Текст книги "Үйэ кирбиитигэр"

Хаһаактар сайын туос иллэҥнэр. Куйааска сөтүөлүүллэр, күн уотугар сыламныыллар. Өрүскэ киирэн балыктыыллар. Нуучча киһитэ өрүскэ киирэн балыктыырын сөбүлүүр. Балык булда – сынньалаҥ булт. Хааман эрэйдэммэккин, кэтэһиилээх эрэ. Өрүскэ балык дэлэй. Балыксыт киһиэхэ улахан балык хабан тардыһара, дьирээлэһэрэ, ууну лаһыйан, өрөҕөтө кылбаҥнаан тахсара – туһугар долгутуулаах түгэн.

Арыыга киирэн оттоотохторуна даҕаны, элбэх буолан холкутук, балыктыы-балыктыы үлэлииллэр. Күн аҥаара окко үлэлээтэхтэринэ сөп.

Күһүн күөл мууһа тоҥуута булчут нууччалар эмиэ бултуу тарҕастылар. Оттон хаһаактар сөрүүҥҥэ тутууга үлэлииллэр. Эбии дьиэ, ампаар эҥин туталлар. Хонук маһы мастыыллар. Муус доруобай эдэр дьон кыһын туос иллэҥ буолан сыталларыттан салҕаллар.

Кыһын түүлээх булда бүппүтүн кэннэ, онтон-мантан дьаһаах туттарааччылар кэллилэр. Урукку дьыллардааҕар элбэх түүлээх киирдэ. Туох да аманаата суох дьаһааҕы бэркэ төлөөтүлэр. Сорохтор аҕыйах киис тириитин аҕаллылар да, туох буолуой. Кылаабынайа, дьаһаах бэрээдэгэр үөрэнэн эрэллэр.

Парфен Ходырев төрүт даҕаны дьону аманаакка тутары сөбүлээбэт этэ. Аманааты тутаары улууска саалаах-сэптээх тахсан сахалары куттуулларын, дьон олоҕун аймыылларын иһигэр ыарыргыыра. Дьахталлар куттаммыт харахтарын, оҕолор оһох кэннигэр түһэллэрин көрдөҕүнэ, аһыныах санаата кэлэрэ.

Кырдьык, бурдугу үүннэрэри билбэт, тыйыс дойдуга олохсуйбут дьон олохторо ыарахан. Үлэһиттэрэ, булчуттара, тулуурдара бэрт уонна арыгыга аймаммат буолан үрүк-түрүк олороллор. Дьадаҥы ыалга киирдэхтэринэ, сахалар эттэрэ-сииннэрэ иинэҕэһэ, таҥастара-саптара суоҕа, дьиэлэрэ-уоттара кураанаҕа киһи дьаһаах көрдүөн тыла да тахсыбат дьоно. Ону ол диэбэккэ, сулууспатын быһыытынан, эбээһинэһин толорон, түүлээҕи хомуйуохтаах. Саха баайдара даҕаны элбэх киис тириитэ биэрэллэрин сөбүлээбэттэрэ, ыарыргыыллара чахчы. Ыксаан, саалаах-сэптээх утарсыыга турунан эрдэхтэрэ. Хата, бу кэлин Иван Галкин сөптөөх сыһыаны олохтоон, эйэ дэмнээх олох буолуох курдук. Оннук эрэ буоллар…

Тохсунньу ый үүнэн, саҥа 1638 сыл саҕаланна. Таҥара көмөтүнэн барыта этэҥҥэ буолуо дуо? Ону ким да билбэт. Ким этиэй, эрэниэй бу уһуга-киэҥэ биллибэт түҥ тайҕаҕа, тыйыс чуумпу дойдуга барыта нус бааччы, эйэ дэмнээх олох буолуо диэн…

* * *

Москваҕа былааска олорор боярдарга, государга Мангазея уонна Енисейскэй воеводалара хардарыта үҥсэр суруктара тиийтэлиир. Бас-көс боярдары ордук нуучча хаһаактара сирдэриттэн көҥөсүһэн бэйэ-бэйэлэрин кытта сэриилэспиттэрэ долгутта. Ханнык да былааһы, сокуону билиммэт араас түөкүттэр бөлөхтөрө Ленскэй кыраайга тиийтэлээн, көҥүл айбардыылларын түмүгэр государство хааһынатыгар түүлээх киириитэ мөлтөөбүтүн хайдах эмэ тохтотор дьаһалы ылыннахтарына эрэ сатаныах курдук буолла.

Онон ыраах Ленскэй кыраайга хайаан да воеводствоны тэрийэр наада тирээтэ. Ол дойдуттан сурах-садьык биир сылынан, сороҕор икки сылынан Москваҕа тиийэр. Онон воеводанан «кытаанах илиилээх» киһини аныахха диэтилэр. Ити дуоһунаска, элбэх киһиттэн сыымайдаан, суоһунан-суодалынан аатырбыт стольник Петр Петрович Головин диэн киһини булан анаатылар.

Биир боярин «Петр Головин урут дьону олус накаастаабыт кырыктаах киһи, онон кинини ыраах сиргэ ыытар сатаммат, олус кытаатан, иноземецтары өрө туруоруо диэн утарда. Онуоха иккис боярин киниэхэ соҕотохтуу былааһы биэрбэккэ, сымнаҕас майгылаах, бэрээдэктээх киһини булан, иккис воеводанан аныаҕыҥ диэбитигэр сөбүлэстилэр. Онон икки воевода барар буолла. Боярдар Думаларын ыйааҕынан иккис воеводанан эмиэ стольник Матвей Богданович Глебов ананна. Кинилэргэ духуобунай өттүнэн көмөлөһөөччү быһыытынан дьяк Ефим Варфоломеевич Филатов барсар буолла.

Петр Головин иккис воевода барсар буолбутун истэн сөбүлээбэтэ. «Итэҕэйбэт буоллаххытына барбаппын!» – эҥин диэмэхтээтэ. Ону: «Бачча ыраах, киэҥ, дьиикэй дойдуга олорон соҕотоҕун дьаһайарыҥ ыарахан буолуо» – диэн быһаардылар. Киһилэрэ син биир сөбүлэммэккэ мөккүстэ. «Мин соҕотоҕун даҕаны сөп буолуом!» – диэмэхтээтэ. «Оччоҕо эн оннугар атын киһини булан ыытыахпыт», – диэбиттэригэр, биир хонук толкуйдууругар көрдөстө. Сөбүлэстилэр.

Дьиэтигэр кэлэн, сыта-тура толкуйдаан баран, сарсыҥҥытыгар кэлэн сөбүлэһэрин биллэрдэ. Өсөһөн даҕаны туһа тахсыа суоҕун өйдөөтөҕө.

Сааһы, сайыны быһа айан тэрээһинигэр сырыттылар. Сулууспалыы барыахтаах дьону сүүмэрдээтилэр. Оҥостон-тэринэн элбэх киһи барар буолла.

Чэҥ муус кыраайыгар, Саха сиригэр, кыһын устата туох даҕаны быһылаан буолбакка, Парфен Ходырев отучча киһини ыраах Дьааҥы өрүскэ ыытарга быһаарда. Хаһаактар хоту Дьааҥыга ыыт диэн көрдөспүттэрэ өр буолла.

Кинилэр саас хаар ууллуута, атынан Алдан төрдүн мууһунан туораан, били урут Селиван Харитонов Дьааҥыга быһа барар суолу тобулан барбыт Буос Ыт аартыгынан айаннаатылар. Яна диэн ааттаабыт өрүстэригэр тиийэн симиэбийэ туттан кыстыыр санаалаахтар.

* * *

Саас күөх от бытыгыраан тахсыыта Тордуохтаах тиҥэһэ ынахтара Маҕааччыйа төрөөн үөртэ. Үчүгэйкээн тыһы тамыйах кэлбит. Ол аата ынах иччитэ Мылахсын хотун баай биэрдэҕэ. Дьэ үчүгэй.

Саха дьадаҥы ыалыгар саас ынах төрүүрэ – улахан үөрүү. Сэлгэйээн ынах, хотон иччилэригэр махтанан малааһын оҥордо. Уот иччитэ Хатан Тэмиэрийэ, эмиэ үөрбүт-көппүт курдук буолан, күлүбүрэччи умайар. Үөрүүлээх дьоро киэһэҕэ кус этэ сиэтилэр.

Саҥа кэлбит кус саҥатыттан киһи утуйбат үлүгэрэ. Түүнү быһа мороду саҥата иһиллэр. Бэл, дал кэннинээҕи дулҕа уутугар түһэн төбөлөрө хараарыҥныыр. Өрөөбө тиргэлээн, күн аайы үс-түөрт куһу дьиэтигэр аҕалар.

Саха кус этин сөбүлээн сиир. Төһө да дьадаҥы, аас олохтоох ыал куһаҕан көтөрү сиэбэт. Ол курдук тоҥсоҕойу, киргили, кукаакыны, турааҕы, суору, туруйаны аньыырҕаан өлөрбөттөр. Сүүрэр атахтаахтан бөрөнү, сиэгэни, бэдэри, саһылы, кииһи, бэлиэлээҕи, солоҥдону сиэбэттэр. Оттон куобаҕы, уу күтэрин, тииҥи сииллэр. Куобах элбээтэҕинэ, дьадаҥы ыал дьылы туоруур биир сүрүн астара буолар. Куртуйах, хабдьы, бочугурас, тайах, туртас, кыыл таба этэ бастыҥ аһылыкка киирсэр.

Өрөөбө атаһа Мэндэй уол кэллэҕинэ, чаачар саанан чыычаахтыы бараллар. Чыычааҕы өлөрдөхтөрүнэ, түүтүн үргээн, уокка саллан сииллэр. Көтөр төһөнөн кыра да, оччонон этэ минньигэс буолар. Сиэммэт чыычааҕы өлөрбөттөр. Холобур, күөрэгэйи, сылгы чыычааҕын, чычып-чаабы сиэбэттэр. Кыһыл түөстээх талах чыычааҕа, чооруос, туллук, сыыр чыычааҕа, ынах чыычааҕа сиэнэр. Чөкчөҥөнү, үгүрүөнү, барааҕы бултаһаллар.

Киһи саамай дьоллоох кэмэ – туох да кыһалҕата суох оҕо сааһа. Иһэ тотто да, туохха да кыһаммат. Ийэ, аҕа баар. Оҕо ыалдьыы, кырдьыы, өлүү-сүтүү туһунан санаабат даҕаны. Куйаас буоллаҕына, оҕолор санаатахтарын аайы сөтүөлүүллэр. Сорох киэһэ сайылык оҕолоро мустан, оонньоон, өргө диэри утуйбаттар. Оҕо сарсыарда уута ханыар диэри утуйан турар.

Өрөөбө оннук олорор. Ийэлээх аҕата «оҕобут, саатар, кыра сааһыгар эрэйи билбэтин, кини даҕаны улааттаҕына олох кыһалҕатын билиэ» дэһэллэр. Соҕотох уоллара оҕо сааһа дьоллоох буоларыгар баҕараллар.

* * *

Москва улахан чунуобунньуктара Ленскэй кыраайга стольник диэн кыра чыыннаах киһини воеводанан анаатылар. Атын куораттарга окольничий диэн улахан чыыннаах боярдар воеводанан ананар этилэр. Түҥкэтэх дойдуга стольник даҕаны сөп буолуо диэтэхтэрэ.

Петр Головиҥҥа Ленскэй кыраайга тиийэн бэрээдэк олохтууругар, хааһынаҕа түүлээх киириитин элбэтэригэр сорудах биэрдилэр. «Государственнай наказ» диэн ааттанар бэчээттээх кумааҕыны ылла. Онно этиллэринэн, Сибиир куораттарын воеводаларыгар этэрээти көлөнөн, бородууктанан, табаарынан хааччыйалларыгар, туох наада буоларынан көмө оҥороллоругар сорудахтаммыт. Мангазея воеводатыгар аны Бүлүү, Лена өрүстэргэ дьону ыыталыыра бобуллар буолла.

Москваттан судно оҥоһуутугар туттуллар тээбириннэри – скоба, дьаакыр, тоһоҕо, бэчимэ быа, баарыс таҥаһын эҥин ыллылар. Икки пушканы, уон пищаль сааны, эбии куйаҕы, сэрии сэптэрин тиэйэн илдьиэхтээхтэр. Судно оҥорор, сааны өрөмүөннүүр маастардары, болуотунньуктары, ат сэбин, оһоҕу эҥин оҥорор идэлээх дьону илдьэллэр. Хаһаактары, стрелецтэри сорохторун аараттан булуохтаахтар. Харчы хамнастаах, бурдук нуормалаах сулууспаҕа киириэн баҕалаах дьон элбэх буолан, талымастаан ылаллар.

Улахан экспедиция дьиҥнээх тэриллиитэ Тобольскай куоракка буолуохтаах. Ленскэй кыраайга барыта түөрт сүүсчэкэ киһи тиийэрин былааннаатылар. Итиччэ дьон үс сыл сиир бурдуктарын тиэйэн илдьиэхтээхтэр. Онон таһаҕастара элбэх, айаннара бытаан буолара буолуо.

Кинилэр былааннара улахан. Уһуга-киэҥэ биллибэт киэҥ тайҕаны, сирин-дойдутун үөрэтэн, төһө киэҥин, ханан хайдах барар суол баарын, олохтоох нэһилиэнньэтин эҥин билиэхтээхтэр. Сүрүн сыаллара – түүлээх хааһынаҕа киириитин элбэтии.

Элбэх таһаҕастаах көһүүн экспедиция хаар түһэрин кытта хоҥунна. Айаннара сүрдээх бытаан, тардылыктаах буолсу. Аҥаардас таһаҕастаах сыарҕалаах көлө ахсаана 182 буолуохтаах. Ол көстүбэккэ, улахан эрэйдээх айан буолар чинчилээх.

* * *

Саха сиригэр чуумпу, наҕыл олох буолан, күнтэн күн түргэнник ааһар. Туох даҕаны сонун суох. «Сонун суоҕа бэйэтэ үчүгэй сонун» диэн нуучча өһүн хоһооно баар. Ол аата туох даҕаны быһылаан, аймалҕан буолбат.

Кыһыҥҥы түүлээх булда ааспытын кэннэ, эмиэ былырыыҥҥы курдук сахалар дьаһааҕы кэмигэр аҕалтаатылар. Кинилэр саҥа бэрээдэккэ үөрэнэн, биэрэллэрин биэрэн, төлүүллэрин төлөөн баран, эмиэ нус-хас олохторо салҕанар. Кырыалаах кыһын ааһан, 1639 сыллааҕы саас кэллэ.

Головин каравана бэрт бытааннык, эрэйинэн айаннаан, Тобольскайга сааһыары эрэ тиийдэ. Сир аайы көлө көстүбэккэ – ол айдаана. Сорохторо хаала-хаала, бэрт эрэйинэн сыҕарыйаллар. Бааһынайдар эһиннибит-быһынныбыт, көлөбүт аҕыйах, ырыган, ол-бу тиийбэт диэн, биричиинэ булаллара элбэх. Бурдук, эбиэс аанньа үүммэтэҕинэн сылтаҕыраллар. «Посадскай» диэн ааттанар дьон «оброктан босхолоотуннар, оччоҕо илдьэбит» дэһэллэр. Талбыттарын туойаллар. Олохтоох воевода ыыта сатыыр да, илдьиэхтээх дьон олус ыарыргыыллар. Ат этигэр төлөнөр харчыны мыыналлар. Кырдьык, хааһына борогуон харчыта диэн кыраны анаабыта. Сирэ ырааҕа, суола-ииһэ куһаҕана бэрт.

Оттон Ленскэй остуруоктан Парфен Ходырев ыыппыт хаһаактара Дьааҥыттан Индигиир өрүскэ тиийэн, олохтоох тоҥустартан, дьүкээгирдэртэн дьаһаах хомуйаллар. Онно сүгүн төлөөбөккө, эмиэ аманаат тутарга күһэлиннилэр. Утарыласпыттары тимир саа тыаһынан куттаан бэриннэрэллэр, кыргыһан үрүө-тараа ыыталыыллар.

* * *

Сайын атырдьах ыйын саҕана Парфен Ходырев отучча хаһаактаах, атынан Байаҕантай улууһугар барарга сананна. Ол диэки олорор сахалар, ыраах олоробут диэн, дьаһааҕы төлөөбөттөр. Аҕаллахтарына даҕаны кыраны аҕалаллар. Баҕар, Алдан үөһээ өттүгэр баар Бутальскай остуруокка олорор Дмитрий Копылов кинилэртэн дьаһааҕы ылара буолуо. Кини Ленскэй остуруокка аҕалыахтаах сахалартан дьаһааҕы хомуйуо суохтаах этэ. Ол туһунан өссө Иван Галкин саҕана киһи ыытан кэпсэппиттэрэ. Онно Копылов сахалартан дьаһаах хомуйуо суох буолан тылын биэрбитэ. Кини Алдан илин, соҕуруу өттүлэригэр баар тоҥустартан да хомуйдаҕына сөп. Өскөтүн сахалартан хомуйбут буоллаҕына, иирсэллэр.

Атырдьах ыйын эргэтэ. Сайыҥҥы сыралҕан куйаас ааһан, үөн-көйүүр намтаан, айанныырга, үлэлииргэ үчүгэй кэм. Көтөр кынаттаах сайыҥҥы күргүөм саҥата аҕыйаабыт. Чуумпуран, сир-дойду уоскуйан налыйбыт. Салгын сөрүүдүйэн, айан дьонугар үчүгэй буолбут.

Онно-манна сахалар оттуу сылдьаллара көстөр. Сорохтор оҕустаах сыарҕанан бугулу таһан кэбиһэн эрэллэр. Аттаах дьон суол устун субуһан ааһан эрэллэрин одуулаһаллар. Кинилэр уһун кыһыннаах дойдуга, наар сүөһүнэн иитиллэн олорор дьон буолан, элбэх оту оттоотохторуна табыллар. Сайыны быһа оҕолуун-дьахтардыын оттоон тахсаллар. Буолумуна, туох баар иитимньилэрэ, аһыыр астара, таҥнар таҥастара диэн сүөһү буоллаҕа дии.

Парфен Ходырев бу дойдуга кэлбитэ өр буолла. Петр Бекетов саҕаттан сулууспалыыр. Кини сахалар олохторун-дьаһахтарын, бэл сорох тылларын-өстөрүн син биллэ. Кинилэргэ сымнаҕастык сыһыаннастахха, эйэ дэмнээхтэр. Көҥүл ыыппатахха, дьаһаах бэрээдэгэр үөрэниэх курдуктар.

Аара биир кыра аҕа ууһугар тохтоон, хонон-өрөөн ааһарга сананнылар. Бу аҕа ууһуттан ааспыт кыһын олус аҕыйах киис тириитэ киирбитэ. Ол иһин эбии киис тириитэ хомуйтаран ылыахтаахтар.

Эмискэ биэс аттаах киһи сүүрдэн мэҥитэн кэлэн, иннилэригэр хорус гыннаран тохтоотулар.

– Тойонуом, өстөөхтөрбүт кэлэн, күүстэринэн сүөһүбүтүн үүрдүлэр. Көмөлөһүҥ, күн-ый буолуҥ, – тойонноро, атыттан түспэккэ эрэ, Семен Никитин диэн хаһаак диэки көрөр.

– Что он говорит? – диэн биир киһи Петрушкаттан ыйытар.

– Он говорит, ограбили. Скот угнали. Просит помощи, – диэн Петрушка тылбаастыыр.

Кэлбит киһини кытта Петрушка тылбааһынан, сороҕор Парфен бэйэтэ сахалыы саҥаран быһаарыстылар.

– Ен кимий? Хантан келдин? – диэн Ходырев сахалыы саҥаран ыйытар.

– Ороһу уола Матаар диэммин… Сылаҥтан кэллим.

– Кимнээх сүөһүгүн үүрдүлэр? – Петрушка ыйытар.

– Нөөрүктээйи тойоно Чыппа Кэрэмэй уонна Наахара дьоно. Кинилэргэ нууччалар бааллар.

– Ханнык нууччалар?

– Алдан нууччалара. Хас да киһибитин өлөрдүлэр. Сүөһүбүтүн үүрдүлэр. Иэдээн буолла. Абырааҥ!

– Хайа диэки үүрдүлэр?

– Нөөрүктээйи диэки. Бара охсуоҕуҥ! Аара сиппэтэхпитинэ, сүөһүбүтүн булуохпут суоҕа.

Парфен Ходырев хамаанда биэрэн, сып-сап хомуннулар. Тохтоон олорор аҕа ууһуттан дьон эбии көрдөөбүттэригэр сэттэ киһини биэрдилэр. Хомуна охсон, тиэтэлинэн, Сылаҥ диэки аттарын айаннаттылар.

Хата, Сылаҥ чугас баар эбит. Онно тиийбиттэригэр, бэлэмнэнэн, күүтэн олорор дьон холбостулар. Сүүсчэкэ кэриҥэ аттаах киһи буолла. Тиэтэлинэн Нөөрүктээйи диэки сиэллэрдилэр…

* * *

Бу иннинээҕи быһыы-майгы хайдах этэй? Сылаҥнар Нөөрүктээйи уонна Наахара аймаҕы кытары былыр-былыргыттан өстөөхтөр. Хардарыта сүөһүнү үүрсүү, охсуһуу, эмиэ да эйэлэһии, тохтоон умнулла сыһа-сыһа, күөдьүйэрэ.

Быйыл саас Чыппа Кэрэмэй бастыҥ атыырын үөрэ сүппүтэ. Көрдөөн, онтон-мантан сураһан көрбүттэрэ да, булбатахтара. Бүтүн атыыр үөрэ ууга тааһы бырахпыттыы мэлийбитэ. Бука, Сылаҥ түөкүттэрэ кэлэн уорбуттара буолуо диэн сэрэйбиттэрэ. Урут да уорар этилэр диэн буолбута. «Биһиги диэтэх дьону атаҕастаатахтара, баран кэһэтиэҕиҥ, сүөһүлэрин үүрүөҕүҥ» дэспиттэрэ.

Иллэрээ сыллааҕыта Нөөрүктээйи дьоно аатырбыт минньигэс соболоох күөлгэ муҥхалыы тиийбиттэрэ, Сылаҥтан кэлэн «биһиги күөлбүтүгэр балыктаамаҥ» диэн үүрэн ыыппыттара. Ол онон хаалбыта. Атыыр үөрүн үүрбүттэрин эмиэ таах хааллардахха, мөлтөөбүттэр диэхтэрэ. Оччоҕо олох үрдүлэригэр ыттыахтара.

Сылаҥ – элбэх баатырдаах улахан аҕа ууһа. Харса-хабыра суох дьон. Онон нөөрүктээйилэр аймахтарын наахаралары тарпыттара. Алдан нууччаларыгар киһитэ ыытан көмө көрдүөҕүҥ диэн сүбэлэспиттэрэ.

Нуучча тойонугар киис, саһыл тириитэ кэһиилээх тиийэн көрдөспүттэригэр, тойонноро Дмитрий Копылов десятник Юрий Петров баһылыктаах сүүрбэ киһини ыыппыта. Копылов сахалары бэйэ диэки тардар кэскиллээх буолуо диэн кичэмэл санаалааҕа. Онон сөбүлэммитэ. Сылаҥҥа элбэх буолан барбыттара…

Нөөрүктээйилэр сүгүн айаннаабат, тыаҕа куотаары гынар сылгыны, ынаҕы үүрэн, бытааннык айаннаан, Мэҥэ сиригэр тиийэн һайдаан-һаттаан эрдэхтэринэ, эмискэ икки өттүлэринэн аттаах дьон сүүртүлэр. Ону көрөн, инники бөлөххө иһэр Алдан нууччалара ытыалаан бурҕаҥнаттылар.

Дьиҥнээх кыргыһыы саҕаланна. Сылгылар саа тыаһыттан үргэн, үрүө-тараа сырсан тыаҕа түстүлэр. Төттөрү дойдуларын диэки эргийдилэр. Ынахтар, тыһаҕастар эмиэ куоттулар. Оноҕос тыаһа куһуурар. Ол быыһыгар тимир саа тыаһа түптэ сааллар. Парфен Ходыревтаах төгүрүйэн, улам баһыйан бардылар.

Эмискэ ытыалаһыы ортотугар түбэһэн хаалбыт дьоҥҥо соһуйуу, уолуйуу буолла. Сүрдээх элбэх киһи кэлэн төгүрүйэн, кылыстарын, батыйаларын кылбаҥнатан хаһыытаһаллара, саа тыаһа ханнык да эр санаалаах киһини чаҕытар үлүгэрэ буолла. Сорох сахалар сүөһүлэр кэннилэриттэн куотан тыаҕа түстүлэр. Кимнээх эрэ өлбүтэ буолан оҕуннулар. Онтон нууччалара бэриммиттэрин көрөн, охсуһар сахалар эмиэ бэринэн тобуктаатылар.

Уһаабатах эрээри булумах сэриигэ икки өттүттэн уонча саха охтубут. Нууччаларга өлбүт суох. Бааһырбыттар бааллар. Сахалар куйахтара суох буолан ордук хоттордулар.

Парфен Ходырев Алдан нууччалара Ленскэй остуруокка кэлэн дьаһаах төлүүр сахаларга кэлэн орооһоллорун олох тохтоттоҕуна сатанар. Ол туһунан кинилэргэ кытаанахтык өйдөтөөрү, бэриммит нууччалары сааларын-сэптэрин бырахтаран баран, биир сиргэ чөмөхтөөн олордуталаата. Кинилэр аттыларыгар тэйиччи соҕус бэриммит сахалар олордулар. Ол кэннэ атамаан Алдан нууччаларыгар туһаайан: «Эһиги тоҥустартан эрэ дьаһаах хомуйуохтааххыт, сахаларга төрүт чугаһаамаҥ. Ону истибэт буоллаххытына, улахан иирсээн буолуо!» – диэн кытаанахтык сэрэттэ.

– Юрий Петрову уонна икки хаһаагы тутабыт, буруйгут иһин Енисейскэйгэ ыытыам, – диэтэ.

Уоннааҕыларын ыыталыыр буолла. Хаһаактар кэлэн тутуллар дьону туруортаан илдьэ бардылар. Босхоломмут дьон тураары гыммыттарын Парфен илиитинэн сапсыйан төттөрү олорто. Уонна Петрушканан тылбаастатан, Сылаҥ сахаларыгар «таһыйыҥ» диэн этиттэрдэ. Кымньыытын уунна.

Сахалар нууччалары таһыйыахтарын саллан, толлон, өйдөөбөтөх курдук, хамсаабакка, кымньыыны ылбакка көрөн турдулар.

Онуоха биир сааһырбыт хаһаак эттэ:

– Не горазд ты, Парфен Васильевич, говоришь, что велишь иноземцам, якутам русских служивых людей побить! Ты их сам побей, чтобы не столь было позорно государственному имени.

– Ладно, оставить! Встаньте и идите. Но чтобы в Ленскую сторону не приходили. Поняли?!

– Поняли, – бэриммит хаһаактар туруталаатылар.

Чыппа Кэрэмэй өстөөхтөрүгэр хотторон, үүрэн иһэр сүөһүтүн былдьатан, сааты кытта төннөрүгэр тиийдэ. Хотторуу кыһыыта-абата эрэ буолбатах, бастыҥ баатыра Солондой өллө. «Ити хайа иккэрдигэр нууччалар истэ-билэ охсон, сылаҥнарга кэлэн көмөлөстүлэр? Бээрэ, нууччалартан биир да киһи өлбөтөх диэтилэр. Ити дьон бэйэ-бэйэлэрин өлөрсүбэт буоллахтара дуу? Тоҕо да өлөрсүөхтэрэй. Биир хааннаах дьон буоллахтара». Алдан нууччаларын сыыһа ыҥырбыт эбит. Чугастыы улахан Эбэ нууччаларын көмөҕө ыҥырбыта буоллар ордук буолуо эбит. Баҕар, кэлэн көмөлөһүө этилэр. Сылаҥнарга көмөлөстүлэр дии. Бороҕоннорго эмиэ көмөлөспүттэрэ. Итинник саныы-саныы Чыппа Кэрэмэй өлбүт дьонун харайтараары, дьонун ыҥырда.

Парфен Ходырев, Сылаҥ тойонугар олорон, дьаһаах төлүөн сөптөөх сэниэ дьон ааттарын ыйыталаһан кумааҕыга суруйтарда. «Бу испииһэккэ киирбит дьонтон киис тириитэ хомуйаҥҥыт дьаһааҕы төлүүр буолуоххут», – диэтэ. Онтон Байаҕантай улууһугар бардылар. Онно сылдьан, эмиэ дьон ааттарын ыйыталаһан суруйдулар. Байаҕантайтан Иэгэдэй аҕатын ууһугар кэллилэр. Атын кыра аймахтары, ойдом олорор ыаллары таарыйбатылар.

Иэгэдэй аҕа ууһун баһылыга Модьукаан Хара Сыыр диэн алааска кэлэн сайылыыр. Нууччалар, улуустары кэрийэ сылдьан, аҕа ууһун баһылыгар кэлэн тохтооччулар. Модьукаан дьиэтэ-уота бэйэтин курдук улахан, бөҕө-таҕа. Туос ураһа эҥин диэн суох. Өрдөөҕүтэ Петр Бекетов бу киһиэхэ сылдьарыгар эйэ дэмнээхтик көрсүбүттэрэ. Ону Парфен Ходырев өйдүүр. Онон хаһааҥҥыттан эмэ билэр киһитигэр кэлбит курдук киирдэ.

Сахаҕа да бөдөҥ-садаҥ, улахан киһи баар буолар эбит. Икки чанчыга кыырыктыйан эрэр баттахтаах, сүһүөхтээх муруннаах, аҕамсыйбыт киһи туоллан олорор. Парфен аҕыйах саха тылын биллэр даҕаны, Петрушканан тылбаастатан кэпсэттэ.

Модьукаан нуучча дьонугар аттаммыт оҕус тиҥэһэни өлөртөрдө. Ким ханна хонорун дьаһайда. Бэйэтин дьиэтигэр уонча киһини түһэрдэ. Уоннааҕыларын улахан алаас тула олорор икки ыалга ыытта. Онно биирдэригэр уола Тиһикээн боотур олорор. Аһаан баран, суруксут Иэгэдэй аҕатын ууһун «Игидейский род» диэн суруйда. Ол анныгар дьон испииһэгин суруйарыгар аатын уонна аҕатын аатын ыйыталаһар.

Модьукаан үс ойоҕуттан уон уоллаах. Улахан уолун Тиһикээни суруйдулар. Онтон атыттарын саастарын ситэ илик оҕолор диэн, суруйбатылар. Тиһикээн, сүүрбэ үһэ буолан, ойох ылан, туһунан олорор. Суруксут хаас куорсунун чэрэниилэҕэ уган ылан баран маннык суруйда – «Князец Мочикан Нагуев, Сынь ево Тисикан».

Суруксут онтон салгыы дьаһаах төлүөн сөптөөх сэниэ ыал аҕаларын аатын ыйыта-ыйыта, сатаан истибэтэҕинэ, Петрушкаҕа көмөлөһүннэрэн суруйда.

– Тулааһыны суруй, – диэн Модьукаан этэр.

– Оттон аҕатын аата кимий? – диэн Петрушка ыйытар.

– Оҕотой диэн.

– Пиши, Туласын Оготоев.

– Как? – суруксут суруйан иһэн хатылатар.

Нуучча кумааҕыга суруйдаҕына, кыра оҕолор ойуу түһэрин дьиибэргии көрөллөр.

– Лөглөйү суруйуҥ, – Модьукаан эмиэ этэн биэрэр.

– Аҕатын аата?

– Дьонтоос диэн.

– Пиши, Леглой Жонтосов.

Суруксут эмиэ өйдөөн истибэккэ хаста да хатылатта. Ол кэнниттэн «Легле Жентосов» диэн суруйда.

Тоҕойоон уола Туорай диэн киһини суруксут «Торе Тегусов» диэн суруйда. Модьукаан инитэ Күһэҥэйи «Кусеней» диэн суруйдулар. Суруксут саха аатын сороҕор киһи билбэт гына суруйарын, Петрушка этэн көннөртөрөр. Ол эрээри, суругу билбэт буолан, кыайан үчүгэйдик көннөттөрбөт.

– Ты будешь князцем рода, – диэн Парфен Ходырев Модьукааҥҥа этэр.

– Аны эн кинээс буолаҕын, – Петрушка тылбаастыыр.

– Ол аата тугуй?

– Сахалыыта тойон, баһылык диэн. Бу кумааҕыга дьон аата сурулунна. Бу дьон сыл аайы киис тириитэ биэриэхтээхтэр. Ону эн, кинээс буолаҥҥын, хомуйан нууччалар ордууларыгар тиэрдэҕин. Өйдөөтүҥ дуо?

– Ол төһө кииһи хомуйабын?

– Төһөнү кыайалларынан. Баай киһи элбэҕи биэриэхтээх.

– Сыл аайы төлүүбүн дуо?

– Сыл аайы.

– Оо, эрэй эбит. Сорох дьыл киис аҕыйыыр ээ.

– Булчуттары тэрийэн ыраах ыыт. Сорох баайдар инньэ гыналлар. Бу Таатта үрэх уҥуор Аммаҕа диэри хас эмэ көстөөх халыҥ сис үһү. Амма уҥуор эмиэ ким да олорбот сиһэ дииллэр. Бэйэҥ бэркэ билэриҥ буолуо.

– Билэн бөҕө. Бултаабыт дойдум буоллаҕа…

Сарсыарда туран Таатта үрэх сүнньүгэр олорор Баатылы диэн улахан аҕа ууһугар бардылар. Петр Бекетов маҥнайгы улахан утарсыыны көрсүбүт сирэ. Хаһаак өлбүтүгэр абаран, сүөһүлэрин үүрэн барбыттара. Онно улахан алааска хоно сыттахтарына, түүн кэннилэриттэн эккирэтэн тиийэн, сэриилээн, үүрэн иһэр сүөһүлэрин былдьаан ылбыттара. Быйыл хайдах көрсөллөр? Остуруоктан ыраах олорор улахан аҕа ууһа. Сураҕа, аҕа баһылыктара Дьинтиис баай өлбүт үһү. Ааспыт кыһын дьаһаахха аҕыйах кииһи аҕалбыттара.

Сахалар билигин эйэлээхтэр. Этэҥҥэ буоллаҕына, этэрээт төннөрүгэр үс аҥыы хайдан, илин эҥээргэ олорор улахан аҕа уустарыгар барыларыгар сылдьан, дьаһаах төлүүр дьону испииһэктиэхтэрэ. Уон киһилээх биир этэрээт Таатта үрэх сүнньүн батыһыа. Иккис Амманан эргийиэ. Үһүс Чэриктэй, Дүпсүн диэкинэн барыа.

Оттон Иэгэдэй аҕа баһылыга Модьукаан уруккуттан эйэ дэмнээх киһи. Сымнаҕас, үчүгэй киһи быһыылаах. Парфен Ходырев барарыгар киниэхэ оҕуруо, алтан хочулуок, туус биэрдэ.

* * *

Сааһыран эрэр хаһаактар, стрелецтэр өйдүүр кэмнэригэр Россияҕа буолбут былаас былдьаһыытын түрбүөннээх кэмнэригэр үгүс боярдар, дворяннар эстэн хаалбыттара. Ол эрээри боярдар оҕолоро үтүө төрүттээхтэр диэн ытыктаналлар. Удьуор харалык дьон быһыытынан дуоһунаска тиксэллэр. Парфен Ходыревы, үтүө төрүттээҕин санатан, «сын боярский» диэн ааттыыллар.

Илин эҥээр улуустарыгар этэҥҥэ сылдьан, дьон ааттарын суруйан, эргиллэн кэллилэр. Билигин хайа аҕа ууһа төһө киһилээҕин син барыллаан билэллэр. Урут сорох аҕа ууһуттан «аҕыйах киһилээхпит» диэн дьаһааҕы кыраны аҕалаллара. Ханна да утарылаһыы, урукку курдук куттанан тыаҕа түһүү эҥин буолбата. Ол эрээри дьон аатын суруйары сөбүлээбэттэрэ, сэрэхэчийэллэрэ көстөр. Сир аайы «тоҕо суруйаҕыт» диэн ыйыталлар. Сорох кинээстэр аймахтарын аатын эппэккэ кистээн кэбиһэллэрин билэн, атын дьонтон эмиэ ыйыталлар. Дьаһаах бэрээдэгэр сыыйа үөрэнэн иһэллэрэ буоллар үчүгэй буолуо этэ.

Күһүн промысловиктар эмиэ бултуу онно-манна тарҕастылар. Сайын аайы оннук идэлээх дьон эбии кэлэр буолан, булчуттар элбээн эрэллэр. Оттон хаһаактар, стрелецтэр тутууга үлэлиэхтэрэ. Таах сыталлара куһаҕан. Тэһийбэттэр. Бэйэ-бэйэлэрин тыыхайдаһан, иирсэн, охсуһан да турааччылар. Эдэр саастарыттан сэрии эрэ дьарыктаах дьон да буоллар, үөрэнэн болуотунньук бэрдэ буоллулар. Сааһыран түспэтийбит киһи үлэһит буолааччы. Аҕыйах киһи сулууспатыттан уурайан соҕуруу дойдутугар барбыта. Кинилэр оннуларыгар саҥа эдэр дьон кэлэллэр.

Парфен Ходырев бэйэтэ эмиэ аны икки-үс сылынан дойдулуом дии саныыр. Сулууспатын хамнаһын харчыта диэн кыра. Ол эрэ эбитэ буоллар, бу дойдуга өр тутуллуо суоҕа этэ. Эрэйэ-кыһалҕата, тымныыта бэрт. Кутталлаах даҕаны. Хаппарыгар хатаабыт суһумнуур кылааннаах күндү түүлээҕэ сыл аайы эбиллэн иһэрэ үчүгэй. Өссө хаҥыан, эбиллиэн баҕарар. Атамаан эрэ буолуо дуо, хас биирдии пятидесятник, десятник, хаһаак, стрелец, промысловик оннук саныыр.

Ыраах Сибииргэ сулууспалаабыт киһи, атамааныттан көннөрү хаһаакка, стрелецкэ тиийэ, кэлин Россияҕа төнүннэҕинэ, «земельный надел» диэн бас билэр сир анатан ылыахтаах. Этэҥҥэ сулууспалаан Россияҕа төнүннэхтэринэ, бас билэр сирдээх, харчылаах буолан, байан-тайан, барин дэтэн олорор ыра санаалаахтар.

Онно-манна туохтара-ханныктара биллибэт нууччалар бөлөхтөрө баар буолбут сурахтара иһиллэр. Сахалар остуруокка кэлэн «халаатылар, сүөһүбүтүн уоран сиэтилэр, киис тириитэ көрдөөн ыгаллар-түүрэллэр» диэн үҥсэллэр. Парфен Ходырев «оннук дьон кэллэхтэринэ, тутан манна аҕалыҥ, биһиги бэйэбит дьүүллүөхпүт» диэн өйдөттө. Сахалар нуучча суута баарын билэллэрэ буоллар үчүгэй буолуо этэ.

Ааспыт кыһын өрүс үөһээ өттүгэр баран бултаабыт промысловиктар эмиэ үҥсүбүттэрэ. Хантан эрэ нууччалар кэлэн бултаабыт түүлээхтэрин уон бырыһыанын «хааһынаҕа» диэн көрдүүллэр үһү. Итинник быһыы салҕанан бардаҕына, олох анархия буолсу. Бачча киэҥ тайҕаҕа туох дьаабы буоларын аҕыйах киһилээх остуруок кыайан саба тутар, бэрээдэги олохтуур кыаҕа суох.

Сахаларга бэйэлэригэр даҕаны туох да суут-сокуон диэн суох, ким күүстээх ол тойон буолар быһыылаах. Ыйыталаһан биллэххэ, былырыыҥҥы, быйылгы да быһылаан көрдөрбүтүнэн, күүстээх аймах мөлтөх аймаҕы хаһан баҕарар кэлэн түүрэйдиэн, өлөртүөн, сүөһүтүн үүрүөн сөп эбит. Ол иһин киэҥ сиринэн ыһыллан олордохторо. Алдан устун сылдьан көрдөххө, ыраах тыа быыһыгар биирдиилээн ыал буруота баар буолар. Онно сылдьан, ыйыталаһан биллэххэ, өстөөхтөрүттэн күрэнэн, онно-манна тиийэн саһан олороллор эбит. Итинник хабыр быһыыны хайдах эмэ тохтотон, дьиикэй сахалары бэрээдэккэ, сокуоҥҥа үөрэтиэххэ наада. Соҕурууттан элбэх киһилээх воевода иһэр сураҕа иһиллибитэ. Тардыллан, сүрдээх бытааннык айанныыр дьон буолуохтаахтар. Кэлэллэрэ буоллар, кэм бэрээдэк олохтонуо этэ. Кинилэр кэлэллэригэр эбии дьиэлэри тутуохтаахтар.

* * *

Майда үрэх былыр-былыргыттан киис кирийбит, саарба саспыт, саһыл уйаламмыт, булдунан аатырбыт үтүө дойду.

Ама хайа булчут киһи сарсыарда тыҥ хатыыта туран, аһаан-сиэн бүтэ охсон, туут хайыһарын кэтэн сонор суолугар турбатаҕай, сарсыардааҥҥы кыыһар сарыалы саҥа көрбүттүү одууласпатаҕай? Баҕар, Баай Байанай бэттэх көрөн мичик гынан, күндү кылааннааҕы тоһуурбар тосхойуо диэн эрэнэ санаабатаҕай? Үтүө дойду буоллаҕа барҕа баайдаах Майда үрэх барахсан.

Билигин манна нууччалар кэлэннэр, үрэх төрдүттэн икки көс холобурдаах үөһэ дьиэ туттан, бултуур сир оҥостубуттара үс сыл буолла. Бултуур ыырдарыгар кими да чугаһаппаттар. Кыһын аайы кэлэн кыстаан, көҥүл бултууллар, балыктыыллар. Талбыттарынан айбардаан олороллор. Бу үрэх иһинэн устан иһэн көрдөххө, төһө да тыа буолбутун иһин, салаа үрэхтэрдээх, булуҥнардаах, ырааһыйалардаах, түүлээх булда үөскүүрүгэр табыгастаах дойду.

Ахсынньы ыйга күн тахсан баран, күөх урсуҥҥа үөһэ таласпакка, тииттэр үрдүлэринэн көстөн сырдаттар даҕаны, сылыппат. Арҕаа диэки санньыйдар эрэ сотору киирэн борук-сорук буолар.

Булчуттар сарсыарда хараҥаҕа тураллар. Аһаан-сиэн халлаан сырдыыта бултуу бараллар. Киэһэлик эрдэ кэлэллэр. Күн төһө да кылгаһын иһин, бултуох диэтэххэ уһун сонор сылаалаах. Сааһыары күн уһуо, булт аҕыйыа. Дьэ онно кэлиэ сынньалаҥ олох.

Промысловиктар сыл аайы күһүн кыттыһан, кочанан Алдан өрүһү өксөйөллөр. Онно-манна симиэбийэ туттан, бултаан-алтаан кыстыыллар. Сорох сиргэ уончалыы, сороҕор биэстии-алталыы буолан олороллор. Оттон чугас эргин бултааччылар, иккилии-үстүү буолан, остуруоктан атынан бараллар. Кинилэр саас эрдэ кулун тутар ый саҕана эргиллэллэр. Оттон Алдан өрүһүнэн ыраах кочанан барбыттар өрүс эстибитин кэннэ биирдэ төннөллөр.

Бутальскай остуруокка олорор Дмитрий Копылов промысловиктара Алдан өрүһүнэн үөһэ баран бултууллар. Ол эрээри кинилэр аҕыйахтар.

Нуучча булчуттара хайыһарынан эбэтэр атынан сылдьан бултууллар. Чугастааҕы сахалартан ат эттэһэн ылаллар. Оттон ыты бэйэлэрэ иитэллэр. Аттара сиир отун эмиэ кэпсэтиинэн сахаларга оттотоллор.

Нууччалар, сир аайы тарҕанан, кииһи аччатан эрэллэр. Инньэ гынан, тоҥустар, булчут сахалар адьас абааһы көрөллөр. Нууччалартан үтүрүйтэрэн, ыраах тэйиччи сиргэ баран бултуурга күһэллэллэр. Сорох нууччалар сүгүн олорботтор. Дьиэ табатын «алҕас» кыыл таба диэн өлөрөн сииллэр. Дьахтары тутан аҕалан «ас астааччынан» олордоллор.

Кэнникинэн дьаһаахха төлөнөр киис лаппа аҕыйаан олохтоохторго кэлин булчуттары «сайылаан кэбиһиэҕиҥ, оччоҕо куттанан, бу дойдуга кэлиэхтэрэ суоҕа» диэн тыл тарҕанна. Оннук санааны күөдьүтээччинэн Ойулҕа диэн дьадаҥы эрээри, бэрт сытыы-хотуу киһи буолла. Бэйэтигэр биир куомуннаах эрэттэри булан, киксии, сүбэлэһии, кэлии-барыы хойунна.

Тоҥустар уонна Алдан сахалара эрдэттэн киксэн, тэриллэн кэлэн, икки сиргэ кыстаан олорор булчут промысловиктары кыртылар, үүтээннэри уматтылар. Сордоохтор бэйэ-бэйэлэриттэн ыраах олорор буолан, тугу да истибэккэ, билбэккэ олорон тыыннара быһыннылар.

Алдан өрүс уҥуоргу өттүгэр сахалар олорор алаастарыттан икки көс кэриҥэ тэйиччи сиргэ баар кыра үрэххэ, нууччалар биир симиэбийэлэрэ баар. Онно быйыл булчут нууччалар кэлэн кыстаан олороллор. Барыта уон икки киһи. Саамай улахан бөлөх. Сахалартан биэс аты атыылаһан ылбыттара. Ол аттарын саас баралларыгар саха ыалыгар хааллараллар. Күһүн кэлэн ылаллар. Олохтоох сахалары кытта үчүгэй сыһыаннаахтар. Сахалар сайын биэс ат сиир отун оттоон биэрэллэр. Оннук кэпсэтиилээхтэр.

Тохсунньу ый үүнэн, 1640 сыл саҕаланна. Булт үгэнэ ааһан, хаар халыҥаан, билигин сыта-тура холкутук бултууллар. Кыһыҥҥы күн кылгас. Күнтэн күн ааһан, Хайыы үйэ олунньу ый чугаһаан, күн уһаабыта биллэр буолла.

Биирдэ Кирило Ружников диэн киһи, дьоно бултуу барбыттарын кэннэ, күнүс соҕотоҕун олордоҕуна, аан аһыллан, таһыттан саха киһитэ киирэн кэллэ. Урут көрбөтөх, билбэт киһитэ.

– Манна эһигини өлөрөөрү гыннылар! Куотуҥ, – киирбит киһи арҕаа диэки илиитинэн сапсыйан көрдөрөр.

– Что? Елерю? – Кирило балкыһан сахалыы кэпсэтэ сатыыр. Киирбит саха сирэйэ-хараҕа турбута элбэҕи этэр.

– Ээ, өлөрөөрү! Бара охсуҥ, – саха киһитэ сиэҕиттэн кистээбит быһаҕын таһааран аспыта буолан көрдөрөр. «Куотуҥ» диэн тарбаҕынан сүүрдэн көрдөрөн баран, эмиэ арҕаа диэки сапсыйар.

– Ну спасибо! Кушать будешь? – Кирило остуолга баар сойбут балык этин диэки ыйан баран, айаҕын хамсатан көрдөрөр.

Саха киһитэ баһын илгистэн баран, тахсыан иннинэ, өрүс үөһэ-аллара диэки өттүн ыйа-ыйа, тыла суох киһиэхэ кэпсиир курдук тарбаҕынан көрдөрөн, бытыктаах, улахан муруннаах дьону өлөртөөбүттэрин кэпсиир. Бэйэтин тылынан эмиэ саҥарар. Быһаҕы хайдах соннорун сиэхтэригэр кистииллэрин, киис тириитин матаҕатан ылан көрдөрбүтэ буола туран, дьону хайдах өлөртөөбүттэрин көрдөрөр. Булчут барытын өйдөөтө. Ону санаан, куйахата кытта күүрбүт курдук буолла. Саха киһитэ эмиэ «барыҥ, куотуҥ» диэмэхтээн баран тахсан барда.