

Ի Դանիէլ մարգարէէ եւ իմաստասիրաց

Իսկ իմաստութեան գլուխն Դ տարերքս է, որ ամէն բանի հիմն է. զոր Դանիէլ եւ ամէն իմաստասէրքն քննեցին այսպէս, թէ որպէս կանթեղ, ձէթ եւ ջուր. թէ հող ձգես՝ յատակն նստի, նոյնպէս եւ կրակն թեթեւ է եւ նուրբ, եւ քամին քան զնա այլ ի վար է, եւ ջուրն այլ ի վար է, եւ ներքինն հողն է, որ ծանր եւ թանծր է քան զամէն տարերքս։

Այլ եւ կրակն ունի Գ ամիս ամռան, եւ Գ ամիս գարնան՝ օդոյն է. Գ ամիս աշնան՝ հողոյն է, եւ Գ ամիս ձմռան՝ ջրոյն է։ Դարձեալ յառաւօտէն մինչ Գ ժամն յօդոյն է. Գ ժամէն մինչեւ ի Զ հրոյն է, անտի մինչեւ Թ ժամն հողոյն է եւ Թ ժամէն մինչեւ ԺԲ ժամն ջրոյն է։

Դարձեալ՝ կրակն ունի զաչացն տեսութիւն, ջուրն՝ զբերնին համն. օդն՝ զհոտ առնելն, հողն՝ զձեռացն ծանր եւ զթեթեւն իմանալն։ Զի առանց կրակին տեսութիւն չի լինի, որ ասեն նազար, եւ առանց քամուն շարժումն, որ ասեն հարաքաթ, եւ առանց ջրին մածումն եւ շաղվիլ որ է իդդիսալ. եւ առանց հողոյն ամրութիւն, որ է մունղապիլայ։

Դարձեալ՝ կրակն ունի զհոգին, օդն զխելքն, ջուրն զգիճումն, հողն զմարմինն։ Կրակն բնական հոգին է, եւ քամին զգայական, ջուրն՝ տնկական, հողն՝ զմարմինն։

Դարձեալ՝ կրակն յարեւելից է, քամին՝ հարաւոյ, ջուրն՝ հիւսիսոյ, հողն՝ յարեւմտից։ Եւ ի գուներն կրակն դեղին է, քամին կարմիր է, ջուրն սպիտակ, հողն սեւ է։ Եւ ի ժամանակն՝ կրակն տղայութիւնն է, օդն՝ մանկութիւն, ջուրն՝ ծերութիւն, եւ հողն մահն է։ Եւ ի յատաթն՝ կրակն օր է, քամին՝ շաբաթ, ջուրն ամիսն է, հողն տարին է։ Եւ ի համարքն՝ կրակն Ա է, քամին Ժ է, ջուրն Ճ, հողն Ռ։ Եւ ի կշիռն՝ կրակն դրամն է, քամին նուկի է, ջուրն լիտր է, հողն ղանթար է։ Եւ ի համերն՝ կրակն լեղի է, քամին քաղցր է, ջուրն աղի է, հողն թթու է։ Եւ ի յանձն՝ կրակն գլուխն է, քամին մէջքն է, ջուրն մինչեւ յանդամն է, հողն մինչեւ յոտն է։ Դարձեալ կրակն եւ քամին նուրանի է, որ է ցորեկվան եւ կենդանութեան. ջուրն եւ հողն գիշերվան եւ ունի զմահ։

Խրատք ի Բագարատ բժշկապետէ, զի մարդս Դ կազմէն, Դ բնութեան, Դ տարերաց եւ Դ մաղձի եւ Դ եղանակի։ Դեղին մաղձ, սեւ մաղձ, արիւն, սավտայ

Արիւն. բնութիւնն տաք է եւ կակուղ. նման է տղայի բնութեան, եւ եղանակ գարնան Գ ամսոցն, Խոյն, Ցուլն, Եկաւորն։ Օդային, եւ ունի քամի հարաւոյ, զի տաք է. եւ տանուտէրն Լուսնթագն է։

Եւ դեղին մաղձն տաք է եւ չոր բնութեամբ կտրիճ մարդուն, եւ ամռան եղանակին կրակի բնութեամբ եւ Գ ամիս ամռան ունի, Խեցգետինն, Առիւծ, Կոյսն, եւ տանուտէր Հրատն. լեղին է տունն։

Եւ սավտան հով է եւ չոր. ըստ աշնան եղանակին, եւ Գ ամիս՝ Կշիռ, Կարիճ, Աղեղնաւոր. բնութիւն հողոյ, եւ օրինակ է ալեռառն մարդուն։ Սավտան քամի է հիւսիսոյ, եւ տանուտէր Երեւակն է. փայծեղն է տունն։

Եւ պալղամն հով է եւ գէճ ըստ ձմռան եղանակին եւ ունի բնութիւն ծերոց եւ Գ ամիս ձմռան՝ Այծեղջիւր, Ջրհոս, Ձուկն։ Ունի քամի յարեւմտից եւ մաղաս եւ պալղամ, եւ տանուտէր Լուսինն է, եւ թոքն է տունն։

Դարձեալ ասեմք զայս Դ մաղձիս բնութիւնն, թէ որն աւելանայ՝ ի՞նչ ցաւ լինի։ Եթէ Ա-ն աւելանայ՝ այլքն պնտէ եւ ցաւ լինի. թէ Բ աւելնայ՝ ցաւն խիստ լինի, ոչ տաք դեղի լսէ եւ ոչ հով. թէ Գ աւելնայ դիժար հիւանդութիւն է, թէ Դ աւելի՝ մահ է։

Առաջին ասեմք զպալղամն, որ ծնանի յիւրմէն երիկամացաւութիւն եւ միջացաւութիւն եւ ցաւն որ ի բուշտն լինի եւ երանքն, գլխացաւութիւն՝ որ յիրիկացքն լինի եւ գիշերն, եւ փելճն, որ ոտն եւ ձեռն թուլանայ, եւ լակվան որ երեսն ծռի, եւ մոռացկոտութիւն, եւ այն որ զինքն յերազի զամէնն ի ջրի տեսնու եւ ի ցեխի եւ անձրեւի, եւ այն որ լեզուն ծանրանայ եւ խօսիլ չկարէ, եւ նկրիսն որ ոտքն եւ ձեռքն բռնէ, եւ այն որ մարդն ի հաց նստի եւ առանց ուտել կշտանայ, եւ որ աչքն մազ բուսնի եւ աչացաւութիւն, եւ ջուր որ յաչքն գնայ, եւ աչաց գունն սպիտակ, եւ խամ քամի որ յանկարծակի զմարդն բռնէ եւ ոչ թողու։

Ասէ Բագարատն, թէ ՃԽ ցեղ ցաւ կայ որ ի պալղամէ ընծայի։ Եւ թէ կամիս զպալղամն կտրել տաք եւ չոր դեղերով – տարչին եւ Ե ցեղ տաքդեղ, խուլնջան, քարաւէ, չաման, եւ ամէն իրք որ տաք եւ չոր է՝ հալէ զպալղամն։ Ձիաւորն ի ձի վարելն եւ բաղանիս մտնիլն, եւ յարեւան նստիլն, եւ ջուր պակաս խմելն, տաք եւ չոր մաճուն ուտելն, ոչխարի միս եւ լեղի գինին եւ որ այս նման է եւ քաղցրեղէնն հալէ զպալղամն։ Պալղամն հով եւ գէճ ուտելուն յաւելնայ։

Ասեմք զսեւ վշին զօրանալն, որ է սեւ մաղձն։ Երբ շատնայ ի մարդն՝ բերանն թթու դառնայ, եւ գունն երթայ, սիրտն սուստկայ եւ վախցուցած, եւ ինքն ընդ ինքն զրուց տայ. եւ ինչ օրերք ի վերայ անցնի՝ խաղպանայ, եւ սարսեմ լինի, եւ այն ջերմն որ Գ օր ի մէջ բռնէ, եւ զապրին համն չկարէ առնուլ, զոտից եւ զձեռաց ջղերն բռնէ եւ կարճանայ, երեսաց գունն կապուտնայ, եւ սերմն պակասի, եւ խուլինճ բռնէ եւ փորն կապի համակ, եւ յերազն զամէնն զինքն ի դժար տեղան տեսնու, ի քար եւ ի պարեխ։

Եւ սեւ մաղձն ի շատ թթու ուտելուն զօրանայ եւ ի շատ մերձաւորութենէն եւ բաղնիք գնալն եւ ամէն հով եւ չոր ուտելվէ։ Ով այս ցաւիս տէր է՝ պատրաստ կենայ ամէն հով եւ չոր ուտելվէ, եւ դեղ՝ որ զսեւ մաղձն հալէ – սեւ սիսռին ջուրն, ընկզի ձէթ, շիրիբախթ, նշի ձէթ, սրքանկնւին, քացխով տապահակ, հոռոմխունկ, եւ գլուխն կաթն կթել, եւ հով եւ գէճ դեղերով կակղացնել։

Ասեմք զարեան ցաւն։ Երբ արունն շատնայ ի մարդն՝ նշանն այս է, որ շատ քուն գայ եւ բերնին համն քաղցրանայ, լնտացաւ եւ փողացաւ լինի, եւ այն ջերմն որ բռնէ ամէն օր. աչքն կարմիր դառնայ, շանթնայ եւ փռընքտայ, եւ երակն լի լինի եւ ուժով, եւ գլխացաւ եւ ծաղիկ եւ քութեշ, եւ խելքն ի շուրջ գայ. բերանացաւ, եւ շուրթն կապուտի. արիւնն ընդ քիթն դառնայ. երեսն կարմիր, եւ ոտքն եւ ձեռքն ուռչի։ Իսկ կերակուր, որ զարիւնն խաղեցնէ – սրքանկնւին, ճուլապ, յունապ, թթու նուռն, աղտոր, ժուռ, քացախ, ծոր, խորձիլ, եւ ամէն հով եւ չոր կերակուր։ Եւ այնոք որ զսավտան կու զօրացնեն՝ նա այնոք զարեան ցաւերն խաղեցնէ. երակ առնուլն. եւ այսոր տէրն կանանչ եւ կարմիր խիստ տեսանէ յերազն։ Եւ ամէն գէր եւ եղլի զարիւնն յաւելցնէ։

Իսկ դեղին մաղձն որ է սաֆրան, տաք է եւ չոր, եւ տուն նորա լեղին է։ Ինչ աւուրք ի վերայ լինի անցեալ, եւ փորն ի կապ լինի կացել՝ եւ գլուխն ցաւի, եւ արտասուքն ընդ աչքն երթայ, անձն քորի. եւ ոտիցն ըղունկն ճեղքոտի, կրունկն պատռի, անձն ծանրանայ, գլուխն տաքանայ, բերանն դառնանայ, եւ այնոր կէս աւուր ջերմն բռնէ եւ յերազի զինքն մերձ ի կրակն տեսանէ, եւ զինչ ուտէ՝ չի մարսէ, անձն բարկնայ եւ դէմ աչիչն դրամդամ անցնի, եւ խաղայ որպէս ճանճի թեւ. եւ այս ամէնն ի սաֆրայէ շարժի եւ տաքութենէ եւ չորութենէ. դեղն Աստուած է։

Բայց տո՛ւր հալիլայ ըմպելի եւ մանուշակի ըմպելի, ճուլապ պզր ղատուն, եւ դամոնի ըմպելի. (սրքանկւին քացխով ըմպելի զայն ասէ, որ թրջեն եւ զջուրն տան). եւ զուտելուն քացխով տուր – ուլու միս, հորթու, կամ թաժա ձուկն։

Ասացաք զտարուն բնութեամբ տարերացն. ասեմք եւ զաւուր բնութիւնն նման է տարոյն

Յառաւօտէն մինչի ճաշք Գ ժամն տաք է եւ կակուղ, որպէս գարնան եղանակին, եւ ունի զարեան բնութիւն որպէս տղայի։ Յորժամ հիւանդն այս Գ ժամս ծանրանայ՝ գիտացի՛ր, որ յարենէ է ցաւն։ Երեք ժամէն մինչեւ օրհասրաքն նմանութիւն ամռան եղանակի է, տաք եւ չոր է. ունի զբնութիւն կտրիճ մարդոյ, եւ խարտեշ մաղձի եւ զսաֆրային եւ զհարաւոյ քամոյն։ Երբ այս ժամս զհիւանդն ծանր տեսանես՝ գիտացի՛ր, որ ցաւն ի սաֆրայէն է։ Եւ Զ ժամէն մինչեւ ի Թ ժամն հով է եւ չոր եւ օրինակ է աշնան եւ սեւ վշին եւ սեւ սավտային։ Երբ այս ժամս հիւանդն ծանր տեսանես՝ իմացիր որ ցաւն ի սեւ մաղձէ եւ ի սավտայէ է։ Եւ անտի մինչեւ իրիկունն զձմռանն ունի զբնութիւն, հով է եւ կակուղ եւ պալղամ ունի։ Երբ այս ժամս հիւանդն ծանրի՝ ցաւն ի պալղամէ է եւ ի մաղասէ է։

Դարձեալ ի տղականութենէ մինչեւ ի ԺԵ տարին զինչ ցաւ որ լինի ի յարենէ է. անտի մինչեւ Լ ամն ի սաֆրայէ է. անտի մինչեւ ի Կ ամն ի մաղասէ է։ Եւ այլ ոչ փրծանի, զի մինչեւ ի մահ իշխանութիւն ունի եւ զօրաւոր է մաղասն. զի զուժն եւ զտաքութիւնն կու տանի պալղամն եւ մաղասն. եւ բազում ցաւ անկէ ծնանի։ Զի ըղեղն որ հովութեան տուն է եւ պաղ քուրայ, որ զսրտին բորբոքն զովացնէ, եւ թէ խիստ յաւելու հովութիւն ըղեղանն՝ հարի տարերաց եւ մաղաս դառնայ եւ յերակսն բորբոսի։ Թէ յաչքն քայլէ՝ սեւ ջուր գայ ի վար. թէ բերանն գայ՝ զատամունքն թափէ. թէ ընդ միսն եւ ընդ մորթն գայ՝ զմազն թափէ կամ իսպիտակցնէ. թէ յականջն գայ՝ խլացնէ. թէ քիթն գայ՝ սունկ առնէ եւ զհոտն կտրէ. թէ եփողքն գայ՝ խոզք առնէ եւ ի խուլուլ. թէ ի փողերակսն գայ՝ թոքն խոցնայ եւ հեւքն շատանայ։ թէ ի սիրտն գայ՝ ըխտաւոր առնէ եւ ի սքթայ եւ խումար եւ մաղսկաթ. թէ ի լերդն երթայ՝ պիսակոտ առնէ եւ որպէս պրինկ. թէ յերակն գայ՝ սփռի, գոդի առնէ եւ հերքուն. թէ ի ստամոքսն գայ՝ զուժն տանի, նա զկերակուրն չհալէ եւ համ չառնու. թէ ի փորն երթայ՝ արեան բերի եւ խուլինճ առնէ. թէ ի ձեռն գայ՝ դողացնէ եւ քաշվի. թէ ի ճուռն գայ՝ կոճղ առնէ. թէ ի ծունկն երթայ՝ ցաւ ձգէ. թէ յորովայն երթայ՝ սունկ առնէ. թէ ի սրունքն երթայ՝ ցից առնէ։

Զի մանկութեան ուժն մինչեւ ի ԻԲ տարին է. երիտասարդութեան ուժն մինչեւ ի ԽԵ տարին է, եւ այնուհետեւ ուժն ի սիրտն գայ, եւ այնէ որ սիրտն ուզէ եւ ուժ չածէ, եւ զամէն բան սրտովն հոգայ եւ ապա ի սրտէն ի յաչքն գայ եւ անդէն դադարի, եւ այնէ որ աչքն տեսանէ եւ սիրտն ուզէ, բայց կարողութիւն չունենայ. զի ուժն պակասել է եւ մարմինն թուլացել է, եւ սերմն պակասել է եւ քունն։

Բժիշկն Բագարատ ճիկր արաւ կանանց եւ զիւր շատ գիտութիւնն ի լոյս ոչ եհան, զի մի՛ ուսանին կանայք եւ անձնէ բժշկութիւն առնեն. զի կին մարդ որ ի կանանց կարգ լինի եւ մարդու դեղ տայ՝ կամ ի հալեւմաշ անկանի եւ կամ մեռանի եւ պակաս ապրի։ Վասն զի կանայս ֆտուլ են եւ յաւելհոգ, զի թէ ճար գիտէին կանայք՝ իւրեանց յարենէն սրբէին։ Բայց սուտ են, զարդ ի յորդեծնութենէ, զոր Աստուած է հրամայել։

ԴԵՂԵՐ

Դեղեր որ զկալտածն բանայ

Ախհաւանն. Համաման. Իթխիրն. Ծաթրինն. Աւշինդրն Տարշիշան. Անիսոնն. Ղարիղօնն. Այրասայ. Ֆարասիոնն. Պան. Ղրտմանայ. Թրմուս. Քեամոն. Ճնտիանայ. Կարօս, Ջաւտի. Մարզանկոշ. Հարմալ։ Նանախուհ։

Դեղեր որ զխլտն կտրէ

Ոպհուլ. Հաշա. Իսխիլ. Խարտալ. Անճիրայ. Տարչին. Այրասայ Զրեւանդ. Ախհաւան. Սազապ Պապունաճ. Ծաթրին. Պօրայ. Ակրկարայ. Սխտոր. Ֆարֆիոն. Ջաւտի. Ղուստ. Հարֆ. Նամնամ։

Դեղեր որ զամրութիւն կակղացնէ

Աքլիլմէլիք. Տիլֆայ. Աւշախ. Զրեւանդ. Իթխիր. Սասալիոս. Ուպհուլ. Հուննայ. Ասարօն. Կապրցախ. Ձարխոտ. Քաշիմ. Պարանճասիֆ. Մարմահուզ. Ճաւշիր. Զուկի. Հաշայ. Նամնամ. Հայի ֆարիղօն. Խօլինճան։

Դեղեր որ զթանձրութիւն հալէ խիստ

Ստօրախ Շահմիխանծալ. Անճիրա. Նշի խէժ. Միայքալամ. Աւշախ. Լուպնի. Կտաւատ. Զուկի ձէթ. Չարհոտ. Մոմ. Տաֆնու ձէթ. Մուքըն. Զուֆա գէճ. Հարամըղուղ. Սեւ ձութ. Աննուխ. Փիճու խէժ. Շէհ։

Դեղեր որ զքամին վարէ եւ բանայ

Անիսոն. Տարիֆիլֆիլ. Աֆթիմոն. Տուքղու. Ըսպանդ. Զանճապիլ. Հինկտերեւէն. Զրեւանդ. Պասպասայ. Զրնպատ. Թրմուս. Ասատուր. Թափասիայ. Սօտ. Ճաւշիր. Ծաթրին. Համամայ. Ղարանֆիլ. Խաւլինճան. Ղրտմանէ։

Դեղեր որ զարցունքն կտրէ

Աս. Սումախ. Իթխիր. Տարասիս. Ամլաճ. Տարֆայ. Պուստ. Յուլէխ. Պալուտ. Պորայ. Ճուլինար. Ախախիայ. Սազապ։ Քարաւիայ. Խարնուպ. Քահրիպար. Մահլապ. Մուրղայ. Ըռովանդ. Նապխ։

Դեղեր որ գոզն բանայ եւ յորդորէ

Ուպհուլ. Տարչին. Անճիտան. Ըռզիան. Ասարօն. Ըրեւանդ. Պարանճասիֆ. Սալիխայ. Պապունաճ. Սատէճ. Թրմուս. Շոնիզ. Ջաւզի պաւայ. Զայթար. Ճինտիանայ, Ֆարասիոն. Հաշա. Ղրտմանայ. Հանդաղուղ. Քապապա։

Դեղեր որ ուռեցն հալէ

Անճիտան. Միայ. Ախհաւան. Զուֆա չոր. Թղի. Սունպուլ. Ջաղջի փոշի. Հաշա. Պասպասայ. Շոնիզ. Թրմուս. Ղարիղոն. Հլթիս. Խարպուա. Հուլպա. Գառնալեզու. Խարտալ. Մու. Նապխ. Քապարայ։

Դեղեր բորի եւ քանչլի

Իսղիլ. Սապոն։ Ազան ըլ ֆար. Յարտանիսայ։ Պավրախ. Ֆարֆիոն. Սուրա. Դաղձ. Հարֆ. Պուսա. Զարարեհ. Ղալղանտար։ Եեղմուխ. Ղաթրան. Զռնեխ. Լէհիաթ ըլ թէթիս. Սազապ. Մազարիոն։ Շահթառայ. Զաճ։

Դեղեր որ զերկնի բանայ

Ասարոն. Ըռամատ. Ապանօս. Ըզաճ. Պրնճասիֆ. Սէքպինաճ. Պապունաճ. Սօտ. Ջօտի. Ղօին պթրաղի. Ճամաշիր. Սալաթին. Սանուպար. Խասմոմ. Սօնովպար. Քունտուր. Խաչի յունսուլ. Քարաւիայ. Ըռովանդ. Նանախուայ։

Դեղեր որ օգտէ դեղնածի

Այրասայ. Տարչինի. Աղարուն. Ըռասան. Աֆսանդին. Զանճապիլ. Պատրուճ. Զրնպատ. Ֆնտուխ. Սօտ. Կղբու ձու. Սէքպինաճ. Ճատվար. Շէհ. Ճինտիանայ. Ղարիղօն. Համամայ. Քամատարիոս. Տարունաճ Նամամ։

Դեղեր որ օգտէ կրակին այրածին

Աս. Խունկ. Ախհաւան. Լուֆահի տակ. Նոնոֆարի տակ. Գառնալեզու. Հաւկթի իսպիտակ. Կեղեւն հաւկթին. Շիրիկ ձէթ. Աղ. Ոսպան ալուր. Իսպիտաճ. Քացախ. Մոմ. Սուսամ. Կաթ. Յելք. Վարդի եղ. Քացախով մորհամ. Հայֆարիղոն։