Текст книги "Үйэ кирбиитигэр"

Кэтэспит санаатыгар дьоно өр баҕайы буолан кэлитэлээтилэр. Хас киирдэхтэрин аайы сахаттан истибитин кэпсии тоһуйар. Ону истэн бары даҕаны куттаннылар, айманнылар. Бу санаан көрдөхтөрүнэ, бачча түҥкэтэх дойдуга кэлэн, аҕыйах буолан олороллоро кырдьык даҕаны кутталлаах эбит. Ол эрээри сахалар да, тоҥустар да «бу биһиги сирбит, мантан барыҥ» диэн үүрбэтэхтэрэ ээ. Хайдах-хайдаҕый? Баҕар, саха кэлэн эппитэ төрүт да сымыйа буолуо. Соруйан сириттэн, дойдутуттан көҥөһөн, бэйэтэ бултаары, бардыннар диэн киитэрэйдээбитэ, куттаабыта буолаарай? Төрүт да билбэтэх, табаарыстаспатах киһилэрэ тоҕо кэлэн сэрэтиэй?

Ити курдук араас тыл-өс этилиннэ. Түүн өргө диэри утуйбатылар. Сарсыарда туран сүбэлэһэн баран, ханна да барбакка, олорбуппут курдук олоруоҕуҥ дэстилэр. «Кырдьык буолаарай, сирэйэ-хараҕа турбута сүрдээх этэ, онон адьас сэрэнэн олоруоҕуҥ», – диэн Кирило этэр. Өскөтүн ити саха кэлэн эппитин курдук, эмискэ түүлээх атыылаары кэллэхтэринэ, матаҕаны киллэрэн хостоотохторуна, урутуоҕуҥ диэтилэр. Тыын тыыҥҥа харбас. Биир киһилэрэ: «Аны, кырдьык, көннөрү атыыһыттаһа кэлбит туох да буруйа суох дьону өлөрөөйүкпүтүй?» – диир. Онуоха Кирило: «Мин маҥнай биир эмэ киһилэрин сонун сиэҕин тутан көрүөм, быһах кистэммит буоллаҕына бэлиэ биэриэм», – диэтэ. Ити этиитэ сөп. Тоҥустар быһахтарын кистээбэккэ, курдарыгар баана сылдьааччылар. Уонна өлөрө кэлбит дьон сирэйдэриттэн-харахтарыттан биллиэ диэтилэр. Онон кэтэһэн көрөргө быһаардылар. Баҕар, туох эмэ буолуо диэн, оттукка кураанах мастары дьиэлэрин таһыгар тастылар. Күнүс дьиэҕэ биэс-алта киһини хаалларан, хардарыта бултуурга быһаардылар. Таҥара сэрэҕи таптыыр.

Киһи кэлэн барбытын кэннэ, туох да буолбатаҕын курдук, күнтэн күн ааһар. Биллибэт киһи кэлэн эппитэ сымыйа быһыылаах диэн арыый холкутуйдулар.

Арай биирдэ киэһэлик биэс буолан олордохторуна, ыт үрбүтүгэр сүрэхтэрэ мөҕүл гынна. Кирило ааны сэгэтэн көрбүтэ – табалаах дьон кэллилэр. Сэттэ киһи. Ыт билбэт дьонун тохтоло суох үрэр. Тэйиччи сүүрэ сылдьан үрэр саҥата иһиллэр.

Кэлбит дьон дьиэҕэ субуруһан киирдилэр. Тоҥустар саҕынньахтарын таһырдьа хаалларан баран дьиэҕэ киирээччилэр. Бу дьон кэппитинэн киирдилэр. Дьиэлээхтэр ону уорбалыы, сэрэхэдийэ көрдүлэр. Биир уруккуттан сылдьан ааһар билэр киһилэрэ баар. Баҕар, көннөрү ааһан иһэр дьон кэпсэтэ, атыыһыттаһа киибиттэрэ буолаарай? Сирэйдэрэ-харахтара көрсүө курдук. Ыалдьыттар булт эҥин туһунан ыйыталаһаллар. Кирило сахалыы кыратык балкыһан кэпсэтэр буолан эрэр. Били билэр киһилэрэ тоҕо эрэ эйэҕэс буола сатыыр. Дьиэлээхтэр ыалдьыттар хас хамсаныыларын уора-көстө кэтииллэр.

Сотору ыалдьыттар биир киһилэрэ таһырдьа тахсан матаҕа тутан киллэрбитигэр, нууччалар сирэй-сирэйдэрин көрсөн, биллэр-биллибэттик имнэнистилэр. Киирбит киһи матаҕа баайыытын сүөрэн, киис тириилэрин хостотолуур. Ыалдьыттар туран кииһи үллэрээри чөмөхтөһөн эрдэхтэринэ, дьиэлээхтэр, көрөөрү гыммыт курдук, туран кэннилэригэр кэллилэр. Тыҥааһын буолла.

Кирило төҥкөйөн киис тириитин түрбэтин ылан эрэр ыалдьыт сонун сиэҕин тутан көрөөт: «Давай!» – диэтэ. Сонно тута бэлэм турбут дьон, хоонньуларыттан быһахтарын таһаараат, ыалдьыттарын көхсүгэ саайталаатылар. Икки киһи таһырдьа ойон эрдэҕинэ, биирдэстэрин аан боруогар охтордулар.

Тоҥустар табаны биир тардыынан сүөрэ тардар гына баайааччылар. Мүччү туттаран таһырдьа куоппут киһи табатын сүөрэ тарта да, ыҥыырын үрдүгэр ыстанан, хап гына олоро түһээт, суол устун атаралата турда. Нууччалар ойон тахсан, оҕунан ытыалаан көрдүлэр да, киһилэрэ ыраата охсубут. Куотта.

Сибилигин тыын көмүскэлигэр ыалдьыттарын өлөртөөбүт дьон аймалаһан, сүбэлэһэ түстүлэр. Буолар буолбутун, бүтэр бүппүтүн кэннэ, ынырык быһыыларыттан бэйэлэрэ куттаннылар. Салыннылар. Бэл тобуктара титирээтэ. Киһи оннук буолар эбит. Хаһан манныкка түбэспиттэрэ баарай. Кирило маҥнайгынан: «Өлүктэри харайыахха», – диэтэ.

Өлбүт дьону санныларыгар биллэҕи быраҕан сүгэн, аллара үрэххэ киллэрэн хаарга батарыта быраҕаттаатылар. Тахсан, дьиэлэрин хомуйа түстүлэр.

Сотору дьонноро кэллилэр. Кэпсээтилэр, хайдах буолалларын сүбэлэстилэр. Киһи дьүүлүн-дьаабытын тобула охсубат ынырык быһыыта таҕыста.

«Сибилигин куота охсуоҕуҥ, төннөн кэлэ иликтэринэ», – дэһэн баран, эмиэ да чаҕыйдылар. Тула тоҥустар сылдьар ыырдара, олорор сирдэрэ. Бары истиһэ, билсэ олордохторо. Куйаҕа суох, суолу-ииһи билбэт дьону ыраатыннарыахтара суоҕа, ситэн сиэхтэрэ. Ол кэриэтэ манна алаас дьиэбитигэр олорон, «тула туох эмэ хахха туттан көмүскэммит ордук буолуо» дэстилэр. Сонно тута турунан түүнү быһа үлэлээтилэр. Сонос тииттэри охтортоон, ыҥыырдаах атынан быанан состорон, хаарга тарыыскалатан аҕалан, сылбах кириэппэһи оҥорбутунан бардылар. Хата, тыа чугас. Чугастааҕы тииттэри охтортоотулар. Дьиэ таһыгар баар аҕыйах тиити охтордулар.

Симиэбийэ таһыгар былыргы иччитэх балаҕан баар. Икки киһи тииккэ баайыллыбытынан хаалбыт алта табаны өлөрөн, тиэтэйэн тириилэри эттээтилэр. Аһылык этэ буолуо. Ыттар аска тииһиннилэр.

Иччитэх балаҕаны астарын уурар кыладыапка оҥоһуннулар. Ол дьиэни уонна симиэбийэни тула сылбах кириэппэс оҥордулар. Били куоппут киһи тиийэн тыллаатаҕа. Түргэнник кэлэ охсубаталлар…

Үрэх уута түһэн, туруору кытыл мууһа ыйанан хаалбыта. Ону үлтү сынньан киллэрэн уулларан ууланар этилэр. Муус таһа түстүлэр. Баҕар, кэлэн хаайан олоруохтара.

Халлаан сырдаата. Киирэн аһыы, сынньана түстүлэр. Онтон тахсан эмиэ үлэлээтилэр. Тыаттан оттукка анаан кураанах маһы тиэйдилэр. Утуйар диэн кэлиэ дуо. Биэс аттаахтарын иччитэх балаҕаҥҥа киллэрдилэр. Иччитэх дьиэ сорох холлоҕосторо сууллубут. Дьиэ аһаҕаһын эргэ күрүө мастарын туруору уурталаан бүөлээтилэр. Ат сиир отун иччитэх дьиэ иһигэр таһан муннукка симтилэр. Сорҕотун кыбыыга тарҕатан баран үрдүгэр хаары ыһыахтаатылар. Баҕар, умайан буруолаабыт кыалаах оҕунан ытан уматыахтара.

Киэһээҥҥэ диэри үлэлээн адьас сылбаахы буоллулар. Сылбах кириэппэһи ситэ бүтэрбэтилэр. Киирэн аһаан баран, биир харабылы хаалларан утуйан хааллылар.

Күнүскү аһылык саҕана харабыл уһугуннартаата. Туран тыыллаҥнаһан, эмиэ үлэлии таҕыстылар. Эбии оттук маһы тастылар. Сылбах буолар тииттэри охтортоотулар.

Үс хонук ааста. Дьиэ тулатыгар сылбах кириэппэс оҥоһулунна. Син үрдүк буолла. Киһини түөһүнэн. Сылбах да буоллар, син хахха буоллаҕа дии. Арыый холкутуйан, утуйан ылар буоллулар. Түүн харабылга биирдии киһи турар. Ыҥырыллыбатах ыалдьыттар кэллэхтэринэ, ыттара да үрүөхтэрэ.

Өссө биир хонук ааспытын кэннэ, күн үөһэ ойуута, үрэх уҥуор дьон харааран көһүннэ. Аттаах, табалаах дьон. Икки оҕустаах сыарҕаны аҕалбыттар. Отучча киһи баар быһыылаах.

Сылбах кириэппэс арҕаа өттө сыыр хааһыттан чугас. Үрэх икки өттүнээҕи сүнньүн сирэ аһаҕас. Кэтэх өттүлэрэ тыата чугас буолан кутталлаах.

Кэлбит дьон аллара киирэн, хаарга батарыта быраҕыллыбыт дьоннорун ылан, сүгэн таһаардылар. Нууччалар хайдах буолаллар, бараллар дуу, суох дуу диэн көрөн тураллар. Сыарҕалаах оҕустаах дьон өлбүт дьоннорун тиэйэн төттөрү бардылар. Хаалбыт дьон бөлөхтөһөн, сүбэлэһэллэр быһыылаах. Онтон сылбах кириэппэс икки өттүнэн эргийэ барардыы бардылар. Ол аата кэтэх өттүнэн киирээри гыннахтара.

Нууччалар биир эрэ тимир пищаль саалаахтар. Тайаҕы, кыылы ытыахпыт диэн эргэ сааны ылбыттара чокуура элэйэн бүтэн эрэр. Буораҕа, буулдьата аҕыйах. Онон биирдэ эмэтэ тыас эрэ таһаарар кыахтаахтар. Охторо эмиэ аҕыйах. Үксэ кииһи дөйүтэн түһэрэргэ аналлаах лаппаҕар төбөлөөх оноҕостоохтор. Биилээхтэрэ диэн саха батыйата, сүгэ, быһах эрэ. Ол оннугар көмүскэнэр бигэ санаалаахтар. Бэриннэхтэринэ, муҥнаан-сордоон өлөрүөхтэрэ. Ол кэриэтэ охсуһа сылдьан охтубут ордук. Үс киһи үөл маһы уһуктаан үҥүү оҥостубута. Тыын көмүскэлигэр туох барыта наада буолуо.

* * *

Арҕаа үрэх өттүгэр харабылга биир киһини хааллардылар. Кэтэх тыа син тэйиччи. Ол эрээри ох саа соноҕоһо кыырайан кэлэр сирэ. Күүстээх киһи ыппыт оҕо сэттэ сүүс ыллар хаамыы сиргэ тэбээччи. Сахалар ох сааларын оҥоһуута үчүгэй. Онон ыраахха диэри тэбэр буолуохтаах.

Кэтэх тыаҕа дьон кэлэн элэҥнэстилэр. Сотору уонча охтоох киһи тыаттан тэйэн чугаһаан иһэллэрэ көһүннэ. Икки сүүс хаамыы холобурдаах сиргэ тохтоон, оҕунан хаста да ыттылар. Көмүскэнээччилэр быкпакка, мас быыһынан көрөллөр. Ытыаласпаттар.

Анарааҥҥылар, оҕунан ытыалаан бараннар, туһа тахсыа суоҕун биллэхтэрэ буолуо – төттөрү тыаҕа таҕыстылар. Кирило маска хатаммыт оҕу ылан кэннилэриттэн ытта. Иккиһин киирэ сорумматылар. Ол эрээри барбаттар. Тыа саҕатыгар элэҥнэһэллэр. Көмүскэнээччилэр арыый уоскуйдулар. «Биһиги да дьону дьулатар эбиппит», – дэстилэр. Кириэппэстэрэ үчүгэй буолсу. Ол эрээри бары сүүрэн киирдэхтэринэ кыайан көмүскэниэхтэрэ дуо? Маннааҕылар охторун төбөтө таас эбит. Баҕар, тимир охторун харыстыыллара буолуо.

Боруҥуй буолан барда. Сахалар биллибэт буоллулар. Бардылар быһыылаах. Түүн кимэн киириэхтэрэ диэн аанньа утуйбатылар.

Халлаан сырдаата. Дьон баара биллибэт. Барбыттар быһыылаах. Түүн түптээн утуйбатах дьон аһаан баран, харабылга биир киһини хаалларан, дьэ киһилии утуйдулар. Күнүс сырдыкка киһи кэм эрэх-турах сананар.

Харабылга турбут киһи киирэ-тахса эт буһаран баран, күн ортото дьонун уһугуннартаата. Сахалар кэлбэтэхтэр. Баҕар, ыраахтан кэтииллэрэ буолуо.

Аһыы олорон биир киһилэрэ: «Дьону өлөрөөт, маҥнайгы түүн баран хаалбаккабыт, сыыстыбыт быһыылаах. Оччоҕо, баҕар, мүччү түһэн куотуох этибит», – диир. Дьон үксэ ол кутталлаах дэстилэр. Баҕар, сахалар онно-манна тоһуйан, кэтэһэн көрөн баран кэлбиттэрэ буолуо. Билигин кэлэн хайыахтарай. Көмүскэнэ-көмүскэнэ олороллоругар тиийэллэр.

Урут бултуу баралларыгар аттары мантан чугас баар күөлгэ илдьэн ойбоҥҥо уулатар этилэр. Билигин онно илдьэр кутталлаах. Хаары хабыалата түһээри, аттары кириэппэс иһигэр ыыттылар. Мантан инньэ хаары уулларан эбии уулаттахха табыллара буолуо.

Киэһээҥҥэ диэри туох да биллибэтэ. Өлөрбүт табаларын этин, тоҥмутун кэннэ, балаҕан иһигэр киллэрдилэр. Кыладыапка буолбут балаҕан иһигэр кутуйах сып-сылыбырас. Ол иһин урут астарын уураары халыҥ маһы хайытан, суоран, улахан хоппо оҥорбуттара. Эттэрин төһө батарынан онно симтилэр. Ордугун хоппо үрдүгэр ууран тириинэн саптылар.

Саба түһээччилэр барбыттарын кэннэ үс хонук ааста. Уу чуумпу. Баҕар, ырааҕынан кэтии сылдьаллара буолуо. Сэрэнэн тахсан уулата илтилэр. Күөл чугас да, талах мэһэйдээн көстүбэт. Күөлгэ анньыы баарын илдьэ барбыттар. Бүтэ тоҥмут халыҥ муустаах ойбону сүгэнэн тэстилэр. Аанньа уулаабакка турбут аттар утаппыттар.

Ити кэнниттэн икки хонук ааспытын кэннэ, олохтоохтор эмиэ кэлэн тыа саҕатынан элэҥнэстилэр, быгыаластылар. Ол эрээри чугаһаабаттар. Көстүбэккэ кэлбиттэр. Үрэх эргиирин анараа өттүнэн туораабыттар быһыылаах.

Онтон күн арҕаа дьааһыгырыыта биллибэт буоллулар. Эмиэ бардылар быһыылаах. Сэриилээбэт аата тоҕо кэлэн көһүннүлэр? Соруйан, баалларын биллэрэн, кэлэн көстөн баран бардылар быһыылаах. Чугаһыахтарын куттанар, сэрииһитэ суох дьон буоллахтара дуу?

Баҕар, түүн кэлиэхтэрэ диэн таҥастарын кэппитинэн утуйаллар. Эрэйдээх олох буолла. Бултуу барар диэн кэлиэ дуо.

* * *

Уонча хонук ааста. Туох да биллибэт. Сэрэххэ ханна да барбаттар. Олгуйдара кыра. Икки хочулуок, чаанньык баар. Онно түүнү-күнү быһа мууһу көйөн уулларан ууланаллар. Аттарыгар эмиэ иһэрдэ түһэллэр. Икки-үс хоно-хоно, ойбоҥҥо илдьэн уулаталлар. Арай биирдэ түүн утуйа сыттахтарына, харабыл, ааны аһаат, хаһыытаан тоҕо барда:

– Неприятели пришли, вставайте!

Бары ойон тураат, сааларын, батыйаларын ылаат, сырсан таҕыстылар. Тыа диэкиттэн дьон күлүк курдук барыһан иһэрэ көһүннэ. Чугаһаабыттарыгар көрбүттэрэ – иннилэригэр тириини хаххалыы туппуттар. Атах тыаһын истибит ыттар үрэн баргыстылар.

Кимэр дьон ыкса кэлэн, сылбах үрдүнэн үҥүүлэрэ, батыйалара күөрэҥнэстилэр. Көмүскэнээччилэр утарылаһан, сылбах иһигэр киллэримээри батыйаларынан далбаатаан охсоллор, мас үҥүүлэринэн анньыалыыллар. Сүүрбэччэ киһи кэлбит быһыылаах. Уҥа өттүлэринэн бөлөх дьон сылбах үрдүнэн киирээри ыксаппыттарыгар көмүскэнээччилэр иһирдьэ киллэримээри, ыкса кэлэн охсустулар. Тимир тимиргэ охсулуннаҕына, хараҥаҕа уот кылам гынар. Ыттар сэтэрэн үрэллэр. Эмискэ пищаль саа тыаһа дэлби барда. Онтон соһуйан, сахалар, тоҥустар тыа диэки куоттулар. Өстөөхтөрө чугуйбуттарыттан көмүскэнээччилэр эр ыллылар. Маҥнай куттаммыттара, ыгылыйбыттара ааһа быһыытыйда. Ох сааларын ылан куотан эрэр дьону кэннилэриттэн ытыалаатылар. Пищальник саатын ииттээри дьиэҕэ киирдэ. Сотору чугуйбут дьон эмиэ тириилэринэн хаххаланан кимэн киирдилэр.

Кинилэртэн сорохторо тэйиччиттэн оҕунан ытыалыыллар. Киһини быктарыа да суох курдуктар. Ким эрэ табыллан хаһыырда. Тимир саа иккиһин тыаһаата. Саба түһээччилэр туох эрэ диэн хаһыытастылар. Онтон охтубут киһилэрин соһон чугуйдулар. Ити киһини пищальник тирээн туран ытан самнарда быһыылаах. Иккис киһи охтубута көстүбэт.

Саба түһээччилэр тыаҕа киирэн хараҥаҕа көстүбэт буолбуттарын кэннэ, нууччалар арыый холкутуйан баран көрүммүттэрэ хоромньулара улахан буолбут эбит. Икки киһилэрэ өлбүт. Хас да бааһырбыт баар. Тимошка диэн киһилэрин ох саа оноҕоһо уолугун үүтүнэн курдаттыы тахсыбыт. Иккис киһилэрин батыйанан моонньун төрдүнэн батары саайбыттар. Сүнньүн уҥуоҕа быһа охсуллан, төбөтө туора баран хаалбыта көрөргө ынырык. Маннык буоллаҕына, аны биир кимэн киириини куйаҕа суох, охсуһа үөрэммэтэх дьон тулуйуо суохтар. Санаалара түстэ.

Түүн утуйбакка, сарсыарда халлаан сырдыар диэри кэтэстилэр да, дьонноро биллибэтилэр. Лаппа сырдаабытын кэннэ көрө, иһиллии сатаатылар. Туох да биллибэт буолбут. Арааһа, барбыттар быһыылаах. Хайыахтарай, өлбүт дьоннорун көмөр кыһалҕаҕа түстүлэр. Сыыр сиҥнибит хааһыгар тоҥ буору сүгэнэн, батыйанан хаһан, кыратык дириҥэтэн баран, өлбүттэри түгэҕэр кэккэлэччи сытыардылар. Кумах, хаар былаастаах буорунан саба быраҕаттаан көмтүлэр.

Ханна эрэ ыраах-ыраах Россия дэриэбинэтигэр олорор дьахтар ыалдьан муҥнанан оҕоломмут, бүөбэйдээн улаатыннарбыт оҕото манна кэлэн, түҥ тайҕа кыра үрэҕин хааһыгар көмүлүннэҕэ. Сорох киһи дьол-соргу көрдөһө диэн үөйбэтэх-ахтыбатах дойдутугуар кэлэн, өлөр-сүтэр дьылҕалаах буоллаҕа. Ким ону санаабыта, билбитэ, инникитин тымтыктанан көрбүтэ баарай… Биир кыһалҕаҕа, биир өлүүгэ сылдьыспыт табаарыстарын сүтэрэн харааһыннылар.

Нэдиэлэ курдук туох да биллибэккэ чуумпутук олорбуттарын кэннэ, сахалар, тоҥустар, киэһэлик эмиэ тыа саҕатыгар көһүннүлэр. Тириинэн хаххаланан киирэн, тэйиччи сиргэ тохтоон, оҕунан ытыалаатылар. Чугаһыы сорумматылар. Тимир сааттан чаҕыйаллар быһыылаах. Хата, куйахтаах баатырдар бааллара биллибэт.

Түүн кимэн киирбэтилэр. Бааллара да биллибэт. Барбыттар быһыылаах. Хата, этэҥҥэ буолла.

Ити курдук киисчиттэр ый кэриҥэ хаайтаран олордулар. Олохтоохтор кэлэн биллэн бараллар. Кимэн киирбэттэр. Хоргутан өлөрөөрү санаммыттар быһыылаах.

Булчуттар аны сааска диэри олордохторуна, төһө да кэмчилээбиттэрин иһин, хаһаас астара бүтүүһү. Аны элбэх киһини тардан, баатырдары аҕалан саба түһэр кутталлара баар. Онон: «Күрүөҕүҥ», – диэн сүбэлэстилэр. Өлбүт киһи иинин үрдүгэр туруорарга икки кириэһи оҥорбуттара. Ону өстөөхтөрүгэр көрдөрүмээри туруора иликтэр. Туруорар буорун хаһан бэлэмнээбиттэрэ.

Күрүүргэ бэлэмнэннилэр. Өйүөҕэ эт буһаран, кырбастаан, матаҕаҕа хаалаатылар. Ат сиир ото эмиэ бүтэн эрэр. Сэниэ ыллыннар диэн тото аһаталлар. Уулаталлар.

Сахалар кэлэн бардахтарына, иккис түүнүгэр күрүүр былааннаахтар. Ол дьонноро түөрт хонукка «сынньатан» баран, эмиэ кэлэн көһүннүлэр. Онон сарсын түүн бараллар.

Барыахтарын иннинэ, икки кириэһи илдьэн иин үрдүгэр туруордулар. Тула туран, бэргэһэлэрин устан, кириэстэнэ-кириэстэнэ тоҥхоҥноһон бырастыылаһаллар. Онтон кэлэн кириэппэс сылбах тииттэрин көтөҕөлөөн сыҕарытан, тахсар аан оҥордулар.

Дьиэҕэ киирэн, нуучча абыычайын быһыытынан, ороҥҥо олоро түстүлэр. Онтон туран таҥараҕа кириэстэннилэр. Тахсан эрдэттэн ыҥыырдаммыт аттары таһааран мииннилэр. Сорохтор мэҥэстэн барсаллар. Кириэппэстэн тахсан иһэн үс кыһын кэлэн бултаары олорбут дьиэлэрин эргиллэн көрдүлэр.

Аттарын хаамыынан ыытан, тыаҕа киирэн, тоҥуу хаарынан, тыа быыһынан айаннаан илин бардылар. Онтон сыыйа эргийэн, Алдан өрүс кытылын буллулар. Тохтоон аттарын сынньата түстүлэр. Им-ньим. Хараҥа.

Өрүс хараҥаҕа уһуга-киэҥэ биллибэт куйаар курдук тумарыктыйар. Уҥуор тыа барыла баара биллэр. Ама бу тымныы, хараҥа тумарыкка туох имириир тыыннаах баар буолуой диэх курдук.

Өрүс сыырын эниэтэ туруору. Сатыылаан, аттары сиэтэн түһэрдилэр. Өрүһү туораан, уҥуоргу кытылы эмиэ сатыылаан, сиэтэн дабайдылар. Хата, бэркэ ирдилэр. Онтон тэҥкэ мастаах тыаҕа киирэн, ырааһыйатын батыһан, иннилэрин хоту туһаайан бардылар. Туох да суола-ииһэ суох тоҥуу хаарга аттар аргыый хаамаллар. Ыарахан ыйааһыннаах дьону ыарырҕатар да буолуохтаахтар.

Хараҥаҕа наар тыанан айанныыр куһаҕан. Кэҥэс ырааһыйа кэллэҕинэ, быһыта түһэн көнөтүк бараллар. Ыраатыахха эрэ наада. Ат ырыа диэн хардарыта сатыы хаамар буоллулар. Биэс ат тоҕо кэспит суолун устун хаамаллар. Сыыйа арҕаа иэҕилиннилэр. Ол эрээри сэрэнэн бараллар. Наар иэҕиллэр буоллахха, тыаҕа эргийэн, төттөрү барыахха сөп. Бэл, сырдыкка, бултуу сылдьан, былыттаах күн киһи тыаҕа мунан, төттөрү эргийээччи. Саамай саастаах, булчут киһилэрэ Кирило бастыыр.

Төһө да сылаалаах айан буоллар, тыын көмүскэлигэр, дьүккүйэн истэхтэринэ табыллар. Тыыннаах буолар иннигэр дьулуһуу күүстэригэр күүһү эбэр. Бу өлүү дойдутуттан тэскилиэххэ эрэ!

Биир алааска кэбиһиилээх от турарын көрөн, тохтоон, аттарын сынньатан, от хаптара түстүлэр. Бэйэлэрэ эмиэ сылайбыттар, аччыктаабыттар. Матаҕаттан тоҥ эти ылан ыстаамахтаатылар.

Төһө сири барбыттара буолуой? Ону ким да билбэт. Кэбиһиилээх окко кэлэн от тиэйбит суоллара баар. Ону батыһан барарга быһаардылар. Ыалга тиийэр кутталлаах да, хайыахтарай. Тоҥуу хаарынан барыахтарын аттыын бэйэлиин сылайдылар. Халлаан сырдаан эрэр.

Суолу батыһан, биир ыалга тиийдилэр. Кыра алааска олорор дьадаҥы ыал быһыылаах. Кырыарбыт хойуу бытыктаах нууччалар киирбиттэригэр дьиэлээхтэр соһуйдулар, куттаннылар. Оҕолор оһох кэннигэр түстүлэр. Эдэр дьахтары кытта оҕонньор баар. Оҕонньору кытары сахалыы балкыһан, илиилэринэн көрдөрөн кэпсэтэ түстүлэр. Кирило «игидей-игидей» диэбитигэр, оҕонньор өйдөөтө быһыылаах – арҕаалыы-соҕуруу диэки ыйан баран биэс тарбаҕын көрдөрдө. Айанньыттар ыалга тохтоон, сынньанан ааһар буоллулар. Оҕонньорго киис тириитин биэрэн, «аттарбытыҥ аһатыҥ» диэн өйдөттүлэр. Оҕонньор биэрбиттэрин ылла. Сотору дьиэлээх киһи оҕустаах сыарҕанан баран тиэйэн аҕалла.

Нууччалар сынньаналларыгар утуйан ыллылар. Сарсыарда тыҥ хатыыта суол ыйдаран айаҥҥа турдулар. Аара өссө биир ыалга хонон, Иэгэдэй аҕатын ууһугар Модьукааҥҥа этэҥҥэ кэллилэр. «Дьэ быыһанныбыт», – диэн үөрэн, таҥараҕа кириэстэннилэр.

Биир саха киһитэ симиэбийэҕэ кэлэн этэн, тыыннаах ордубуттарыгар, ол киһиэхэ махтаннылар. «Хайа үтүө санаалаах барахсан эбитэ буолла», – дэһэллэр.

* * *

Парфен Ходырев булчуттар кэлэн кэпсээбиттэригэр: «Билигин Алдаҥҥа тахсар туһата суох буолуо», – диэтэ. Табалаах дьон туттарыахтара суоҕа. Ходыревка күһүөрү кыһын Алдан баайа Дабаан уонна Хатылы кинээһэ Аан Үөчэй, нууччалар ааттыылларынан Очей, Ойулҕа диэн саха киһитэ тоҥустары тардан, Алдан остуруогар саба түһээри тэринэллэрин туһунан биллэрбиттэрэ.

Дабааннаах Үөчэй ол киһиэхэ көмөлөһөллөрүттэн аккаастаммыттар. Дөксө Ходыревка этиэхтэрин иннинэ, Дмитрий Копыловка эмиэ биллэрбит, сэрэппит этилэр. Онон Алдан остуруогар саба түһүөхтэрэ суоҕа, түстэхтэринэ даҕаны Копылов көмүскэниэҕэ дии санаабыта. Бука, булчуттары ол Оилга диэн киһи тэрийэн өлөртөрбүтэ буолуо. Билигин сорох булчуттары мүччү туттаран куоттаран, тута кэлиэхтэрэ диэн бэлэмнэнэн олордоҕо. Эбэтэр ыраах күрэммитэ буолуо.

Ойулҕа, кырдьык, күһүн эрдэттэн чугастааҕы саха баайдарыгар сылдьыталаан, Алдан остуруогар саба түһэргэ көмө көрдөөбүтэ. Куйаҕа, үчүгэй тимир сэбэ суох тоҥустарга эрэммэт этэ. Ойулҕа этиитигэр биир да баай сөбүлэммэтэҕэ. Кини туох да төрдө-ууһа, баайа суох дьадаҥы киһи. Хара балыксыт. Оттон баайа суох киһи ытыктаммат.

Уонна бу кэнники аҕыйах сылга нууччалары кытта эйэ дэмнээхтик олороллор. Дьаһаах төлүүр, тыытыспат киһини нууччалар тыыппаттар. Онон бэйэлэринэн тоҕо сэриилиэхтэрэ буоллаҕай. Сэриилиэхтээҕэр, Ойулҕаны: «Ол-бу буолума, алдьархайы тардыма!» – диэн буойбуттара. Ону истибэккэ, тоҥустары, аҕыйах олохтоох сахалары кучуйан булчуттары өлөртөөтөхтөрө. Итинник харса-хабыра суох киһи бүтүн аҕа ууһун ыар иэстэбилгэ уган биэриэн сөп. Алдан баайа Дабаан баатырдарын биэрбэккэ, Ойулҕалаах буом-хахха туппут киисчиттэри кыайбаккалар куоттарбыттар.

Хаһаактар сайын от ыйын саҕана кочанан Алдаҥҥа тахсан, Ойулҕа дьиэтигэр олордоҕуна, эмискэ кэлэн, тутан ыллылар. Киһилэрэ дьону өлөрбүтүн кыккыраччы мэлдьэһэр. Күһүн дьону кикпэтэҕим, мин тугу да билбэппин диир.

Дьиэтин дьэҥдьийэн алтан хочулуогу, хас да сүгэни буллулар. Олору «атыыласпытым» диир. Киниттэн атын булчуттары өлөрбүт киһини кими да булбатылар. Сахалар бары: «Билбэппит, көрбөтөхпүт», – дииллэр. Дьиэлэригэр киһи уорбалыыр малын булбатылар. Тоҥустар буоллаҕына, бары көһөн ыраах барбыттар. Ойулҕаны илдьэ баран түрмэҕэ хаайдылар. Кини онно да сүгүн олорбото. Тахсан киирэригэр харабыл үрдүгэр түспүтүн, хата, чугас киһи баар буолан, кэнниттэн түһэн өрүһүйдэ. Хаһаактар буруйдааҕы илдьи кырбаан баран хаайыытыгар бырахтылар. Сарсыҥҥытыгар сууттаан, тиит лабаатыгар ыйаан өлөрдүлэр.

* * *

Балаҕан ыйын ортото. Нуҥнуур алаас арҕаа саҕатынан барар суол устун хааман иһэн, сүөһү ыллыгынан тахсан, тыаҕа киирэн кыра ырааһыйаҕа кэллэ. Суон дүлүҥ сытарын курдук сытар. Ол аттыгар кэлэн көрөн турбахтаан баран үрдүгэр олордо.

Манна Саттаардыын кэлэн олорбуттара. Ол хаһан эрэ өрдөөҕүтэ буолбутун курдук. Кырдьык даҕаны, онтон ыла уһун кэм аастаҕа. Туох барыта уларыйда. Нуҥнуур эргэ барда. Сөбүлэҥин биэрбитэ. Сотору кийиит буолан, билбэт дьонугар, ыраах дойдуга барар. Онтон үөрүөх санаата кэлбэт. Бу күһүҥҥү кэм чуумпурбут киэһэтин курдук курус санаа кутун-сүрүн баттыыр. Ардыгар ытыах санаата кэлэр. Дьүөгэлэрэ бары эргэ барбыттара ыраатта. Кини эрэ сириксэн аатыран чороҥ соҕотох сылдьыбыта. Сааһырбыт кыыска кэлин күтүөттэр олох да кэлбэт буолбуттара. «Кыыһынан кырдьаары гынна, бука, абааһы уола тутуспут кыыһа буолуо, ол иһин айыы киһитин сирэр», – диэн сир-буор аннынан сипсиһэллэрин бүтэйдии таайар этэ. Кыра оҕолор улаатан, мустан оонньуулларыгар сылдьыбат.

Оннук олордоҕуна, күтүөт кэлэн ыйыттарбытыгар, сөбүлэҥин биэрбитэ. Хайа муҥун чуҥкуйан олоруой. Кыыс сааһын ситтэ да эргэ баран, ыал буолан, олоҕун оҥостуохтаах дииллэр. Аны олоҕо тосту уларыйар. Кийиит буолан, ааҕан атыллаан, сэрэнэн үктэнэн, одууга-чинчигэ сылдьыах бэйэтэ буоллаҕа. Төһө да сааһырбыт курдук сананнар, оҕо саас ааһара түргэн да буолар эбит.

Саттаар уҥуоҕар саас ньургуһун тыллыыта сылдьара. Бүгүн онно сылдьан, эмиэ хараҕын уутун таһааран кэллэ. Маһа харааран, буора намтаан эрэрин харааста көрбүтэ. Томтоҕор буорун үрдүгэр көтөҕө түһэн эрэрин, кытыытын сүөһү батары үктээбитин көрөн кэллэ. Сүөһү суолун буорунан сабаары гынан баран, баҕар, аньыы буолуо диэн тыыппата.

Манна кэлэн арыый кэҥээбит курдук буолла. Икки аҥыы өрбүт суһуоҕун өһүллэ. Сиэбиттэн муос тарааҕын ылан, бобуччу туппут баттаҕын тараамахтаан, иилистибитин көннөрдө. Онтон төрдүттэн тараан намылытта. Кини бу курдук тиэтэйбэккэ, наҕыллык баттаҕын тараатаҕына, хайдах эрэ холкутуйар, кэҥиир. Уһун суһуох уоскутар, холкутатар туох эрэ дьикти абылаҥнаах. Арай билигин ким эрэ тыаҕа хааман бултуу сылдьан, соҕотох кыыс баттаҕын тараана олорорун көрөрө буоллар, дьиибэргиэх этэ. Кыыс ис санаатын, тоҕо манна кэлэн олорорун, баттаҕын тараанарын хантан билиэ буоллаҕай. Киһи тугу барытын ис дьиҥин билбэтиттэн дьиибэргиир.

* * *

Ыраах Ленскэй кыраайга анаммыт воеводалар Петр Головин, Матвей Глебов ыарахан обуостара бэрт эрэйинэн, бытааннык айанныыр. Сир аайы көлө кыайан көстүбэккэ тардыллыылара, суол-иис аһылларын кэтэһии эҥин курдук элбэх күчүмэҕэйи көрүстүлэр. Енисейскэйгэ кэлэн өр олордулар. Эмиэ көлө көстөрүн, бурдук булуутун айдаана.

Ленскэй остуруокка түөрт сүүсчэкэ киһи тиийиэхтээх. Оччо киһи сиир бурдугун ыраахтан таһар дэбигис кыаллыбата биллэр. Ол иһин Енисейскэйтэн бурдугу үүннэрэр бааһынайдары Лена өрүскэ аҕалан, өрүс үөһээ өттүгэр олохсутар былааннаахтар.

Енисейск воеводата өссө Петр Головиннаах кэлиэхтэрин иннинэ, Лена өрүскэ икки сиргэ бурдук ыһар бааһынайдары олохсутарга государь сорудаҕын ылбыта. Ол дьон сайын эрдэ кэлэн олохсуйаары, эрдэ хоҥнон сылбырҕатык айаннаабыттара. Ханна олохсуйалларын быһаарарга, дьиэ тутталларыгар көмөлөһөргө промысловиктар барсыбыттара. Бааһынайдар кэргэттэрин, оҕолорун илдьэ, сүөһүлэрин үүрэн, сайын ортото Лена өрүскэ кэлбиттэрэ. Кинилэри икки сиргэ олохтообуттара. Лена үөһээ өттүгэр уонна аллараа Усть-Кутка.

Бу дьон үүннэрбит бурдуктарын, атыыһыттар атыылаһан ылан Ленскэй остуруокка илдьэн атыылыахтаахтар. Инники былаан оннук.

Оттон воеводалар обуостара бэрт эрэйинэн айаннаан, көлө тиийбэккэ төттөрү-таары кырынан, сороҕор сүгэһэрдээх сатыы хааман, Усть-Кутка ыкса күһүн кэллилэр. Кинилэр түөрт сүүсчэкэ киһи үс сыл сиир бурдугун илдьэ иһэллэр. Атын да таһаҕастара элбэх. Аны өрүһүнэн айанныырга суднолары тутуохтаахтар. Усть-Кутка кыстыырга кыһыҥҥы үлэлэрэ ол буолуо. Онон тиийиэхтээх сирдэригэр аны сайын тиийэр буоллулар. Ол аата Москваттан Ленскэй остуруокка диэри үс сыл айаннаан тиийэллэр. Дьэ уһун, сындалҕаннаах айан.

* * *

Парфен Ходырев саха дьонун испииһэктээн кумааҕыга суруйбута туһалаах буолла. Кыһын дьаһаах төлөөһүнэ биллэ элбээтэ. Саха тойотторо сыл аайы дьаһаах хомуллуохтааҕын бигэтик өйдөөтүлэр, мэлдьи хомулларыгар үөрэннилэр.

Арай былырыын кыһын онно-манна киисчиттэри өлөртөөбүттэрэ куһаҕан. Инньэ гынан киисчиттэр ыраах барбат буоллулар. Үгүстэр олох уурайан дойдулаабыттара. Онон төһө да дьаһаах хомуллуута элбээбитин иһин, хааһынаҕа түүлээх киириитэ соччо эбиллибэтэ.

Киисчиттэри өлөрүү түбэлтэтэ Алдаҥҥа эрэ буолбатах этэ. Лена үөһээ уонна аллараа өттүлэригэр эмиэ хантан кэлбиттэрэ биллибэт нуучча дьоно симиэбийэ туттан олорон, сурахтыын сүтэн, дьиэлэрэ кытта умайан хаалбыттара. Көс омуктары эккирэтэн хантан ситиэххиний? Бүгүн манна, сарсын онно буолуохтара. Түргэнник воевода кэлэрэ буоллар бэрээдэги олохтуо этэ. Ол дьон иһэр сурахтара иһиллибитэ өр буолла.

Билигин эмиэ тутууга үлэлииллэр. Воеводалар олороллоругар анаан икки дьиэни туппуттара иччитэх тураллар. Манна кыһынын сахалар курдук муус түннүгү ууран олороллор. Муус түннүк да дьиэни күнүс сырдатар.

Аны кинээстэр дьаһааҕы аҕаллахтарына оҕуруо биэрбэт буолбуттара. Соҕурууттан аҕалбыт оҕуруолара бүппүтэ. Элбэх түүлээҕи аҕалбыт тойоттор туох эмэ манньаны ылаары эрэйэллэрэ биллэр. Дьаһааҕы төлүүллэрэ манньаҕа буолбакка, эбээһинэстэрэ буоларын өйдүөх эбиттэр.

Кинээстэр кэллэхтэринэ, «съезжая изба» диэн ааттанар улахан саха балаҕаныгар түһэрэллэр. Аһатан-сиэтэн, түүлээҕи элбэҕи аҕалбыт кинээскэ арыгы иһэрдэн, күндүлээн ыыталлар.

Саҥа 1641 сыл үүннэ. Олох-дьаһах биир кэм күнтэн күн, ыйтан ый этэҥҥэ ааһан истэ. Ханна даҕаны быһылаан буолбут сураҕа иһиллибэт. Бары-барыта хам тоҥмут, көмнөҕү бүрүммүт тииттэрдээх тымныы хоту дойдуга туох быһылаан буолуой диэх курдук мэлдьэһэн кэбиспит.

* * *

Сайын Бүлүү төрдүгэр олорбут Воин Шахов диэн киһи кэлэн Ленскэй остуруокка сулууспаҕа киирдэ. Уруккута Мангазея хаһаага, Бүлүү төрдүгэр сэттэ сыл олорбут. Онно олорон кэлин кэлбит Мангазея хаһаактарын кытары тапсыбатах. Ол туһунан быһа-хото кэпсээбэт. Хата, хааһынаҕа элбэх түүлээҕи чэпчэки сыанаҕа атыылаата. Мантан инньэ сулууспалаах буоллаҕына, ас нуорматын ылыа уонна харчынан хамнас аахсыа.

Били өрдөөҕүтэ Ленскэй остуруогун киһитиниин Степан Корытовтыын Эдьигээҥҥэ холбоһон хоту барбыт эмиэ Мангазея хаһаага Иван Ребров эргиллэн кэллэ. Уонча киһилээх. Кинилэр Индигиир өрүскэ тиийэннэр өр олорбуттар. Элбэх түүлээҕи аҕалбыттар. Биллэн турар, сорҕотун кистиир буолуохтаахтар. Хас биирдии хаһаак, стрелец бэйэтэ анал дьааһыктаах. Ону ким даҕаны иһин өҥөйөн көрүө суохтаах. Ол дьааһыктары күлүүстээх ампаарга туталлар.

Иван Ребров хоту дойдуга тиийэн эстибит-быстыбыт курдук тыллаһар. «Нужду и бедность, и холод терпели. Ели всякие скверни, кору и траву» диэн хаһаактарга кэпсиир. Дьүһүннэриттэн көрдөххө, соччо дьүдьэйбит көрүҥнэрэ көстүбэт. Арай таҥастара эргэрбит, тырыттыбыт.

Бэркэ кэтэспит дьонноро аатыран-айгыстан кэллилэр. Остуруок иһигэр киһи элбээн, бэйэтэ куорат курдук буолла. Кэлбит дьону ханна батарынан олохтоотулар. Элбэх аһы-үөлү, таһаҕаһы аҕалбыттар. Ону биэрэктэн үөһэ таһарга элбэх көлө, күүс тардылынна. Сорох таһаҕастара, дьонноро Усть-Кутка хаалбыттар үһү. Ону аҕаларга икки кочаны үөһэ ыыттылар.

Воеводанан ананан кэлбит Петр Головин бу дойду олоҕун-дьаһаҕын, дьонун-сэргэтин, ханан төһө киһи олорорун, төһө дьаһааҕы төлүүллэрин, ханна туох быһылаан буолбутун эҥин ыйыталаста. «Бачча киэҥ сиргэ олороҥҥут, олус кыра дьаһааҕы төлөтөр эбиккит, иноземецтары кытта ньээҥкэлэһэҥҥит нуучча дьонун өлөртөрбүккүт, мин кытаанах бэрээдэги олохтуом!» – диэн кытаанахтык эттэ. Хомуйуллубут түүлээх хааһынаҕа сорҕото эрэ киирэрин билэр буолан, воевода тылларын хаһаактар саҥата суох иһиттилэр. «Төһө да кытааттаргын, түүлээх сорҕото хаҥас халыйарын тохтотуоҥ суоҕа», – диэн кичимэ санаалаахтар. Түүлээх кыратык хаҥас хармааҥҥа киирбэт буоллаҕына, ким бу үөдэн түгэҕэ дойдуга кэлэн сулууспалыа буоллаҕай. Ону Головин бэйэтэ да өйдүүр ини.

Петр Петрович Головин – араллааннаах кэм иитиэхтээбит оҕото. Кини дьалхааннаах сылларга эстэн хаалбыт дворян уола этэ. Төһө да үтүө төрүттээҕин, сулууспатыгар кыһамньылааҕын иһин, улахан чыыннаах тойоттортон өйөбүлэ суох буолан, түөрт уонуттан тахсыар диэри дуоһунаһа үрдээбэтэҕэ. Стольник диэн, былыргыта тойоттор малааһыннарыгар эт түҥэтээччи киһи. Стольник билигин даҕаны төһө да кэнсэлээрийэ үлэһитэ аатырдар, син биир кыра дуоһунас.

Воеводанан ананан, табылыннаҕына дьэ өрө күөрэйиэх курдук буолла. Дьаһаах хомуйуллуутун үс-түөрт төгүл элбэтэн, государь хараҕын далыгар киирдэҕинэ, баҕар үрдэтиэх этилэр. Үрдэппит киһилэрин тохтоло суох үрдэтээччилэр. Бачча түгэн көстүбүтүн кэннэ, туттан-хаптан, биллэн хаалыахха наада…

Кини аһара кырыктаах, куруубай, киһини аһынар диэни букатын билбэт, бэйэтин сыалын ситиһэр инниттэн тугу да оҥорорун кэрэйбэт хабыр киһи. Таҥнарыы диэн тугун илэ бэйэтинэн этинэн-тириитинэн билэн кими да итэҕэйбэт. Өйүнэн-төйүнэн киһиргиир кыаҕа суох, эбиитин куттаҕас. Ити итэҕэһин бэйэтэ билинэр уонна онтукатын кистии сатыыр. Ол иһин бэйэтин кытта тэҥ эбэтэр киниттэн алын дуоһунастаах киһи утары саҥардаҕына, тыл бырахсаары гыннаҕына, быһаарса сатаабакка, үлтү бардьыгынаан кэбиһээччи. Оннук киһини нууччалар «дурной» диэн ааттыыллар. Уопсайынан, нуучча киһитэ былыр-былыргыттан тойону утары көрбөт үгэстээх. Онон туһанан, туох да өйө-билиитэ суох баламат дьон үөһэ ыттан, баһылык буолааччылар.