Текст книги "Үйэ кирбиитигэр"

Головин аҕыс башнялаах үчүгэй кириэппэс тутуллуо диэбитэ. Башняны саҥа маһынан туттар ордук. Бука, аҥаардас ол да үлэтэ сөп оҥороро буолуо. Барытын саҥа маһынан бүтүн куораты тутар олох кыаллыа суоҕа. Өрүс уҥуортан элбэх дьиэни көтүрэн аҕаллахтарына сатаныыһы.

* * *

Матвей Глебов Петрушкалыын ыаллары кэрийэллэр. Көлө наймылаһарга кэпсэттилэр. Ыаллара көлө биэриэхтэрин ыарыргыыллар. Биир оҕустаахпыт, оппут-маспыт тиэйиитэ баар дииллэр. Сэниэ ыаллартан, дьаһаах төлүүртэн босхолуохпут диэн, биирдии оҕустаах сыарҕаны ылыах буоллулар. Бу сылдьан Матвей Глебов сорох саха ыаллара олус дьадаҥытык олороллорун көрөн сөхтө.

Биир ыалга киирэн, көлө көрдүөҕү киһи тыла тахсыбат дьадаҥы олохтоохторун көрдүлэр. Эргэрэн лаҕыыр буола киртийбит торбос сутуруолаах, эмиэ эргэ убаһа тириитэ сонноох дьахтар куобах тириитин имитэр. Биэстээх-алталаах сып-сыгынньах уоллаах кыыс оонньуу олорон, ыалдьыттартан куттанан, оһох кэннигэр түстүлэр. Онтон сотору уол сирэйэ быган көрөр. Уонна дьиэҕэ ким да суох. Ороҥҥо сүөһү тириитэ эриллэ хомуйуллубут. Онно ыксары түүтэ кырпайдаммыт, хараара эргэрбит тамыйах тириитэ тастаах нэк суорҕан сытар. Суорҕан үрдүгэр эргэрэн хараара киртийбит тирии сыттык ууруллубут. Кулуһун сөрүө тэлгэммит. Дьиэ иһигэр хаппыт унньууланы эҥини үлтү мэлийэр кэлиилээх соҕооччу, тирии имитэр талкы, аҕыйах дүлүҥ олоппос, намыһах атахтаах сибиэ баар. Хаҥас ороҥҥо эргэ чабычахтар, ыаҕас, быдараах, кытыйалар, эт буһарар көһүйэ баара көстөр. Уонна туох да суох.

– Эриҥ ханна барбытай? – Петрушка, саҥата суох олоро түһэн баран, ыйытар.

– Ыалга барбыта, – дьиэлээх дьахтар кэпсэтэр.

– Уонна ким олороруй?

– Оҕонньор баар. Туутун көрө барбыта.

– Уонна ким да суох дуо?

– Суох.

– Хас ынахтааххыт?

Дьахтар эргиллэн ыалдьыттары көрөн ылар. Ону эмиэ тоҕо ыйыттылар диэн дьиибэргиир быһыылаах.

– Хас ынахтааххыт диибин.

– Икки ынахтаахпыт.

– Оҕус көлөлөөххүт дуо?

– Суох.

– Оттон оккутун-маскытын тугунан тиэйэҕит?

– Оҕустаах сыарҕаны Өйүк баайтан уларсабыт.

– Эриҥ баайга үлэлиир дуо?

– Кыһын убаһа аһатар.

– Онно тугунан манньалыыр? – Петрушка бэйэтэ кэпсэтэр.

– Өйүк баай, эрим түөрт уон убаһаны кыһын устата көрөн аһаттаҕына, биир убаһаны биэрэр.

Оҕонньор амчыллан киирэн тымтайын хаҥас диэки илдьэн уурар. Таҥаһа диэн эргэрэн хаҕыдах буолбут сиэҕэ суох куобах тыһа сонноох, торбос тириитэ сыалыйалаах. Атах сыгынньах. Ыалдьыттар оҕонньору кытта кэпсэтэн, ханна кимнээх олороллорун, төһө сүөһүлээхтэрин, суолу эҥини ыйыталастылар.

Киэһэ Өйүк баайга кэлэн хоннулар. Матвей Глебов Өйүккэ: «Дьон көлө биэриэхтэрин ыарыргыыллар, эн тылгын тиэрдэн кэпсэт», – диэн эттэ. Уонна, көлөнөн көмөлөһөллөрүн иһин, аҕа ууһун олоччу дьаһаах төлүүртэн босхолуубут диэтэ. Өйүк ону үөрэ иһиттэ. Көлөнү булууга кыайарынан көмөлөһүөх буолан эрэннэрдэ.

* * *

Матвей Глебов куоракка төннөн баран, мас кэрдэр дьону тэрийэн, Өйүк баайга ыытта. Уон биэс киһи тыаҕа тахсан дьиэлэнэн олорон, мас кэрдиэхтээхтэр. Тыаҕа урут баайга мас кэрдээччилэр туппут дьиэлэрэ баар үһү. Петр Головин Глебовтан ыйыталаһан билэн баран ыйыы-кэрдии биэрэн дьаһалымсыйда.

Глебов иккис воеводанан ананан кэлбитэ. Бу дойдуга кэлэн, көннөрү биригэдьиир курдук буолан хаалла. Головин сыыһа тойомсуйдаҕына даҕаны саҥарбат. Абааһы киһини кытта мөккүһэн даҕаны туһата суох. Эмиэ ый-хай, ыһыы-хаһыы буолуо. Тойон саҥардаҕына, сөбүлэспит курдук, төбөтүн кэҕиҥнэппитин бэйэтэ да билбэккэ хаалар.

Аҕыйах хонон баран Глебов эмиэ уҥуор туораан, Өйүк баайга кэллэ. Ат уларсан, сирдьиттээх, үлэһиттэригэр барда.

Мырааны куоһааҕынан да таҕысталлар, үрдүк сир эбит. Сир үрдүгэ үөһэ тахсан баран эргиллэн көрдөххө биллэр. Сахалар бу суолунан Бүлүүгэ тиийэ бараллар үһү. Мас кэрдэр сирдэрэ мыраан үрдүттэн син тэйиччи сиргэ баар эбит. Үлэһиттэр сыбаҕа сууллубут эргэ саха балаҕаныгар дьиэлэммиттэр. Тутуу маһа син баар да, таһыыта ыраах буолсу. Мантан Өйүк дьиэтин таһыгар тиэрдиэх диэтэххэ ыраах сир. Кыһыны быһа тастардахха табыллыыһы.

Эти уурар умуһах суох эбит. Онон тоҥоруу буолуор диэри сиир эттэрин Өйүк муус умуһаҕар уура сылдьан, үстүү хоно-хоно, ыҥыыр аттаах киһинэн тастардахха табыллыыһы. Ону барытын тэрийдэххэ сатанар. Оттон бурдугу үлэһиттэр бэйэлэрэ хааһылаан сиэхтэрэ.

Элбэх мас кэрдиллиэхтээх. Онон үлэһиттэри кыһын эмиэ олордон үлэлэтэллэрэ буолуо. Чэ, ону кэлин быһаарыллыа. Өрүс уҥуортан эргэ дьиэлэри көһөрдөххө, үлэтэ хобулсуйуо этэ. Петр Головин мэһэйдэспэтэ буоллар…

* * *

Хаһаактар, промысловиктар, көннөрү да үлэһиттэр Петр Головин чугас баар буоллаҕына куттанан, күлүккэ олорбот, чугас сөтүөлээбэт, күн уотугар таалалаабат буоллулар. Головин кэлэн мөҕүө, бардьыгыныа, кымньыынан охсуо диэн дьалты туттан, хараҕар көстүмээри тумна хаама сылдьаллар. Бары туох эрэ буруйдаах курдук тутталлар. Дьону оннук кыһайар, мөҕөр-этэр ордук куһаҕан. Сорохтор тойон көрбөтүгэр кыһанан-мүһэнэн үлэлээбэттэр. Буоллун-хааллын диэбит курдук үлэлээбитэ буолаллар. Соруйан өр сынньаналлар. Кэлэн көрүө, хайдах үлэлээбиттэрин бэрэбиэркэлиэ дии санаатахтарына эрэ ходьоччу үлэлииллэр. Инньэ гынан, сороҕор үлэ бытаарар.

Оттон Матвей Глебов – олох атын киһи. Кимиэхэ барытыгар үчүгэй сыһыаннаах. Ол иһин кинини сөбүлүүллэр. Матвей дьон үлэлиир усулуобуйатын үчүгэйдик тэрийэр, аһылыктарын хааччыйар. Кини үлэһиттэрэ кыһанан үлэлииллэр. Матвей бэйэтэ эмиэ Головинтан дьалты буолан, үлэһиттэрин билэ-көрө диэн, сайын устата кэлэ-бара сырытта. Өйүк баай Матвейы сөбүлээтэ. Нууччаларга даҕаны үчүгэй дьон бааллар эбит диир. Ол иһин көлөнөн, аһынан, үлэһиттэринэн даҕаны улаханнык көмөлөһөр.

Күһүн Петр Головин онно-манна ыыталаабыт көрбүөччүлэрэ кэлбиттэригэр, хас биирдии киһиэхэ сүөһү эбэтэр ат биэртэлээтэ. Туох саҥаны-иҥэни истибиттэрин, сибикилээбиттэрин ыйытар. Итиччэ улахан манньаны ылан үөрбүт дьон ханна ким туох диэбитин, тугу көрбүттэрин барытын сиһилии кэпсииллэр. Сорохтор сөбүлээбэтэх, аанньа аһаппатах, эбэтэр үүрэн ыыппыт дьоннорун тустарынан холуннаран, эбэн-сабан кэпсээтилэр.

Ону истэн баран Головин улууска хаһаактары ыыталаан, сахалары туттаран аҕалан хаайталаан кэбистэ. Уонна күнүс киһини накаастыыр балаҕаҥҥа киллэртэрэн, кымньыынан таһыйа-таһыйа, доппуруостуур. Тылбаасчытынан этиттэрэн, «инньэ диэбит үһүгүт, оннук сааммыт үһүгүт» дии-дии ыххайар. Аны биһигини утары «мыык» да диэмэҥ, государь кулгааҕа аһаҕас, илиитэ уһун, иккиһин түбэстэххитинэ, ыйаан кэбиһиэхпит диэн этитэн куттаан баран ыыталыыр.

Ол курдук сүүрбэччэ киһини аҕалан «үөрэттэ», сэрэттэ. Хаайыыга түбэспит сахалар нууччалар эмиэ хаайыыга олороллорун көрөн бэркэ соһуйдулар, бэркиһээтилэр.

Петр Головин бэйэтин дьонугар кимиэхэ да эрэммэт буолла. Наар саагыбар тэрийиэхтэрэ, өлөрүөхтэрэ диэн куттанар. Кинини суулларан баран, иккис воеводанан ананан кэлбит киһини, Матвей Глебовы өрө таһаарыахтара дии саныыр. Бу кэлин үлэни үчүгэйдик тэрийэн, Матвей Глебов аптарытыаттанан эрэр. Үлэһиттэр «Матвей инньэ диэбитэ, оннук эппитэ» диэн кэпсэтэллэрин сотору-сотору истэр буолла. Соруйан кинини кыынньыыллар быһыылаах. Онон Матвейы түҥнэрэр сыалы-соругу ылынна.

Маҥнай Матвей Глебов хамначчыттарын хаайталаата. Таһыйтара-таһыйтара тойоннорун баһааҕырдар көрдөрүүнү этэллэригэр күһэйэр. Эттэххитинэ, крепостной хабалаттан босхолуом, өрө таһаарыам диэн албынныы сатыыр. Матвей Глебов «сахалары өрө туруҥ диэн ускайдаабыта буолбат дуо» диэн ыйытар. «Бэл, миигин өлөрөн, хааһынаны халаан баран хоту күрээри санаммыта, ону эт, эн билэр буолуохтааххын!» – дии-дии, ыххайар.

Иван диэн сүрэхтэммит остяк омук киһитэ, муҥнуулларын тулуйбакка, тойонун утары көрдөрүүнү биэрдэ. Онон сылтаҕыран, Головин Матвей Глебовы хаайарга быһаарынар.

Сэтинньи ый саҕана Матвей Глебов дьиэтигэр олордоҕуна, хаһаак кэлэн: «Головиҥҥа барыаҥ үһү», – диэн этэр. Матвей кэлэн тойон үлэлиир дьиэтигэр киирбитигэр, ким да суох эбит. Сотору таһыттан хаһаактар киирэн туох да кэпсэтиитэ, быһаарыыта суох Матвейы тутан ылан, түрмэҕэ илдьэн хаайан кэбиһэллэр.

Түрмэҕэ сүүрбэччэ хаайыылаах баар. Сахалар биэс-алта киһи муннугу булан олороллор. Таҥастарыттан көрдөххө, бары баай, мааны дьоннор. Сорохтор туох иһин түбэспиттэрин билбэттэр даҕаны.

Хас да хонук ааста даҕаны, Глебовы таһааран доппуруостуу иликтэр. Туох да буруйу оҥорбут курдук санаммат. Головин адьас ыттыы балыйан олорпута биллэр. Мантан ордук атаҕастабыллаах, кыһыылаах ама туох баар буолуой?!

Бииргэ олорор табаарыһа: «Мээнэ саҥарыма, дьону кытта сэрэнэн кэпсэт, манна Головин киһитэ баар, тугу саҥарбытыҥ барыта кини кулгааҕар иһиллиэ», – диэн сибис гынан сэрэттэ.

Матвей хаайыы харабылын кытта кэпсэтэн көрбүтүн киһитэ баһын илгистэн баран, кулгааҕын саба тутунна. Хайдах эмэ гынан сурук ыытан, үҥсүбүт киһи дии саныыр. Көҥүлгэ Бахтеяров диэн суруксуттар тойонноро баар. Табаарыһа. Ол киһиэхэ биллэрбит киһи. Бэйэтэ санаа булан үҥсүбэт киһи буолуохтаах.

Хаайыы аһа туох аанньа буолуой. Киэһэ, сарсыарда кыра хара килиэби кытта өрүс сиикэй уутун биэрэллэр. Күнүс миин тобоҕун, тиниктэммит эт уҥуоҕун, эбэтэр сүөһү иһин буһарбыттарын киллэрэн амсаталлар. Оттон сахалары аһаппаттар. Кимиэхэ эмэ аймахтара ас аҕаллахтарына, ону үллэстэн сииллэр. Улуустан ас кэлбэккэ аччыктаатахтарына эрэ аһата түһэллэр.

* * *

Өрүс мууһа туран, көлөнү туоратар буоларын кытта, көтүрүллүбүт дьиэ маһын сыарҕалаах атынан, оҕуһунан уҥуор туораппытынан бардылар. Матвей Глебов хаайыллыбытын кэннэ, Петр Головин саҥа куорат тутуутун дьаһайар киһинэн бояр уолун Алексей Бедарев диэн киһини анаабыта.

Сахалар көтүрүллүбүт дьиэ маһын таһыыга сүүрбэ сыарҕалаах оҕуһу туруорбуттар. Нууччалар уон сыарҕалаах атынан таһаллар. Өйүк Сайсары күөл таһынааҕы сайылыгыттан көһөн, кыстык дьиэтигэр, Ытык Күөл таһыгар олорор. Оттон сайылыгар мас таһааччылар дьиэлэнэллэр.

Мыраан анныгар үҥкүрүтүллүбүт тутуу маһын таһарга сүүрбэ сыарҕалаах оҕус үлэлиир. Онно ыраахтан, Үөдэйтэн эҥин, кэлэн үлэлииллэр. Тутуу маһын тиэйбит көлөлөөх дьон тохтоло суох субуһаллар. Сахалар айахтарын иһин уонна дьаһаахтан босхолонобут диэн үлэлииллэр. Оннук кэпсэппиттэрэ. Онон нууччалар да, сахалар да бу кэпсэтиилэрэ икки өттүттэн барыстаах курдук саныыллар.

Быйыл төһө да элбэх ыал күрэнэн көһөн барбытын иһин, хайа да сыллааҕар элбэх дьаһаах киирдэ. Аҕала тураллар. Кыайан бултаабат дьон эт, арыы тиэйэн киллэрэллэр, эбэтэр сүөһүнү сиэтэн аҕалаллар. Петр Головин ол аайы киһиргиир. Урут сыыһа дьаһайаҕын диэбит дьонуттан «сөпкө дьаһайбыт эбиппин буолбат дуо?» диэн ыйытар. «Мин кэлэн бэрээдэги олохтооботоҕум эбитэ буоллар, сахалар олох да дьаһааҕы аҕалыа суох этилэр, эмиэ аманаат тутуо этигит!» – диир урут сулууспалаабыт дьоҥҥо. «Эһиги акаары буолаҥҥыт, алыс ньээҥкэлэһэҥҥит дьону өлөттөрбүккүт!» – диэн хас санаатаҕын аайы хатылыыр.

Сахалар улууска тахсыбыт дьону өлөртөөбүттэрин, айманан өрө тура сылдьыбыттарын кэннэ, Головин сүөһү ахсаанын суруйтарары тохтоппута. Ол да буоллар, суостаах тойонтон куттанан, дьаһааҕы урукку дьыллааҕар быдан элбэҕи аҕалаллар.

Петр Головиҥҥа ордук промысловиктар ньылаҥныыллар, илэ-сала түһэллэр. Хас биирдии промысловик воеводаттан улахан тутулуктаах. Воевода өһөөбүт промысловига бу куораттан олох бардаҕына сатанар. Бултуурга көҥүллээн ыытыа суоҕа. Бурдугу атыытыгар даҕаны бэрдэриэ суоҕа. Бултаабыт түүлээҕин олох кыра сыанаҕа тутуоҕа. Кочанан бултуур сиригэр бырахтарыа суоҕа. Хааччахтыыр, күһэйэр ньымата элбэх. Ол иһин иирсээн буоллар эрэ, промысловиктар бары воевода диэки буолаллар. Хаһаактар, стрелецтэр, үлэһиттэр даҕаны воеводаны утары көрбөттөр.

Петр Головин түүлээҕи аҕаллахтарына, үксүгэр бэйэтэ көрөн, ааҕан тутар. Целовальник түүлээҕи уоруо, итэтиэ диэн ый аайы бэрэбиэркэлэтэр. Барыга бары орооһор. Асчыт аһы астыырын, оннооҕор иһити төһө үчүгэйдик сууйарын эмиэ бэрэбиэркэлиир. Бэрэбиэркэтэ диэн сөп буола-буола киирэн көрөн тахсар.

Кинини бары абааһы көрөллөр. Ол эрээри куттанан саҥарбаттар. Хаайтаран кэбиһиэ диэн куттаналлар. Бэл, сирэйин утары көрбөттөр. Утары көрөр киһини сөбүлээбэт.

Бу тыйыс дойду дьыбарын курдук, куорат иһигэр тымныы-курус сыһыан, дьиксинии, тыҥааһын бүрүүкээтэ. Бэл, улаханнык саҥарбат, күлсүбэт буоллулар. Соҕотох киһи бүтүн куорат дьонун биир муостанан хаамтарара диэн сүрдээх буолар эбит…

* * *

Саҥа 1643 сыл үүннэ. Петр Головин Матвей Глебовы билиҥҥэ диэри хаайыыга олордор. Кини Глебовы хаайбыт биир биричиинэтэ хаһаактары, үлэһиттэри, сахалары даҕаны кигэн кинини өрө туруоруо диэн. Дьон Глебов диэки буоларын, кини тылын улгумнук истэрин, ытыктыырын билэн ордук кыйахаммыта. Онон воевода миэстэтин ылыан сөптөөх киһини хайаан даҕаны самнардаҕына эрэ табыллыах курдук буолбута. Хаайыыга олордон баран государь аатыгар Глебов таҥнарбытын иһин тутулунна диэн баһааҕырдар суругу суруйбута. Онно туоһу быһыытынан хас да киһини ааттаабыта.

Өссө Москваҕа сылдьан, ыраах Сибиир түгэҕэр воеводанан ананан барыан иннинэ, кутталлаах дойдуга барабын дии санаан, сыгаан дьахтарыгар сэрэбиэйдэппитэ. Ол дьахтар: «Чугас киһиҥ таҥнарыа, онтон сэрэн», – диэбитэ. «Ону самнардаххына, үчүгэйдик сылдьыаҥ, дойдугар этэҥҥэ эргиллэн кэлиэҥ», – диэн барыһыайдаабыта.Тоҕо эрэ ол дьахтар тыла төбөтүттэн тахсыбат. Бэл, түүн түүлүгэр киирэр. Ол иһин кими да итэҕэйбэт. Ханнык баҕарар киһи саҥатыгар туох эрэ кэтэх, кистэлэҥ санааны арыйа сатыыр. Кини санаатыгар, хаһаактар түмсэн сүбэлэһэр, хас хардыытын ааҕа көрөр курдуктар. Сороҕор тугу эрэ кэпсэтэ туран, кини иһэрин көрдөхтөрүнэ ньим бараллар. Наар таҥнарыахтара, өлөрүөхтэрэ диэн куттанар. Кыратык да уорбалыы санаабыт эбэтэр утарыласпыт киһитин хаайтаран кэбиһэр. Дьону үлэлэтэ диэн ханна эрэ дьалты ыытар. Элбэх киһини куорат тутуутугар диэн ыыталаабыта. Хас да кистэлэҥ кэтэбил, донуосчут дьоннордоох. Бэл, Москва боярдара государь Дмитрийи утары саагыбар тэрийэн, күнүс атаҕар үҥэн баран, түүн өрө туран өлөрөн кэбиспиттэрэ. Киһи оннук. Эгэ, манна дуо! Манна тугу барытын оҥоруохтарын сөп. Кими да эрэниэххэ сатаммат.

* * *

Петр Головин иккис воеводанан ананан кэлбит Матвей Глебовы хаайан сытыарарын үгүс киһи сөбүлээбэт. Маҥнай бэйэ икки ардыгар муннукка-ханныкка сипсиһэн кэпсэтэн баран, улам тэнийэн, сөбүлээбэт киҥир-хаҥыр саҥалар иһиллэр буоллулар.

Олунньу ый саҕана арыый сааһырбыт хаһаактар мустан сүбэлэстилэр. Кими эмэ ыытан, тойону кытта кэпсэтиннэрэн көрүөҕүҥ дэстилэр. Ол эрээри ким даҕаны барыан баҕарбат. Ефим Филатовка эппиттэрин «миэхэ өстөнө сылдьар» диэн буолуммата. Онтон: «Дьяк буоларыҥ быһыытынан, эн эрэ барарыҥ сөп», – диэн көрдөспүттэригэр нэһиилэ ылынна.

Головин үлэлиир дьиэтигэр кэлэн киирбитин көрөн, Филатов кириэстэнэн баран тойоҥҥо киирдэ. Дьон киирэ-тахса сэмээр кэтэһэ сырыттылар. Киһилэрэ тоҕо эрэ өр буолла. Кэтэспэхтээбиттэрин кэннэ, биир киһи киирэн, «Филатовы илдьэн хаайан кэбистилэр» диэн соһумар сураҕы иһитиннэрдэ. Ону истэн олус бэркиһээтилэр, абардылар. «Бары баран кэпсэтиэҕиҥ!» – дэстилэр. Уонтан тахса буолан тойоҥҥо бэйэтигэр бардылар. Воеводаны харабыллыыр икки хаһаак киирэн эрэр дьону тохтотуох курдук туран кэлбиттэригэр, харса суох бары дьиэ иһигэр киирдилэр.

Головин соһуйан хараҕа кэҥээтэ. Куттанна быһыылаах – илиитэ титирэстээн ылла. Онтон киирбит дьон саллыбыт курдук ааҥҥа бөлүөхсүбүттэрин көрөн, холкутуйа быһыытыйда.

– Тоҕо кэллигит? – диэн ыйытта.

Онуоха Федор диэн сааһырбыт хаһаак:

– Матвей Глебов, Ефим Филатов – туох да буруйа суох дьон. Кинилэри босхолоо, – диэн симик куолаһынан көрдөһөрдүү эттэ.

– Это что, бунт? – Головин чыпчылыйбакка көрөр.

– Нет, не бунт. Мы просто пришли говорить тобой. По совести, – Федор холкутук саҥарар. – Ради бога, освободи их. Просим. Они не виноваты.

– Врешь ты, Федор. Они виноваты перед государем. Это они научили ясачных людей не платить полного ясака. Учили якутов служивых людей побивать и под острог собираться. Острог зажечь, пушки в воду побросать. Советовали тунгусам уйти в отдаленныө места. Все это я знаю! – Головин саҥата улаатар.

Хаһаактар сэрэнэн мөккүһэн көрдүлэр. Головин олох иннин биэрбэт. Олох ньүдьү-балай буруйдуур. Эһигини барыгытын хаайталыам диэн суоһурҕанар. Онон, сэрэйбит курдук, тугу да туһаммакка таҕыстылар.

Петр Головин уһаан-кэҥээн толкуйдуу түһэн баран, кырдьык сүрэ бэрт диэтэҕэ буолуо, эбэтэр бууннуохтара диэн куттаммыта дуу, икки хонон баран Глебовтаах Филатовы хаайыыттан таһаарда. Ол эрээри дьиэлэриттэн тахсан атын сиргэ баралларын бопто.

Харабылларга: «Кинилэри ханна да ыытымаҥ, киэһэ, сарсыарда көрө сылдьыҥ!» – диэн дьаһайда. Ханна эмит сурук ыыталларын эмиэ боптордо.

* * *

Кулун тутар ый үүннэ. Саҥа куорат тутуллуохтаах сиригэр мас бөҕө таһылынна. Үөһэттэн саҥа маһы таһаллар. Өрүс уҥуоргутуттан эргэ дьиэлэри көтүрэн аҕалаллар. Арыый ичигэс буоларын кытта, дьиэлэри туппутунан барыахтара. Сорохтор таһыллыбыт мастары таҥастаан бэлэмнииллэр.

Петр Головин Парфен Ходыревы туоратан баран олох чугаһаппат. Оттон Матвей Глебовы уонна Ефим Филатовы дьиэ хаайыытыгар олордор. Ханна да ыыппакка, кэтэтэ-маната сылдьар. Түрмэ туолан, иккис дьиэни хаайыы дьиэтэ оҥорбуттара. Олорго нууччалары да, сахалары да хаайар. Уорбалаабыт киһитин хаайан кэбиһэр уонна нэдиэлэттэн хас да ыйга тиийэ олордор. Сорохторун ким эрэ донуоһунан хаайтарар. Кини донуосчуттара кимнээхтэрэ буолаллара биллибэт. Ол иһин бэйэ-бэйэлэриттэн сэрэнэн, мээнэ саҥарбат, кэпсэппэт да буоллулар. Сорох хаайыылаахтар, доппуруоска ыҥырыллыбат да буолан, туохха түбэспиттэрин бэйэлэрэ да билбэттэр.

Үгүстэр Головин хараҕар көстүмээри, тутууга баран үлэлииллэр. Тутууга эмиэ кини донуосчуттара бааллар. Оттон куоракка буоллаҕына саҥа-иҥэ, күлсүү-салсыы иһиллибэт буолбута ыраатта. Бары туохха эрэ баттаппыт, туохтан эрэ куттаммыт курдук, кирик-хорук туттан сылдьаллар.

Биллэн турар, Головин тирэнэр, илэ-сала көтөр дьонноох буолан чиҥник үктэнэн хаамар. Бэйэтэ илдьэ кэлбит улгум, истигэн, кини сорудаҕын толоро кусчут ыт курдук ыстанар эрдьигэннэрдээх. Кини ордук урукку Парфен Ходырев дьонун эрэммэт. Өрө туруохтара, өлөрүөхтэрэ диэн куттанан барыларын тутуу үлэтигэр ыыппыта. Ол дьон Өйүк дьиэлэригэр олорон үрдүттэн үлэлииллэр. Сайын кинилэри ханна эмэ ыраах утаарбыт киһи диэн санааҕа тиийдэ. Дьону ханна ыытыахха сөбүй? Хоту элбэх киһини ыытар табыллыбата буолуо. Ханна эмит арылла, чинчиллэ илик саҥа сиргэ ыытыахха наада. Петр Головин сыта-тура толкуйдаан баран, олохтоох саха тойотторуттан сири-дойдуну ыйыталаһарга быһаарынна. Ону кэпсэтээри Лөгөй баайы ыҥыртарда.

Головин государь иннигэр улахан үтүөлээх киһи курдук сананар. Киис тириитэ хааһынаҕа киириитин хас да төгүл элбэттэ. Ол кылаабынайа. Бэрээдэги олохтоото. Саҥа куораты туттарар. Аны сайын экспедиция тэрийэн, Россия государствотыгар саҥа сири арыйан холбоотоҕуна, ким-хайа иннинэ кини аата ааттаныа. Хаһан баҕарар тойон хайҕанааччы.

Дьону хаайбыта, накаастаабыта улахан буолбатах. Бэрээдэк олохтонорун туһугар, киһини накаастаан күһэйии – Россияҕа былыр-былыргыттан олохсуйбут үгэс. Дьиҥинэн ыллахха, туох барыта государь иннигэр, Россия кыаҕырарын туһугар оҥоһуллар. Оннук.

* * *

Петр Головин Лөгөй кэлбитигэр остуолга ас тартарда, арыгы туруорда. Лөгөй нуучча арыгытын иһэрин сөбүлүүр. Саха арыгыта диэн уохтаах кымыс. Абааһы ситимэ диэн хахыйахха эбэтэр талахха, титириккэ эриллэн үүнэр, бэрт дэҥҥэ көстөр үүнээйинэн уоҕурдуллубут үчүгэй көөнньөрүүлээх кымыһы элбэҕи испит киһи итирэн көнньүөрээччи.

Саха улахан баайдара ыраах Амыр өрүскэ таһаҕасчыттары ыытан, богдо омук арыгытын, бурдугун, таҥаһын аҕалтараллара. Онон арыгы диэн тугун билэр.

Петр Головин эйэҕэһэ киирдэҕинэ, ымайары, албыннаһары сатыыр киһи. Балаҕан иһигэр тылбаасчыт Лукашкалыын үһүө буолан аһаатылар. Лөгөйү эрэнэр киһитэ буолан, харабыллыыр хаһаагы киллэрбэтэҕэ.

Хаһаайын кыра таас иһиттэргэ арыгы кутаттаан, охсуһуннаран истилэр. Нуучча тойоно улууска хайдах олороллорун, дьон тугу кэпсэтэрин эҥин сураспытын, Лукашка сахалыы тылбаастыыр.

– Тойон ыйытар, эһиги сахалар, ыраах дьону ыытан атыыһыттаһар этигит дуо диэн, – Лукашка Лөгөйтөн ыйытар.

– Мин ыраах таһаҕасчыттары ыыппат этим. Көннөрү чугас эргин сылдьааччыбыт. Улахан баайдар тэрийэн ыраах ыыталлар.

Лөгөй бурдук аһы ылан сиир.

– Ыраах ханна ыыталларай? – Лукашка тойонун тылын сахалыы хатылаан ыйытар.

– Бүлүү, Өймөкөөн диэки. Ким ханна чугас олорорунан.

– Өймөкөөн диэн ханна баар дойдунуй?

– Илин баар.

– Төһө ыраах сирий?

– Ыраах.

– Онно хайдах тиийиэххэ сөбүй?

– Алдан өрүһү уҥуордаан. Хайалаах дойду дииллэр. Онно барар аартыгы булан айаннаатахха, оччо ырааҕа суох дойду дииллэр. Арба хас да сыллааҕыта ол диэки нууччалар барбыт сурахтаахтара. Ол дьонтон ыйытыҥ.

– Ол дойдуга сахалар олороллор дуо?

– Аҕыйах саха ыала баар дииллэр. Тоҥус дойдута.

– Уонна ханна баралларай?

– Уонна Амырга ыытар этилэр. Ол ыраах дойду. Биирдэ эмэтэ улахан баайдар ыыталлара.

– Ол хайа диэки баар дойдунуй?

– Ол өрүс соҕуруулуу соҕус баар.

– Өрүс диигин дуу? Улахан өрүс дуо?

– Улахан өрүс дииллэр. Ыраах дойду. Мээнэ киһи тиийбэт сирэ буолуохтаах.

– Онно ханан баралларай?

– Алдан салаата Учур диэн үрэх баар. Ону батыһан барар сурахтаахтара.

– Ол Учур үрэххэ сахалар олороллор дуо?

– Суох. Саха олорбот сирэ. Тоҥустар сирдэрэ. Тыа да хайа дойду буолуохтаах.

– Амыртан тугу аҕалалларай?

– Богдо омук таҥаһын, бурдугун эҥин. Айана эрэйдээх уонна олус ыраах буолан, сылдьыһыы суох. Дэҥ кэриэтэ улахан баайдар эрэ тэрийэн ыыталлара.

– Онно тиийэргэ сирдьити хантан булуохха сөбүй?

– Оттон ол диэки олорор ыаллартан, тоҥустартан булуохха сөп.

– Эйиэхэ Учур төрдүгэр диэри хонуунан барарга суолу билэр киһи баар дуо?

– Миэхэ ол диэки сылдьыбыт киһи суох. Илин ыраах олорор аймахтарга барыҥ. Онтон сирдьити булуоххут.

– Уонна тойон маннык ыйытар, ол Амырга сүүсчэкэ киһилээх этэрээти ханан, хайдах ыытыахха сөбүй?

– Киммилэр, доҕоор. Барар дьон бэйэҕит билиэххит буоллаҕа, – Лөгөй аны сыыһа ыйаммын буруйдана сылдьыам дии санаата.

– Тойон этэр, Учур төрдүгэр диэри өрүһүнэн усталлар. Онтон ат атыылаһан барыахха сөп дуо?

– Алдан үөһээ өттө бүтүннүү тыа, хайа дойду дииллэр. Ол диэки саха ыала суох буолуохтаах. Арай тоҥустар бааллара буолуо. Тоҥустар аты туппаттар.

– Оттон арай дьону сорҕотун өрүһүнэн бырахтаран баран, сүүрбэччэ аттаах киһини сиринэн ыыттахха хайдах буолуой?

– Син. Аттаах дьону эрдэттэн, өрүс мууһа саас хобордоон көтөҕүллэ илигинэ, ыыттаххытына сатанара буолуо. Ырбыы хаайа илигинэ. Өрүһү мууһунан туоратар гына. Айана эрэйдээх буолуо. Ыраах сир… Сүрдээх да харбааһыннаах санаалаах дьон, онно-манна тиийэн түһэн! Бу эн хайа дойду, ким оҕото буолаҕын?

– Мин – үөдэйбин, – Лукашка, Лөгөй эппитин нууччалыы тылбаастаан баран, хоруйдуур.

– Үөдэй хайаларын оҕотоҕун?

– Дьаарай диэн киһи оҕотобун.

– Бу эн хайдах нууччалыы саҥарар буоллуҥ? Кус-хаас тойуга буолбат дуо?

– Соҕуруу нуучча куората баар. Онно илдьэ баран үөрэппиттэрэ.

– Оо, саха оҕолоро онно-манна тиийэн түһэҥҥит. Атын омук тылыгар үөрэнэ охсубуттар. Нууччалыы саҥаран, нуучча аһын аһаан эрдэҕиҥ, – Лөгөй холуочуйан, тыла-өһө элбиир.

* * *

Кулун тутар ый ортотун диэки онно-манна тарҕаһан чугас эргин бултаабыт промысловиктар кэлитэлээтилэр. Били Алдаҥҥа кыстаабыт булчуттары өлөртүөхтэриттэн ыла ол диэки баран бултаабат буолбуттара. Алдан төрдүгэр бырахтаран, Тумара үрэҕинэн тахсан бултууллар. Чугас эргин бултааччылар киһи суох сиригэр олорон кыстыыллар. Онон түүлээҕи кыайан хото бултаабаттар.Ыырдара кыараҕас. Ол да буоллар, күһүн аайы бара тураллар.

Промысловиктар сорохторо кыһын бултаабыт түүлээхтэрин куоракка кэлэн арыгылаан кэбиһэллэр. Итирэн тиэриллэҥнээтэхтэринэ, Петр Головин хаайтаран кэбиһэр. Үрүҥ арыгыны мээнэ атыылаттарбат. Ол да буоллар, иһээччилэр булан испит буолаллар. Сорох булчуттар испэттэр. Кичээҥилэр.

Промысловиктар кэлбиттэрин кэннэ, Головин дьону хаайталыыра ордук сүрдэннэ. Матвей Глебовы, Ефим Филатовы эмиэ хаайталаан кэбистэ. Кинилэри босхолооҥ диэбит хаһаактары эмиэ биир-биир хаайталаата. Сорох саха дьонун билиҥҥэ диэри хаайыыга олордор. Саҥа дьону аҕалтаран хаайтарар. Онон хаайыыга киһи толору. Саха тойотторун босхолотоору, улуустан киис кэһиилээх кэлэллэр. Көрдөһүү бөҕө. Оччоҕо таһаартыыр. Головины өйүүр чугас дьоно: «Хаайыллыбыт дьон үҥсүөхтэрэ, кэлин бэйэҕин буруйдаайаллар», – диэтэхтэринэ, сапсыйан эрэ кэбиһэр.

– Хотя над мною грех взыщется и царев гнев придет и много упрека будет, я очей государевах не вижу год, другой. А потому мне ничего не будет. Я много ясака собираю. За это мне велят на котором городе быть воеводою, а больше того мне ничто не будет.

Куорат тутуллуохтаах сиригэр икки өттүттэн мас бөҕө таһылынна. Кулун тутар ый эргэтэ буолан, халлаан сылыйарын кытта дьиэлэри туппутунан бардылар. Мас таһыытын тохтотон, бары тутуу үлэтигэр туруннулар. Аны күһүн сүрүн дьиэлэри бүтэрэн, бары саҥа куоракка көһүөхтээхтэр. Головин тиэтэтэр. Онон сарсыарда эрдэттэн киэһэ хойукка диэри үлэлииллэр. Сүгэ тиийбэт. Сорохтор маһы сүгүүгэ-көтөҕүүгэ көмөлөһөллөр, илии-атах буолаллар.

* * *

Оттон улуус олоҕун-дьаһаҕын туһа-туһунан. Бөтүҥнэргэ аймалҕан бөҕө буолбута. Алаастарынан тарҕанан олорон тыыннаах ордубут ыаллар үксүлэрэ, маҥнайгы уолуйуу саҕана көһүтэлээн, үрэх баһыгар тахсыбыттара.

Куоракка Бөтүҥ биир тойоно Хамык инитэ Дэргээн баатыр хаайыллан сытар. Кини Мымахха мустан сэриилэһэллэрин саҕана бааһыран, отоһут оҕонньорго тахсан эмтэнэ сытар буолан, тыыннаах ордубута. Өрө турууга инники кирбиигэ сылдьыбыт киһи. Ол киһи туох эрэ диэн саҥарбытын донуосчут хобулаан, Головин туттаран ылбыта. Хаайыыга биэс күн сыппытын кэннэ, Головин ыҥыран таһааран маҥнай кымньыынан таһыйда. Ыйыталаһан, бөтүҥнэр ордуулара умайбытын кэннэ, алаастарынан ыһыллан олорбут ыаллара атын улууска тиийэ көспүттэрин туһунан иһиттэ. Онтон аны: «Эйигин кинээһинэн аныыбын», – диэн этэн соһутта уонна: «Дойдугар таҕыс, ыһыллыбыт дьоҥҥун хомуй, дойдуларыгар кэлэн олохсуйдуннар, аны кинилэри тыытыахпыт суоҕа»!» – диэн буолла. Хаайыыттан босхолоото. Илиитигэр Дергин Оготоев Бөтүҥ ууһугар кинээс буолар диэн суруктаах, бэчээттээх кумааҕыны туттарда. Дьоҥҥун мунньаҥҥын сыл аайы дьаһаах хомуйан, куоракка ыытыахтааххын диэн сөбүлэҥин ылла.

Бөтүҥнэри алыс куттаан кэбиһэн, күрэнэннэр, хааһынаҕа түүлээх киириитэ мэлийиэ дии санаатаҕа. Тутуллан хаайыыга сытан баран, эмискэ босхоломмутуттан, өссө ааһа баран кинээс буолан хаалбытыттан соһуйа үөрбүт киһи дойдулаата.

Муус устар ыйга Петр Головин алта хаһаактаах сүүрбэ аты Учур төрдүгэр ыытар былааннаах этэ. Кинилэр Таатта үрэххэ олорор Баатылы ууһугар тиийэн, сирдьит булан, Амма өрүскэ тохтоон, хаар уулларын кэтэһиэхтээхтэр. Саас хаар уулларын кытта Амманы туораан, суһаллык айаннаан, Алдан өрүскэ тиийиэхтээхтэр. Алданы эмиэ мууһунан туораан, уҥуор тахсан, өрүс кытылынан айаннаан, Учур төрдүгэр тиийиэхтээхтэр. Онно сайын кочанан сүрүн этэрээт кэлэрин кэтэһиэхтээхтэр. Былааннара оннук этэ.

Ол эрээри Баатылыттан кэлбит тойону кытта кэпсэтэн баран, Головин ити былаанын уларытта. Баатылы тойоно этэринэн, айана олус эрэйдээх, ыраах эбит, Алданы кытыынан өрө айанныырга үгүс салаа үрэхтэри туорааһын, сааскы хара хапсыырга ат ырыганнааһына эҥин, күчүмэҕэй айан буолсу. Онон сүүрбэ аты кочанан киллэрэн, өрүһүнэн илдьэргэ былааннаата. Сайын күөх от тахсыбытын кэннэ, кытылга тиксэн, тохтоон, мэччитэ-мэччитэ айанныахтара. Сүүрбэ аты, сүүстэн тахса киһини, таһаҕастарын тиэйэн илдьэргэ үс коча барыан наада. Үчүгэй эрдииһиттэри булан ыыттахха, айанньыттары Учур төрдүгэр тиэрдэн хаалларан баран, эргиллэн кэлиэхтэрэ.

Этэрээт баһылыгынан Василий Поярков барыаҕа. Киниэхэ дьаһаах төлөөччүлэр, өлбүттэр аймахтара хом санаалара, өстөрө хонон, бу сиртэн дьалбарыйара ордук буолсу. Элбэх киһилээх этэрээти тэрийэн ыыттаҕына табыллара буолуо. Саҥа сиргэ олохтоохтор хайдах көрсөллөрө биллибэт. Кинилэр Амыр өрүс ханна түһэрин, төһө бултааҕын,төһө киһи олорорун быһаарыахтара. Бука, илин Лаамы муоратыгар түһэрэ буолуо. Кыаллыах буоллаҕына, муораҕа тиийэн, кытылынан кыйан, төһө киһилээх-сүөһүлээх, бултаах дойдутун билэн баран, Дьааҥынан эргиллэн кэлиэхтээхтэр. Быраман ыраах сир буолуохтаах. Бука эрэйдээх, хас да сыллаах айан буолара буолуо.

Оттон куорат тутуута түргэн тэтиминэн барар. Сарсыарда эрдэ киэһэ хойукка диэри сүгэ тыаһа бачырҕас. Күн уһаан, салгын сылыйан үлэлииргэ үчүгэй. Сахалар эмиэ үлэлэһэллэр. Кинилэр саха балаҕаннарын туталлар. Куоракка хайаан даҕаны саха дьоно олорон үлэлээтэхтэринэ табыллыа. Тыата олус ыраах сиргэ кыһын оттук маһы кинилэр тиэйиэхтэрэ.

Тутууну дьаһайан ыытааччы Алексей Бедарев сэттэ хоно-хоно воеводаҕа кэлэн, үлэ хайдах баран иһэрин кэпсиир, биллэрэр. Петр Головин бэйэтэ уҥуор туораан, тутуу үлэтэ хайдах баран иһэрин көрдө. Кини мас кириэппэс бөҕө-таҕа, үрдүк, киэҥ буоларын былаанныыр. Хас да башня тутуллуо үһү. Үлэһиттэр онтон саллаллар да, саҥарбаттар.

Кириэппэс иһигэр аан маҥнайгынан воевода дьиэтэ, ыалдьыттары көрсөр балаҕан, аманаат балаҕана, түөрт ампаар, түрмэлэр, киһини накаастыыр дьиэ, сарай эҥин тутуллуохтаах. Ардах тэстибэт сарайдаах буорах умуһаҕа хаһыллыахтаах. Уонна, кыаллар буоллаҕына, таҥара дьиэтэ тутуллуо. Ону таһынан олорор дьиэлэр тутуллуохтара. Оттон кириэппэс таһыгар гостинай двор уонна посад диэн ааттаах саха кинээстэрин хоннорор, тас үлэһиттэр олорор дьиэлэрэ тутуллуо. Үлэ элбэх. Үлэһиттэр ортолоругар Петр Головин кистэлэҥ донуосчуттара бааллар.

Күнүс үлэлии сырыттахтарына, куораттан хаһаактар тахсан кими эмэ тутан илдьэ бараллар. Ол иһин дьон мээнэ саҥарбаттар. Киһини кытта иирсиэхтэрин, саҥарсыахтарын да куттаналлар. Хайдах эрэ бохсуллубут курдук сылдьаллара куһаҕана сүрдээх. Бу кэриэтин ханна эрэ ыраах бохуокка барбыт киһи дии саныыллар. Өрүс мууһа эстиитэ Головин дьону хаайталыыра ордук элбээтэ. Кини тугу эмэ оҥорон баран өрүһүнэн куотуохтара дии саныыр. Хаайыылаахтар түрмэҕэ баппакка, сорҕолорун коча трюмугар аҕалан киллэрдилэр. Саҥа куоракка түрмэ оҥоһуллан бүтүөр диэри коча иһигэр олоруохтара. Халыҥ уһун хаптаһынынан иэҕэн оҥоһуллубут коча тупсаҕай көрүҥнээх. Үөһээ палубатын үрдэ киэҥ. Онно икки өттүнэн эрдииһиттэр олорон эрдэллэр. Үрдүк мачтатын туорай маһыгар баарыс таҥаһа эриллэн хомуллар. Тыал кэннилэриттэн үрэр буоллаҕына баарыһы түһэрэллэр. Халты үрэр тыал кочаны син биир иннин диэки үтэйэрин курдук, баарыһы кэлтэччи эргитэн биэрэллэр. Коча уруулун эргитэр, салайар көлүөһэлээх. Ол көлүөһэ бөҕө уһун төгүрүк маһы эргитэн, салайар балтыһах уруулу хамсатар. Хаптаһыннары төһө да ыпсарбыттарын, ыыһаабыттарын иһин, уу син биир өтөр. Ол иһин трюм иһэ сииктээх буолар. Трюм иһигэр палубаттан умуһахха киирэр курдук кыра аанынан киирэллэр. Сырдык киирбэт буолан борук-сорук. Оннук түрмэҕэ хаайыылаахтар симсэн олороллор. Сытар орон диэн суох. Олорон эрэ истиэнэҕэ эбэтэр бэйэ-бэйэлэритэр өйөнсөн, бүк-тах түһэн утуйаллар. Оннук накаастаммыт киһи кими да утары көрбөт турукка киирэр. Бу дьиикэй, туох да ньөчөлөйө суох, ынырык ыарахан олоххо киһи мөлтөөн, харысхала суох буолан, санаалыын самнар, утарылаһар, мөккүһэр дьоҕурун сүтэрэр.