Текст книги "Օգուտ Բժշկութեան"

Ժ

Եւ զքրտինքն հիւանդին եւ պօհրան հիւանդին շատ խօսք կայ յիշեմ այս դռվէս. եւ թէ զամէնն ի կարգին յիշեմք՝ խօսքն շատ կու լինի, եւ ուսանողն կու տրտմի։ Բայց ես ի յայս տեղս զայն որ ընտրած է՝ բժշկապետաց խօսքն է. մենք զայն յիշեմք կարգաւ, որ ամենուն հեշտ լինայ եւ ուսնողն չի տրտմի։

Գեղիանոս ասէ, թէ պօհրան այն իրքն է, որ հիւանդին կու հանդիպի, եւ այնով կամ կու մեռանի կամ կու ապրի. եւ այս յայն ժամն կու լինի, որ բնութիւնն եւ խլտն ի մէկ մէկէ կու բաժանին. եւ թէ պեղծ խլտն կարէ վարել եւ դուրս հանել յանձնէն՝ նա անճարակ պիտի որ բնութիւնն զխլտն կուզէ որ վարէ, եւ յայն ժամն հիւանդն արտորայ եւ հոգս անկանի. եւ այն պատճառաւն է, որ յայնժամ հիւանդութիւնն պինտ չի լինայ. եւ թէ այս արտորալն եւ շտապիլն ի ցորեկն լինի՝ գիտացի՛ր որ պօհրան ի գիշերն լինայ, եւ թէ հիմն հիւանդութեան ի ստամոքն լինի՝ նա պօհրան այնէ, վերաբերութեամբ ի դուրս հանէ. եւ թէ հիմն ցաւուն ի յաղիքն լինայ՝ պօհրան այնէ լուծմանով եւ որ փորն գնալով լինայ. եւ թէ հիմն ցաւուն ի լերդն եւ երիկամունքն լինի՝ նորա պօհրան ի գոզին յորդորութիւն լինայ եւ վարէ զխլտն. եւ թէ հիմն ցաւուց երկնուն մէջն լինի՝ նորա պօհրան ի քթին կաթելուն լինի եւ հանէ զխլտն։ Եւ կանանց պօհրան շատն ի գուն տեսանելուն լինայ։ Եւ թէ հիմն հիւանդութեան ի թանծր խլտէ լինայ, եւ յուժով բնութիւնն զինքն ի յայն զօդվածքն կու ղրկէ որ վատուժ է, եւ այն ուռեց եւ խոց այնէ։ Եւ նշանն ամէն ցաւու պօհրանին ի յանձն ցեղ մն է. եւ այս խորհուրդն ի բժշկապետքն ի մօտ ծածուկ խորհուրդ է։ Եւ աղէկ պօհրան այն է, որ ի Է օրն եւ ԺԴ օրն լինայ եւ կամ ԻԱ օրն լինայ։

Զաքարիայի որդին ասէ, թէ պօհրան ի յան ի յատենէ որ իսկզբանի ատենն ունի այն ատենն լինի, որ գէշ լինի, եւ հիւանդութեան եփիլն իսկի գէշ ատեն չի լինար եւ ամէն ատեն հանգիստ լինի. եւ պատճառ պօհրանին վատուժ չէ եւ վատ ատեն եւ իր եփիլն, եւ լինի ի վատ ատեն սկիզբն պօհրանին։ Եւ այն պօհրան, որ ի տաք եւ ի չոր հիւանդութիւնքն լինի, որպէս սարսամն եւ պարասն եւ պարսամն եւ զօրաւոր ջերմերն՝ նա լինի պօհրան ի Դ օրն. եւ ի Զ օրն վնաս է. եւ ԺԲ օրն վնաս է եւ մինչեւ ի Ի օրն, եւ յորժամ որ Ի-էն անցնի՝ աղէկ է, եւ վնաս չառնէ հիւանդն։

Բագարատն ասէ, թէ քրտնելուն հիւանդին ի ցաւուն՝ յառաջն, Գ օրն եւ Ե օրն եւ Է օրն եւ Թ օրն եւ ԺԱ օրն եւ ԺԴ օրն եւ ԻԱ օրն։ Եւ այլ իմացի՛ր, որ զպօհրանն ի յերկէն իմանալն եւ գիտենալն այն է, որ թէ երակն կապի եւ կանգնի եւ կամ դէպի ներս օթայ՝ գիտացի՛ր որ պօհրան վերաբերութեամբ լինայ եւ լուծմանով եւ կամ Բ-ովն ալ. եւ թէ երակն կանգնի եւ ի դուրս գայ՝ պօհրան քրտնելով լինայ եւ կամ քիթն կաթնելով լինայ։

Եւ Հունան ասէ, թէ պօհրան որ հիւանդութենէն յառաջ լինի՝ եւ կու սպանէ. եւ թէ յայն ժամն լինայ, որ ցաւն կու յաւելնայ՝ չէ աղէկ պօհրան։ Եւ լման եւ աղէկ պօհրան այն լինայ, որ հիւանդութեան ի վերջքն մօտեցել է, եւ հիւանդութիւնն դարձել է։ Եւ լման պօհրան այն է, որ ամէն պեղծ հիւանդութիւնքն արձակ լինի, ամէն հիմն ցաւոցն ի դուրս ելանէ, եւ բնաւ իսկի իրք չի մնայ. եւ շատ հիւանդութիւն կայ, որ կանցնի եւ պօհրան չայնել եւ նուզճ չի լինար եւ չի եփիլ։

Գեղիանոս ասէ, թէ հիւանդութիւն ելնելուն Գ իրք կայ. եւ կա՛մ հիւանդութիւն բացվի, եւ ամէն՝ մէկ հետէ բացվի, եւ կա՛մ լուծման օրն, եւ կա՛մ հիւանդին ատեն դառնալուն օրն։

Ասէ Ըռուֆօսն, թէ պատճառն մարդուն քրտնելուն Դ իրք է. Ա վատուժութիւն, եւ այնոր պատճառն ի զօդվածոց որ ցաւ է հասել, եւ այլ՝ որ անձինն գաղտ շնչահանն բացվի, եւ Գ՝ յաւելվածոց լինայ, որ ժամանակով ի յանձն շատցել է, եւ Դ այն է, որ ի ստամոքն աշխատելուն յառաջ շատ կերակուր մտաւ. աստուծով։

Հունան ասէ, թէ քրտինքն եւ աչացն արտասուքն Բ-ն աղի է՝ այն ի յաւելի տաքութենէ լինայ, որ գործ այնէ ի մարմինն. եւ թէ քրտնիլն ի չափու անցնի՝ նա աղիութիւն եւ լեղութիւն փոխի, եւ տաքութիւնն աւելի աւելնայ, որպէս քեզ օրինակ ծովուն ջուրն, որ ի յաւելվածոյ տաքութենէ լեղի է դարձել։ Եւ յորժամ անձն տաքութիւնն պակաս լինի եւ բնութենէն փոխի՝ թթու լինայ քրտինքն։

Սինայի որդին ասէ, թէ պօհրան ասելն ասորեց բառն է. գուշակէ դատաստան երթալ բնութիւնն եւ հիւանդութիւնն։

Յեսսէն ասէ, թէ մարդն որպէս քաղաքի օրինակ է. եւ բնութիւնն թագաւոր է այս քաղաքիս, եւ ցաւքն չարկամ են եւ կու ջանան հանապազ որ ի քաղաքն մտեն. եւ յայնժամ բնութիւնն եւ չարկամն յիրար կու փակչին, եւ չարկամն կուզէ որ յաղթէ. եւ թէ տաքութիւնն յաւելի եւ զօրաւոր լինայ՝ նա ի Ա ժամն, եւ թէ պակաս է՝ Բ կամ Գ ժամն յաղթէ, եւ չկարենայ չարկամն զօրանայ որ է չօքն։ Եւ թէ բնութիւնքն վատուժի եւ տահրկվի՝ եւ յայնժամ մարդն մեռանի։ Յայնժամն որ բնութեան եւ իր ցաւուն մէջն այս կռիւս լինայ՝ յայն ժամն հիւանդն խիստ ծանրութիւն եւ վատուժութիւն դիպի, եւ այս ատենին բժշկապետքն պօհրան ասեն։

Վասն պատմութեան եւ նշանքն քրտնացն այս է

Գիտացի՛ր, որ քրտինք ելանելն պատճառն ազգի ազգի է, եւ ինքն Դ կերպով է. յառաջն այն է, որ քրտինքն որ ի զօդվածոցն որ ելանէ, եւ Բ-քն, որ պատմենք զելանելն, եւ Գ՝ զշատութիւն եւ զքչութիւն, եւ Դ՝ որպիսութիւն։ Եւ յառաջն պատմենք զայն, որ յառաջն քրտինքն անկից ելանէ։ Եւ իմացի՛ր, որ յառաջն քրտինքն որ ուսկից ելանէ՝ գուշակէ որ ցաւուն հիմն այն տեղն է։ Եւ պատմենք զելանելն զքրտնացն, որպէս եթէ ի ամէն անդամոցն ելանելն մէկ հետ է՝ նա խիստ աղէկ է. եւ թէ ելանելն քրտանն հակառակ եւ ազգի ազգի, հանց որ ի մէկ զօդվածքն լինի, եւ մէկն չի լինի, եւ ի մէկ զօդվածն յաւելի լինի եւ ի մէկն պակաս՝ եւ այս ամէնն պեղծ նշան է, գուշակէ վատուժութիւն բնութեանն, պակասումն եւ խափանումն ցաւոցն զբնութիւնն, եւ թէ աւելի է պակաս լինալն՝ այսպէս է, որ թէ աւելի գայ եւ ի չաքէ անցնի՝ գէշ է այնոր համար որ բնութիւնն վատուժել է եւ ցաւն յաղթել է, մակար թէ բնութիւնն ուժով լինի որ զցաւն ի յանձնէն հանէ։ Եւ թէ քիչ ելանէ՝ գուշակէ վատուժութիւն բնութեանն. եւ թէ միջակ լինայ քրտինքն, ոչ աւելի եւ ոչ պակաս՝ գուշակէ առողջութիւն հիւանդին։

Եւ որպիսութիւն քրտանն Ե ցեղ է. յառաջն տաքութիւնն եւ հովութիւնն, եւ Բ գունն, եւ Գ հոտն, եւ Դ համն, եւ Ե ղվամն։

Եւ այն որ հովութիւն եւ տաքութիւն՝ այսպէս լինայ. թէ քրտինքն ի տաքութիւն եւ հովութիւն միջակ լինայ՝ աղէկ է, եւ թէ տաք է՝ լաւ է քան զպաղն, այնոր համար որ հով քրտինքն պեղծ է եւ հաւանելու չէ։ Եւ ցուցումն վասն գունին այսպէս է. եթէ գունն իսպիտակ լինայ՝ գուշակէ առողջութիւն հիւանդին. եւ թէ դեղին է՝ գուշակէ զսաֆրային աւելումն. եւ թէ կարմիր է՝ գուշակէ արեան աւելումն. եւ թէ սեւ եւ պղտոր լինի՝ գուշակէ զսաւտային ցաւերն։ Բայց այն ժամն որ քրտնացն գունն ի յիր խառնուածին գունին նման է՝ նա աղէկ է, այնոր համար որ բնութիւնն զցաւն քրտնօքն ի դուրս է հաներ. եւ թէ այսոր հակառակն լինի՝ նա պեղծ է.

Բայց զհոտն յիշեմք։ Թէ հոտն թթու լինի՝ գուշակէ որ հիմն հիւանդութեանն ի թթու պալղամէ է, որ ի յանձն է ժողվել. եւ թէ հոտն խիստ թթու լինայ՝ գուշակէ, որ սուր սաֆրան յաւելցել է. եւ թէ հոտն խիստ հոտած լինի՝ գուշակէ որ ի յանձն փթած խառնված կայ ժողվել։

Բայց ցուցումն վասն համին։ Եւ թէ քրտինքն համովն քաղցր լինայ՝ գուշակէ, որ արիւնն յաւելցել է. եւ թէ լեղի է՝ գուշակէ որ սաֆրան յաւելցել է. եւ թէ թթու է՝ գուշակէ որ պալղամն յաւելցել է. եւ թէ աղի է՝ գուշակէ որ աղի պալղամն յաւելցել է։

Բայց ցուցումն վասն ղիվամին այսպէս է։ Եւ թէ քրտինքն նօսր լինայ՝ գուշակէ որ ցաւուն հիմն թանծր եւ հաստ խառնվածոց է. եւ թէ ի թանծրութիւնն եւ ի նօսրութիւնն միջակ լինի՝ գուշակէ որ հիմն ցաւուն ոչ թանծր է եւ ոչ նօսր, զի միջակ է։

Եւ բայց զայս ցուցումն խիստ աղէկ ճանաչել կու պիտի եւ զնշաննին իմանալ եւ զհիմն ցաւոցն. ամէն։

ԺԱ

Գիտացի՛ր, որ հիւանդին աղէկ նշան է այն, որ երեսին գունն ի տեղն լինի, եւ շարժմունքն թեթեւ լինի, եւ երակն ուժով լինայ, եւ խելքն եւ միտքն ի տեղն լինի. եւ կերակուր ուզենայ. եւ քնուն ի ժամն ի քուն լինայ, եւ կերակուրն ի բերանն անուշ լինայ. եւ բնութիւնն մուհթատիլ լինայ։ Եւ այս ամէն նշաննիս աղէկ նշան է, եւ հիւանդն որ այս ձեւովս լինայ՝ շուտ ողջանայ կամօքն աստուծոյ։ Եւ պեղծ եւ գէշ նշանն այս է որ հակառակն է, որպէս որ Գեղիանոս ասէ, թէ որ ժամ որ հիւանդն ի քուն չի լինի ո՛չ գիշերն եւ ոչ ցորեկն՝ նշան ե սարսամին. եւ թէ ձեռքն ի չորեքդիհն ձգէ եւ դադար չառնու՝ նշան է մահու. եւ թէ ուժով ջերմն լինի բռնել, եւ այրեցն խիստ լինայ, եւ անկարծ ջերմն երթայ եւ այրեցն չերթայ՝ եւ մահու նշան է։ Եւ թէ հիւանդն ի լուսն չի կարենայ հայիլ եւ ի ժիր զերեսն ի պատն այնէ եւ այլակերպ նայի եւ զոտվին շատ ի վայր քաշէ եւ զշունչն շատ առնու եւ տայ՝ նշան է մահու։ Եւ թէ երեսն եւ քիթն բարկնայ եւ աչվին խորունկ անկանի եւ բերանն ծռի եւ կամ բաց մնայ՝ նշան է մահու։

Գեղիանոս ասէ, յորժամ հիւանդն զաչքն շարժէ եւ դողայ եւ հանց որ համբեր չառնու՝ մահու նշան է։ Եւ թէ ի ժիր ի վերայ կռնակին պառկի եւ ի վերայ քովուն չկարենայ պառկիլ՝ պեղծ նշան է։ Եւ թէ հիւանդին փորն տաք ուռեց լինի եւ մեծնայ եւ այնեփ լինի՝ նա ուժով ջերմն այլ լինի եւ տաքութիւն՝ պեղծ նշան է։ Եւ թէ ի տաք հիւանդութիւնն ձեռքն եւ ոտքն հով լինի՝ պեղծ նշան է։ Եւ թէ հիւանդին տաքութիւնն ի չափու անցնի եւ շունչն կարճանայ եւ երակն փոքր լինի եւ վատուժի՝ նշան է մահու։ Եւ թէ մատներուն ըղունկն կապուտնայ եւ երակն զէտ մռջիմի լինայ՝ նշան է մահու։ Եւ թէ ձեռքն եւ ոտքն սեւ լինայ, եւ բայց ուժն ուժով լինայ՝ բարու նշան է, եւ գուշակէ, որ բնութիւնն զցաւն ի ձեռքն եւ ի յոտքն է ղրկել։ Եւ թէ հիւանդն ի տաք հիւանդութիւնն աչվին ի բաց մնայ՝ մահու նշան է։ Եւ թէ հիւանդին լեզուն զէտ սիսեռ սեւ իրք մն ելանէ՝ մէկ այլ օրն մեռանի։ Եւ թէ պարսամ ցաւն զանկիկն ուռի՝ մահու նշան է։ Եւ թէ ի տաք ջերմերն շունչն հով ելանէ եւ ինքն վատուժ լինի՝ մահու նշան է։ Եւ թէ ի տաք ջերմերն թաշանուշ լինի՝ մահու նշան է։ Եւ թէ հիւանդն վատուժ լինայ եւ ժանկառի փսխէ՝ շուտ մեռանի։

Էհանան ասէ, թէ յորժամ հիւանդին հիւանդութիւնն ցորեկն սուր լինի՝ նշան է տաքութեան եւ չորութեան. եւ յորժամ գիշերն սուր լինի՝ նշան է հովութեան եւ գիճութեան։ Եւ թէ հիւանդն զինքն ի փոսն ձգէ, եւ ազգի ազգի խօսվի ասէ, եւ յոր լինի՝ կպչի, եւ փորն ուռի՝ նշան է մահու. եւ հով քամի եւ ընդ այլ խօսիլ ամէն՝ յան օրն մեռանի։ Եւ թէ հիւանդն ի հով լինի ի տաք ջերմն ի ներս խաղի եւ լուծումն ունենայ, եւ կամ հով իրք կրել լինի, եւ երկին սրութիւնն նստի եւ գիշերն հանգիստ լինի՝ եւ գուշակէ որ մեռանի։ Եւ թէ ի սարսամացաւն բերանն ծռի եւ անխել անկանի՝ շուտ մեռանի. եւ թէ ի յարաղանին մէջն սուր հիւանդութիւն անցնի եւ հանդիպի՝ մեռանի. եւ թէ քրտինքն հով լինի, եւ ժիր տաք ջերմն՝ հիւանդն մեռանի։

Բայց յանկարծակի մահն, որ մարկ մաֆաճան ասեն, այնոց լինի, որ տարիքն նոցա ի Հ անցնի, եւ լինի որ բնութիւն նոցա հով եւ չոր, հով եւ գէճ, եւ առաւել ի ձմռան աւուրքն եւ ի շող քաղքնին։ Եւ կտրճերուն այսպէս մահն որ մաֆաճան ասեն՝ ամռան աւուրքն լինի եւ կուշտ լինի։ Եւ թէ այս նշանին երակն սուր լինի եւ ուժով լինի, եւ հիւանդն թեթեւ, եւ ուտել եւ խմել ուզենայ սիրտն՝ եւ այլ վախու նշաննի չի լինի, աղէկ է եւ առողջութեան նշան է աստուծով։

ԺԲ

Գիտացի՛ր, որ քիչ մն հիւանդութիւն կայ, որ ի յառաջին նշաննին գէշ երեւնայ. եւ յորժամ ցաւն աւելի երեւնայ նշաննի՝ հասկնաս ի յինքն, որ բժիշկն ասէ, թէ այս նշանն աղէկ է եւ բարի. եւ յայն ժամն որ նշաննի երեւնայ հիւանդին՝ պատրաստութիւն կու պիտի՝ հրամայել որ զայն ցաւն պակսեցնէ, եւ զան դեղերն արա, որ զցաւն տանի յառաջն քան զաւելնալն ցաւուն։

Եւ ես հիմայ զնշանն ամէն մէկին յիշեմք փոքրիկ մն եւ թէ Աստուած կամենայ։ Քրտինքն շատ գալն հիւանդին՝ նշան է գիճութեան պատճառն յաւելվածոց ի յանձնէ, եւ թէ քրտինքն սուր լինայ եւ իր գիճութեան պատճառն ի սաֆրայէն է, թէ գոզելուն ժամն գոզն կսկծալով ելանէ՝ նշան է որ երիկամն խոց կայ եւ ի բուշտն. եւ թէ յանձն փշանայ եւ կոտրտի եւ կերակուր չառնէ բարքն՝ նշան է որ ջերմն պիտի բռնէ. եւ թէ շատ փսխէ եւ կերակուր չուտէ եւ փորն գռգռայ՝ նշան ղուլնճին. եւ թէ յաջն գոզն ծանրանայ՝ նշան է որ կողին ներքեւն լերդն կուռի. եւ թէ գոզն հոտի եւ սրանայ՝ նշան է ջերմի որ տաք լինի. եւ թէ գոզն իսպիտակ լինայ եւ երեսն դեղին՝ նշան է սնկան. եւ որ ըղունկն ծռի՝ նշան է որ թոքն խոցնայ. եւ թէ մարդուն առանց կամաւ փորն ի տեղն երթայ եւ ջերմն, եւ կամ տաք հիւանդութիւն ունենայ՝ նշան է մահու. եւ թէ ի սքթան որ փորն երթայ՝ նշան է մահուն. եւ թէ ում անձն եւ ամէն զօդվածքն խաղայ որ ի թվէ անցնի՝ նշան է աւիրման անձինն. եւ որոյ ձեռքն եւ ոտքն խաղայ եւ անձն վատուժի եւ թուլնայ՝ նշան է ֆալճին. եւ թէ ամէն անձն խաղայ՝ նշան է թաշանուճին։ Եւ թէ որոյ երեսն ուռի եւ ոտիցն վարի դիհն՝ նշան է արծվոցն. եւ որ մաղաս ունենայ եւ պորտն ոլրէ՝ նշան է որ այն արծուիքն լինայ որ տապալի ասեն։ Եւ թէ գոզին ըռուսուպն որ ի մուրտասանկ նմանի ծեծած՝ նշան է որ ի բուշտն քար կայ։ Եւ թէ կինն որ պատեղվոր լինի եւ ի ժիր փորն լուծի՝ գուշակէ որ տղան մեռած կու ձգէ ի փորուն. եւ թէ կնկան ծծերն թոռմի եւ ինքն պատեղվոր լինի՝ գուշակէ որ տղան կու ձգէ։ Եւ ում որ ի սուր ջերմերն երեսն ման անկանի՝ գուշակէ որ շտեր եւ մկնատամներ կու հանէ ի յանձն. եւ թէ ում սուր ջերմնի եւ փորն կապի եւ քուն չի լինայ եւ երեսն մթնայ՝ գուշակէ թաշանուճ եւ գլխացաւ եւ սրտի ցաւ. եւ թէ ի յառաջն լինի հիւանդութեան՝ նա գուշակէ զայն ցաւն որ սապաթ ասեն։ Եւ որ պատեղվորն զտղան դժվարութեամբ բերէ՝ գուշակէ աչացաւութիւն. եւ որ պատեղվոր կնիկն ի ժիր գուն տեսնու՝ գուշակէ որ տղան ի յարգանդն մեռած է. եւ թէ պատեղվորին կաթն ի ծծէն երթայ՝ գուշակէ որ տղան ի փորին վատուժ է. եւ թէ կինն որ տղայ բերէ եւ արիւն չի յիստկի՝ գուշակէ որ լերդն կամ արգանդն պինտ ուռի։

Փաւլօսն ասէ, թէ գլխացաւութիւն եւ կէս գլխացաւութիւն ում որ շատ լինի՝ գուշակէ որ ի յաչքն սեւ ջուր պիտի իջնու։ Եւ որ երեսն ծռի՝ նշան է լակուայի. եւ որ ձեռքն եւ ոտքն ծռի՝ նշան է ֆալճի։ Եւ որոյ աչքն կարմրի, եւ երկնին կանգնի եւ լարի, եւ փախչի ի լուսոյ տեղացն, եւ ջերմն եւ գլխացաւութիւն լինայ՝ եւ այս ամէնն նշան է սարսամին։ Եւ ի ձրի տեղ հոգս ունենալն եւ ի տունն ի քունճն նստելն նշան է մալախուլիային։ Եւ ժիր աչաց դիմացն խայալներ երեւնայ՝ նշան է որ աչքն ջուր իջնու։ Իմացի՛ր, ում որ զուքամ եւ նուղլայ շատ լինի՝ նշան է որ սիլ լինի. եւ որոյ ի ժիր սիրտն խաղայ՝ գուշակէ որ յանկարծակի մահ։ Եւ որոյ նստատեղն եռայ՝ նշան է որ սունկ լինայ. եւ որ լուծի եւ նստատեղն կսկծցնէ՝ նշան է որ խոց այնէ զտեղն։

Զաքարիային որդին ասէ, թէ որոյ զօդվածքն վատուժի՝ նշան է ֆալճի. եւ որոյ ի ժիր քապուս լինի եւ գլուխն ի շուրջ գայ՝ նշան է ըխտաւորութեան. եւ որոյ սիրտն խաղայ՝ նշան է յանկարծ մահու։ Եւ թէ արիւնն յաւելնայ՝ խիստ նշան է սքթայի եւ ի յանկարծ մահուն. եւ որոյ ոսկերքն վատուժի ի յարենէ՝ նշան է սաքթային։ Եւ թէ աչիչն կոպն ուռի, եւ ձեռքն եւ ոտքն՝ նշան է որ արծվիք լինի։ Եւ որոյ գոզն հոտի՝ նշան է որ պեղծ խլտ կայ ի յանձն ժողոված. եւ որոյ ձեռնալվան հոտի՝ նշան է որ զկերակուրն չի հալել։ Եւ որ անձն յոգնի եւ կամ կոտրտի՝ նշան է ջերմի. եւ որոյ կռնակն ցաւի եւ կուշտն ծանրանայ եւ գոզն փոխի յառաջի բնութենէն՝ գուշակէ երիկամացաւութիւն։ Եւ որ շատ շտեր հանէ՝ նշան է որ մեծ խոց լինայ ի յանձն։ Եւ պահաղ որ իսպիտակ լինի՝ գուշակէ նշան գոդութեան. եւ որ երեսն մթնայ եւ շունչն կարճնայ՝ նշան է գոդութեան։

Սապիթ Կուռանն ասէ, թէ եօթ ցեղ ցաւ է, որ ի հիւանդութենէն յառաջն փոխի շուտով։ Առաջինն բորն է, Բ գոդութիւն, Գ բշտերն, Դ քութէշն, Ե բերնին հոտն, եւ Զ մանիան, եւ Է վապայի հիւանդութիւն. եւ Է ցաւ այլ կայ, որ տղան ի հօրէն առնու, եւ գայ յառաջն գոդութիւն, Բ պիսակն, Գ հալեւմաշ ջերմն, Դ սիլն, եւ Ե մալախուլիան, Զ մանիան, Է նիքրիսն։ Եւ պատեհն այն է, որ ի յայս ցաւերուն տիրոջէն ի յետ քայլեն, որ չի փոխի ի մարդն։

ԺԳ

Ասացած է, թէ օդն գոլոշիկ մն է, որ ի գետնէն կու ելանէ եւ կու վերանայ, եւ բնութեան օգուտ է այնոր համար, որ ինքն է Դ, յառաջն հարաւն, Բ հիւսիսն, Գ արեւելքն, Դ արեւմուտքն։ Եւ հարաւն այն է, որ յորժամ երեսդ ի յարեւելքն այնես՝ նա հարաւն ի յաջ ձեռացդ ի վերայ գայ. նա այնոր հարաւ ասեն։ Եւ այս դիհուս բնութիւնն տաք է եւ գէճ. պատճառն այն է որ ծովն ովկիանոս ի յայս դիհն է, եւ հանապազ ծովուն գէճ գոլորշն անպակաս է։ Եւ այս դիհս քան զամէնն ցած է, եւ քամին որ ի յայս կողմանէն գայ՝ հարաւ քամի ասեն, եւ բնութիւնն տաք է եւ գէճ, զանձն վատուժ առնէ, եւ աչացաւութիւն եւ գլխացաւութիւն եւ ըխտաւորութիւն եւ պեղծ ջերմեր յիրմէն լինայ. եւ խռչկի եւ կրծոց աղէկ է։ Եւ բայց հիւսիս, որ հարաւոյ դիմացն է եւ բնութիւնն հով է եւ չոր, եւ պատճառն այն է որ արեգական շարժմունքն ի յայս կողմէս ի տեղացն հեռու է, եւ ֆալաքին եւ ավճին մօտիկ է. եւ բնութիւնն հով է, եւ զօդվածքն հովացնէ եւ զկերակուրն մարսել տայ եւ հանապազ զանձն խոշոր առնէ եւ զգոզն յորդորէ եւ զբնական տաքութիւնն ի յանձն պահէ, բայց թոքացաւութիւն եւ փողացաւութիւն եւ նուղլայ եւ զուքեամ առնէ։ Եւ յիշեմք զարեւելքն, որ ելն արեգական ի յայն կողմանէն է. եւ իր բնութիւնն մոհթատիլ է. եւ քամին որ յայս կողմանէն գայ՝ պատի սէպահ ասեն, եւ իւր բնութիւնն ի տաքութիւն եւ ի հովութիւն միջակ է։ Եւ արեւմոտքն ի դիմացն է արեւելիցն եւ բնութիւնն նրա մուհթատիլ է, եւ քամին որ ի յայն կողմանէն փչէ՝ նորա տապուր ասեն։ Եւ այս Բ քամին այլ բնութեան օգուտ է եւ աղէկ. եւ ամէն մէկէ այս Դ քամոն Բ Բ քամի այլ կու ելանէ, որ լինի ԺԲ քամի։ Եւ Բ քամի այլ ի հարաւոյ ելանէ, մէկին ասեն նայիմ եւ մէկալին ըրահիմ. եւ Բ քամի այլ հիւսիսոյ դիհն է, մէկին ասեն ուսուհ եւ մէկալին հունեայ. եւ Բ քամի այլ ի յարեւելքն կայ, մէկին ասեն արնապ եւ մէկալին նէքպայ. եւ Բ քամի այլ ի յարեւմուտք կայ, մէկին ասեն մահրայ եւ մէկալին հարիֆ. եւ այս ամէնս ԺԲ քամի կու լինայ։ Եւ այն առաջի Դ քամին որ յիշեցի՝ նոցա շահն եւ զէնն յաւելի է քան զայս Ը, եւ աղէկ քամի այն լինայ, որ ի յինքն պուխար չի լինի եւ կակուղ փչէ, եւ ի թզենոյ եւ սանճատէ եւ ի ընկզէ չփչէ, որ ասոնց հոտն գլխուն եւ ըղեղանն զէն առնէ։ Եւ քամին եւ օդն, որ ի յինքն թանծր պուխար կայ՝ նա ինքն հիմն է ամէն բորբոսային հիւանդութեան եւ դժար հիւանդութեան, զէն առնէ մարդկաց։

Եւ այլ յիշեմք զքաղաքնուն օդերն թէ որպէս է

Իմացի՛ր, որ այն քաղաքն որ հիւսիսոյ դիհն է՝ այն քաղաքն հով է. եւ այն որ հարաւոյ դիհն է՝ տաք է։ Եւ մարդն ի հով քաղաքնին կերակուր շատ ուտէ, եւ անձն ուժով լինայ, եւ երեսն աղէկ լինայ, եւ մարդն ի տաք քաղաքնին քիչ ուտէ, եւ անձն վատուժ լինայ եւ աւելի չորութիւնն յաւելնայ։ Եւ այն քաղաքն որ ի ծովու մօտ է եւ կամ ի ջրի եզերն է՝ նա նորա գիճութիւնն աւելի է. եւ այն քաղաքն, որ նորա հողն աղի է՝ նորա բնութիւնն տաք է եւ օդն տաք է եւ զմարդուն բնութիւնն վատուժցնէ. եւ այն քաղաքն, որ նորա օդն տաք է՝ նա այն մարդուն որ ի յայն քաղաքին՝ երեսն դեղին լինի եւ անձն աւաղ լինի. եւ այն քաղաքն որ հով է՝ նորա հակառակն է այս որ ասացի։ Եւ բժշկապետքն ասել են, թէ փախչիլ կու պիտի ի յայն քաղաքնուն, որ ի հոն մարկի մաֆաճան լինի եւ վապայի լինի։ Բայց ապրիլն եւ մեռնիլն ի յաստուծոյ ձեռքն է. եւ Քրիստոսի փառք։

Եւ յիշէ զչորս եղանակաց կերպն թէ որպէս է, բնութիւնն նոցա ինչ է։

Գիտացի՛ր, որ բնութիւն տարուն չորս եղանակաւն է։ Եւ գարնան բնութիւնն մուհթատիլ է. եւ ոմանք ասեն, թէ տաք է եւ գէճ, զարեան բնութիւնն ունի. եւ յայս եղանակս երակ առնելն եւ ապիկիս արկանելն եւ լուծման դեղ խմելն ամէն ձեւով լաւ է, եւ գառին եւ ուլի եւ կաքվի եւ հաւձագ ուտելն լաւ է, ի բաղնիսն ապիկիս արկանելն լաւ է։

Ամառն տաք է եւ չոր. զաֆրային բնութիւնն ունի, եւ պատրաստիլ կու պիտի ի տաք կերակրոց եւ ի չոր, եւ զայն կերակուրքն պիտի որ ուտեն, որ հով եւ գէճ լինայ, որպէս սալորով ապուրն եւ ազոխով ապուրն, եւ մերձաւորութիւն եւ աշխատումն ի յայս եղանակս պակաս կու պիտի առնել. ո՛չ երակ առ, ոչ դեղ խմէ, քաւել թէ անճարակ լինայ որ առնէ եւ պիտեւան լինայ։

Աշունն բնութեամբ հով եւ չոր է, զսավտային բնութիւնն ունի. եւ ի յայս եղանակս պատրաստիլ կու պիտի ի հով եւ ի չոր կերակրոց եւ ի թթվոյ եւ այն կերակրոցն, որ սավտայ ընծայէ, եւ գինի մի՛ խմել, եւ երակ քիչ առ, եւ լուծման դեղ առ, եւ մերձաւորութիւն եւ աշխատիլ եւ բաղանիսն զէն առնէ. եւ կերակուր հաւու ձագ եւ շուրվան եւ քաղցր կերակուրքն ուտէ. օգտէ։

Ձմեռն բնութեամբ հով եւ գէճ է, եւ ունի զպալղամին բնութիւնն. եւ ի յայս եղանակս մարդն առողջ է քան զայլ եղանակս, այնոր համար որ ստամոքն ի կերակուր ուտելն զօրաւոր է. բայց ի յայս եղանակն երակն եւ լուծման դեղն վնաս է, եւ աշխատիլն եւ գինի խմելն զէն չառնէ. եւ զայն կերակուրքն պիտի որ ուտեն, որ բնութիւնն ի տաքութիւն զարնէ, որպէս ոչխրի միս եւ աղաւնոյ, եւ քապապ եւ հալվանի եւ մեղր եւ ամբրաւ եւ որ նման է սոցա. օգտէ աստուծով։

Գարունն այս ցաւերս ընծայի ի մարդն. յորժամ օդն բնութեամբն ելանէ եւ հանց լինի որ հիւսիսային հողմն փչէ, եւ անձրեւ եւ ձուն պակաս, եւ յորժամ ամառն գայ՝ նա լինայ սուր ջերմեր ի մարդն եւ աչացաւութիւն եւ արիւն լուծանել ի փորուն եւ նիգ։ Եւ թէ ի յամռան աւուրքն քիչ տաքութիւն լինայ, եւ աշունն հիւսիսոյ քամի փչէ եւ անձրեւ շատ գայ՝ եւ ձմեռն լինի զուգամ եւ նուզլայ, եւ հազ եւ սիլ շատ լինի։ Եւ թէ ի յաշնան ամիսն հիւսիսային հողմք փչէ եւ անձրեւ պակաս գայ՝ գիտացի՛ր որ կնկտիքն եւ տղաքն ի յայս եղանակն հիւանդանան, եւ այնոք որ տաք բնութիւն են եւ սաֆրայոտ՝ աչացաւութիւն եւ սավտայի ցաւեր լինայ։ Եւ թէ ձմռան եղանակն հարաւ քամի շատ փչէ եւ անձրեւ շատ գայ եւ գարնան աւուրքն ի ժիր հիւսիսային քամի փչէ եւ անձրեւն պակաս գայ՝ եւ ի յայս եղանակն կանայքն զտղան ի փորուն ձգէ, եւ մարդկանց ի յայս եղանակն աչացաւութիւն եւ նուզլայ եւ սուպաթ եւ սքթայ եւ ֆալճ շատ լինի։ Եւ թէ ձմռան եղանակն հարաւ քամի փչէ շատ՝ եւ ի մարդկաց ի յանձն գիճութիւն ժողվի, եւ յորժամ որ գարունն գայ եւ հիւսիսոյ քամի փչէ խիստ շատ, եւ այսոր օգտութիւնն զայն, որ զէնն խափանէ, հանց որ չորութիւն հիւսիսոյ քամուն զգիճութիւնն հարաւոյ հալէ։ Եւ նոյնպէս որ ձմեռն հիւսիսոյ քամի լինի եւ անձրեւ եւ ձուն չգայ, եւ յորժամ գարուն լինայ, հարաւ քամին շատնայ եւ անձրեւ շատ գայ՝ եւ գիճութիւն այս եղանակիս զչորութիւն մարդուն խափանէ, եւ զբնութիւնն մոհթատիլ այնէ։ Եւ թէ Բ կամ Գ եղանակի գիճութիւն եւ կամ չորութիւն ի մէկ կերպ լինի՝ նա խիստ գէշ է, այնոր համար որ զմարդուն անձն կու աւիրէ եւ մահ եւ հիւանդութիւն շատ կու բերէ։ Եւ ի ամէն եղանակ այս եղանակացն աղէկն այն է, որ անձրեւն պակաս եւ հարաւ քամին, նա օգտութիւն շատ այնէ. եւ թէ ի յայս եղանակն չորութիւնն յաւելնայ հանց որ անձրեւ չգայ՝ եւ սաֆրան ի մարդուն յանձն ուժովնայ եւ այնէ զսաֆրայի ջերմերն եւ զտաք հիւանդութեներն։ Եւ այս ցաւերն որ ասացի՝ նա որն ի քաղաքն լինի, որ պակաս լինայ, այն պատճառովն որ օդն ամէն քաղքի եւ երկրի մէկ մէկի հակառակ է, եւ մարդկաց բնութիւնն այլ մէկ մէկի հակառակ է. եւ ամէն մարդ կու պիտի որ իմաստութենովն հանց իրվի ուտէ, որ եղանակացն զէն չառնէ եւ զանձն առողջ պահէ։ Եւ զկերակրին աղէկն կեր, եւ երակ առ եւ ապիկիս արկ եւ դեղ խմէ եւ աշխատէ եւ որ սոցին նման է՝ արա՛ ի յատենն, որ հանապազ անձն մարդուն առողջ լինայ եւ ցաւ չի դիպի, թէ Աստուած կամի։ Եւ Քրիստոսի փառք յաւիտեանս, ամէն։