Текст книги "Үйэ кирбиитигэр"

Дойду сиригэр син сылдьар, атыыhыттаhар этилэр. Түүлээххэ туус эҥин атыылаhаллара. Туус, ыраах Бүлүүттэн аҕалыллар буолан, сүрдээх күндү. Дьадаҥы ыал олох да тииhиммэт.

Иван Галкин куруук олохтоох саха оҕонньотторуттан ханна туох сир баарын, онно ханан барыахха сөптөөҕүн туhунан ыйыталаhар. Ол курдук Бүлүүнү, Өймөкөөнү, Дьааҥыны сураhан истибитэ.

Дьааҥы өрүскэ сис хайаны уҥуордаан быhа барар аартык баар сураҕын истэн, ол диэки Селиван Харитонов диэн десятник баhылыктаах дьоҕус этэрээти тэрийэн ыыппыта. Ол дьон сирдьиттээх, атынан айаннаан, саас хаар уулларын кытта, Алдан төрдүн мууhунан туораан, Дьааҥы сис хайатын анныгар тиийэн, аартык төрдүгэр тохтоон, аттарын сынньата таарыйа, үрэхтэр уулара түhэрин кэтэспиттэрэ. Онтон бэрт эрэйинэн айаннаан, сис хайаны уҥуордаан, Дьааҥы өрүhү булан, симиэбийэ туттан кыстыырга бэлэмнэнэллэр.

Ыраах муоранан эргийэн, Дьааҥы өрүс төрдүгэр тиийэр, онтон өрүhү өксөйөр эрэйэ, ырааҕа бэрт. Онон атынан быhа барар суолу тобулбуттара ордуга биллэр.

Күhүн үрэхтэр муустара тоҥон, кыстык хаар түспүтүн кэннэ, Иван Галкин эмиэ аманаакка дьону тутан аҕалтараары, онно-манна дьоҕус этэрээттэри ыыталаата.

Бу сырыыга хаҥаластар утарылаhан оҕунан ытыалаатылар. Онтон иҥнибэккэ, биир киhилэрин тутан аҕаллылар. Оҕунан ытыалаатахтарын аайы чаҕыйбыты биллэрдэххэ, ким даҕаны дьаhаах төлүө суоҕа. Онтон атын сиргэ ханна да утарылаhыы буолбата.

Ахсынньы ыйга сахалар дьаhааҕы аҕалтаан, аманаакка тутуллубут дьоннорун босхолоотулар. Бу сырыыга ааспыт сыллааҕар элбэх күндү түүлээх киирдэ. Дөксө аҕалыахтара. Онон аманаакка дьону тутан күhэйэр, төhө да түбүктээҕин, сэрэхтээҕин, дьону аймыырын иhин, дьиикэй омуктарга уруккуттан туттуллар сөптөөх ньыма буоларын көрдөрдө. Хаhан бэрээдэккэ үөрэнэн, дьаhааҕы эрэйэ суох төлүүр буолаллара биллибэт. Илин ыраах олорор сорох сахалар билигин даҕаны дьаhааҕы төлөөбөккө олороллор.

* * *

Сибиир куораттарыгар ыраах илин өлгөм киистээх сирдэр бааллар үhү диэн сурах саҥа тарҕанан эрэр. Ол сураҕы араастаан күүркэтэн, эбэн-сабан кэпсииллэр. Кимнээх эрэ баран байан кэлбиттэр үhү диэн сураҕы тэҥэ араас ынырык суолу кэпсииллэр. Онно олохтоох кыыл тириитэ таҥастаах дьон киhини өлөрөн баран, тииккэ кэлгийэн хаалларбыт уҥуохтарын дьардьамата көстөр үhү диэн куттууллар.

Томскайга олорор Дмитрий Копылов диэн атамаан кулгааҕар ыраах илин өлгөм киистээх дойду баар сураҕа иhиллэн, иҥсэтин көбүттэ, санаатын оонньотто.

Түүлээх диэн харчы, баай-дуол, уйгу олох. Оттон харчы алыптаах ымсыыта төhөлөөх көҕүлүүр күүстээҕэ, кынаттыыр ыралааҕа буолуой. Эҥин бэйэлээхтэр харчы туhугар тугу оҥорботохторой, ханна тиийбэтэхтэрэй… Харчы иннигэр тоҥоллорун-хаталларын, эрэйдэнэллэрин, күчүмэҕэйгэ түбэhэллэрин да кэрэйбэттэр. Иирээн төрдө, илбис имэҥэ барыта харчыттан.

Дмитрий Копылов куомуннаахтарын Фома Федуловы уонна подъячий Герасим Тимофеевы кытта тохсунньу ый 11 күнүгэр 1636 сыллаахха государь аатыгар куорат воеводатыгар сайабылыанньа суруйан ыыттылар. Москваҕа государь аатыгар маннык тыллаах сурук барда: «Знаем мы новые землицы на реке Сибирья, а живут по той реке тунгусы многие. И в ту реку впадают многие речки, а живут по тем речкам также многие тунгусы, а на тебя государь, ясака с тех тунгусов не имывано, и служилые твои государева люди в тех землицах не бывали…»

Сурукка салгыы ханан барыахха сөптөөҕүн ыйдылар. Онно улахан ороскуота суох дьоҕус этэрээти ыытыахха сөптөөҕүн этэн суруйдулар. Экспедицияны хайдах тэрийэр бырайыагын оҥордулар.

Томскай воеводата Романовскай онно сөбүлэhэр. Кини атын Енисейскэй уезд воеводатын территориятыгар бэйэлэриттэн көҥүлэ суох экспедиция ыытарын, баҕар, олохтоохтор сөбүлүөхтэрэ суоҕа дии санаабат эбит.

Онон Дмитрий Копылов атамааннаах биэс уон киhилээх этэрээт тэриллэр. Онно уон эрэ аттаахтар. Балтараа сыллааҕы хамнастарын харчынан ылаллар. Оттон бурдугу буоллаҕына, бэрт судургутук, баран иhэн Енисейскэйтэн ылыахтара диэн буолбут. Урут Енисейскэйгэ Тобольскайтан бурдук тиэйиллибит эбит. Енисейскэйгэ олорор бааhынайдар бурдугу үүннэрэн атыылыыллар. Онон харчыгытынан даҕаны бурдугу булуоххут диэбиттэр.

Бу экспедиция тэриллэ охсон киhи сөҕүөн курдук түргэнник айаннаабыт. Хайыы үйэ кулун тутар ый 17 күнүгэр этэрээт Енисейскэйгэ кэлэр. Онно кинилэри тоҥуйдук көрсөллөр. Целовальниктар бурдук биэрэллэрин аккаастаабыттар. Красноярскай воеводатыттан көҥүллэ аҕалыҥ диэбиттэр.

Лена өрүс территорията Енисейскэй воеводатыгар киирэр. Үп-ас киллэрэр сирдэригэр Томскай хаһаактарын киллэриэхтэрин баҕарбаттар. Төhө да Дмитрий Копылов государь бэчээттээх кумааҕытын нэлэҥнэппитин иhин, олохтоохтор аалларын баhа хоҥнубат.

Аны бу кэмҥэ сүүс отут киhилээх этэрээт кэлэн, нуорма бурдуктарын көрдүүллэр. Кинилэр Томскайтан этэрээт кэлбитин истэн, кэлэн кырбаары суоhурҕаналлар.

Итинник сыhыан туохха тиэрдиэ эбитэ буолла, бүрээттэр өрө турбут сурахтара иhиллибэтэҕэ эбитэ буоллар. Ону самнара сүүс отут киhилээх этэрээт түргэнник хомуллан барар.

Оҕурдук эрэйдэнэн, бурдук ылан, сорҕотун чааhынай бааhынайдартан атыылаhан, Дмитрий Копылов этэрээтэ сындалҕаннаах, тиэтэллээх айан кэнниттэн сайын Ленскэй остуруокка кэлэр. Биллэн турар, Иван Галкиннаах Томскай хаһаактарын эмиэ тымныытык көрсөллөр. «Бу биhиги дьаhаах хомуйар сирбит, ааhа барыҥ», – дииллэр. Хайыахтарай, аҕыйах хонукка сынньана түhэн баран, салгыы айанныыллар. Көрөн-билэн, дьонтон да сураhан, ханнык да Сибирья диэн өрүhү булбаттар. Ханна эрэ баар сураҕа да иhиллибэт.

Алдан өрүс төрдүгэр тиийэн, өрүhү өксөйөллөр. Өрүс үөhээ өттүгэр тиийэн, тохтоон, бөҕөргөтүнүүлээх дьиэ туттан олохсуйарга быhаарыналлар. Саҥа сири Бутальский острожок диэн ааттыыллар.

Алдан өрүскэ саҥа дьон кэлбиттэрин көрөн, чугас олохтоох тоҥустар күрэнэллэр. Сорохторун тохтотон, «ханна да күрээмэҥ, биhиги эйэлээх дьоммут» дииллэр. Оҕуруо, алтан хочулуок, туус бэрсэллэр. Күрэммит дьону төттөрү ыҥыртараллар. Кинээстэригэр манньа биэрэн, бэйэлэригэр тардаллар.

Оттон Иван Галкиннаах сайын устата наар тутууга үлэлээтилэр, оттоотулар. Дьиэ үксэ тутуллан, холкутук үлэлииллэр. Быыһыгар сөтүөлүүллэр, балыктыыллар. Эhиилгэ диэри сиир бурдуктара, харчынан хамнастара кэллэ. Ол харчыларынан соҕурууттан атыыhыттар аҕалбыт наадыйар табаардарын атыыластылар. Таҥас, оҕуруо, хочулуок, буоска, саахар, үрүҥ арыгы, мүөт наада.

Ааспыт кыhын сахалар өрө турбатахтара, туох да араллаан буолбатаҕа эмиэ инникигэ эрэли үөскэтэр. Быйыл сулууспаҕа уонча киhи эбии кэлбитэ.

* * *

Атырдьах ыйыгар пятидесятник Трофим Выряев алта хаһаактаах Бөтүҥ сиригэр тахсан баран, тоҕо эрэ хойутаата. Трофим «аманаат тута Бөтүҥҥэ ыыт» диэн Иван Галкинтан сайыны быhа көрдөспүтэ.

Хаһаактар улууска таҕыстахтарына, сахалар сороҕор аманаат оннугар элбэх киис тириитин биэрэр буолбуттара. Онтон төhөтүн хааhынаҕа туттараллара, төhөтүн хармааннарыгар хааллараллара биллибэт. Иван Галкин сорох түүлээх хаҥас халыйарын билэр.

Тоҕо хойутаатахтарай? Өр буолуохпут суоҕа, төннүөхпүт диэбиттэрэ. Өрүскэ чаардаан, балыктыы сылдьаллар дуу? Сахалар өлөрбөтүлэр ини. Кинилэр саалаах-сэптээх утарсыыларыттан аккаастаммыттара икки сыл буолан эрэр.

Уонча хонук ааста. Дьоно мэлигирдэр. Иван Галкин дьонун ирдии отучча хаһаактаах Бөтүҥҥэ таҕыста.

Улууска тиийэн ыйыталастылар да, ким да билбэт. Онно-манна үҥүөлээн, туох эмэ бэлиэ, сурах баара буолаарай диэн көрдөөн, тугу даҕаны булбатылар. Элбэх ыалга киирэн ыйыталастылар. Бары «билбэппит, көрбөтөхпүт» диэн кыккыраччы мэлдьэhэн иhэллэр. Сорохтор куттаммыт курдук тутталларын иhин, тугу эрэ кистииллэр быhыылаах диэн, хас да киhини ыган-түүрэн ыйытан, кымньыынан таhыйан көрдүлэр да, билиннэрбэтилэр. Сахалар, хаһаактар кэллэхтэринэ, буруйа да суох эрээри куттанааччылар.

Онон сүппүт дьоннорун булбакка төнүннүлэр. Ханна тимирэн хааллылар? Сахалар дьакыйан бараннар кистээн кэбиспиттэр быhыылаах. Оннук буоллаҕына куhаҕан. Олус куhаҕан. Бөтүҥнэр өлөрбүттэрэ буолуо, кинилэри баран урусхаллыахха диэбиттэрин, Иван Галкин ыыппата. Баҕар, бөтүҥнэр буруйдара суоҕа буолуо. Иккиhинэн, улахан сэриини тэрийэн, эйэ дэмнээх олох буолбутун аймыан баҕарбат. Аны аҕыйах киhини улууска ыытыа суохтар.

* * *

Саха сирин сайына түргэнник ааhар. Промысловиктар эмиэ кыhын сиир бурдуктарын атыылаhан ылан, тиэнэн, бултуу тарҕастылар. Бурдугу нуормалаан биэрэр буоланнар, аhылыктара кэмчи. Бултаан эбиннэхтэринэ, кыhыны туоруур кыахтаахтар. Үстүү-түөртүү, элбээтэхтэринэ уончалыы киhи буолан, бултаах сиргэ тиийэн, кыра симиэбийэ туттан кыстыыллар. Үксүн сатыы сылдьар буолан, кыайан өлгөмнүк бултуйбаттар. Бултуур диэн эрэйдээх, сындааhыннаах дьарык. Сүрэхтээх, сатабыллаах, эрчимнээх киhи булчут буолар. Сорохтор, булка соччо дьоҕурдара да суох буоллар, бара тураллар. Дойдуларыгар төннүөхтэрин ырааҕа бэрт. Сорохторугар онно уруу-аймах, дьиэ-уот диэн суох. «Великая Смута» диэн ааттанар кэмҥэ элбэх киhи тэмтэрийбитэ, туга да суох хаалбыта. Россияҕа элбэх киистээх эрэ тиийдэххинэ, киhи-хара буолуоҥ. Ону бары билэллэр. Уонна булт умсулҕана диэн баар. Булчут киhи эрэйдэнэрин, тоҥорун-хатарын, мэлийэрин, сылайарын улахаҥҥа уурбат буоллаҕына, тугу эмэ бултуйар.

Балаҕан ыйын иккис аҥаарыгар сүүрбэччэлии киhилээх икки этэрээт илин улуустары кэрийэн, аманааттары тутан аҕаллылар. Ааспыт сыллаахха сорох аймахтар аманаата да суох дьаhааҕы аҕалбыттар этэ. Олор быйыл эмиэ дьаhааҕы аҕалыах буоллулар. Урут олус кыраны төлөөбүт эбэтэр олох төлөөбөтөх аймахтартан дьаhаах суотугар сүөhүлэрин, сылгыларын үүрэн аҕаллылар. Олору идэhэ гыннылар. Күhүн ыанар ынах атыыласпыттара. Олору ыатан үүт иhэллэр.

Саҥа остуруокка элбэх дьиэ тутуллан, промысловиктар бараннар, билигин холкутук, киэҥник олороллор. Ол эрээри билигин даҕаны тутуу силигэ ситэ илик. Түрмэни уонна «пытошная изба» диэн ааттанар дьиэни тутуохтаахтар. Улахан остуруокка дьону хаайар уонна накаастыыр дьиэлэр баар буолуохтаахтар. Мантан инньэ хайдах-туох буолара биллибэт. Бөтүҥҥэ тахсыбыт дьон сүппүттэринэн сабаҕалаатахха, сахалар эмиэ ардай аhыыларын көрдөрөөрү санаммыттар быhыылаах.

Сураҕа, Дмитрий Копылов Алдан үөhээ өттүгэр тиийэн остуруок туппут үhү. Иван Галкин кинилэргэ «хоту барыҥ» диэн сүбэлээбитэ. Ырааппатахтар эбит. Кинилэр дьаhаах хомуйар территорияларын ыксатыгар тохтообуттара куhаҕан. Тиийэн бу дойдуттан олох барыҥ диэн үүртэлээн кэбиспит киhи. Сүгүн бэриниэхтэрэ суоҕа. Сэрии буолан, өлүү-сүтүү таҕыстаҕына, кими буруйдууллара биллибэт. Ол сурах государга тиийдэҕинэ, баҕар, буруйга-сэмэҕэ тиксиэ. Ханныгын да иhин, эмиэ сулууспалыы кэлбит россияннар буоллахтара дии. Сүрэ бэрт буолсу.

* * *

Сахаларга былыр-былыргыттан аҕа ууhун икки ардыгар буолар иирсээн ходуhа, бултуур сир туһуттан буолааччы. Бэл, сэрии буолан, саба түсүhүү, сүөhүнү үүрэн илдьии, дьону эмиэ илдьэн кулут оҥостуу майгыта баара. Ол майгылара кэлин тохтуу быhыытыйда. Ол эрээри урукку өс санаа умнуллубат.

Өйүк дьиэтигэр сыттаҕына, таhырдьа ыт үрдэ. Атын киhи, ыалдьыт кэллэҕэ. Сотору кулут киирэн, Өлкөрөй тойон кэлбитин иhитиннэрдэ.

Аан аhыллан, таhыттан, хара бытыктаах эдэрчи киhи киирэн сүгүрүйдэ. Саха үгэhин быhыытынан, хардарыта ыйыталаhан, кэпсэтэ түстүлэр. Өлкөрөй – Дыгын улахан уола. Соҕуруу Ытык Хайа анараа өттүгэр олорор. Бу диэки сылдьыбатаҕа өр буолла. Эр дьон диэн эргиннээҕи сонуну кэпсэттилэр. Дьахтар сибиэҕэ ас тардар.

– Хайа, аҕаҥ оҕонньор хайдаҕый? – Өйүк Дыгын туhунан ыйытар.

– Оҕонньор мөлтөх. Сыгынах ойууну ыҥыртарбыт этэ, – Өлкөрөй бытыгын имэринэр.

– Ол аата, кырдьык, мөлтөөтөҕө. Эhиги диэки өлүү-сүтүү суох ини?

– Ичээн оҕонньор өлөн хаалбыта. Иhиттиҥ ини?

– Истэн. Кырдьаҕастар баран, эдэрдэр туран иhиэхтэрэ буоллаҕа.

– Быйыл төhө оттоннугут?

– Арыыга орто ходуhа ото үүммүтэ. Алаас киэнэ мөлтөх соҕус. Биhиги арыыбытыгар аны нууччалар оттууллар. Инньэ гынан отчуттарбын алааска таhаарбытым. Урут ырааҕырҕатан бу диэки кэлбэт этилэр. Аны чугаhаан, ходуhа арыыларбытын оттууллар.

– Абааhы дьон кэлэн сордоон эрэллэр. Сыл аайы киис тириитин хомуйан ыгаллар-түүрэллэр. Кииспит хото бултанан сыл аайы көҕүрээн иhэрэ буолуо. Ходуhабытын эрэ ылбаталлар.

– Аҕыйаатын. Баҕар, киис сүттэҕинэ, барыахтара. Кииhи батыhан кэлбит дьон буоллахтара.

– Киммилэр. Өтөрүнэн барбат дьон кэллэхтэрэ буолуо. Сыл аайы эбии кэлэ тураллар. Быйыл сайын эмиэ кэлбиттэр.

Аhаары сибиэҕэ олордулар. Өлкөрөй утаппыт быhыылаах, чороонноох кымыhы ылан ыймахтыыр.

– Лөгөй нууччаларга кутурук маhа буолан өтүөстэнии бөҕө. Сураҕа, нууччалартан арахсыбат буолбут үhү, – Өлкөрөй чороону уурар.

– Саhыл мэйии өлбөт албаhын буллаҕа. Мин төрүккүттэн сөбүлээбэт киhим этэ, – Өйүк мас хамыйаҕынан буспут бил этиттэн ойо баhан ылар.

– Иллэрээ кыhын, биhиги өлө-хаала охсуhарбыт саҕана, кэлэн көмөлөспөтөҕө ээ! Чугас олорор эрээри. Дьэ сүрдээх!

– Баҕар, былыргы өспүтүн санаан кэлэн көмөлөспөтөҕө буолуо.

– Ис иирээн тас өстөөҕү кытта охсуhарга аахсыллыа суохтаах этэ буоллаҕа дии. Өскөтүн кэлэн көмөлөспүтэ эбитэ буоллар, үйэ-саас тухары эйэ далаhатын ууруо этэ.

– Ону санаабат киhи буоллаҕа…

– Биhигини толук ууран, соно төhө уhуур эбит, көрүллүө…

– Тылыҥ-өhүҥ тоҕо эрэ кытааппыт. Туох эрэ улаҕалаах санааны сананныҥ дуу?

– Дьэ сананным. Сананныбыт. Кыhын, Эбэ мууhа турбутун кэннэ, Лөгөйгө тиийэн ыар ыалдьыт буолар санаалаахпыт.

Ити сонуну истэн, Өйүк саҥата суох барда. Ол иhин кэлбит эбит. Бороҕоҥҥо сэриинэн баралларын сөбүлүү санаабата.

– Эмиэ туох айдаанын тардаары гынныгыт? Хам бааччы чуумпутук олорбуппут ордук буолуо суоҕа дуо? – Өйүк, аҕа киhи быhыытынан, буойан көрөр.

– Абата бэрт. Аны, аманаакка диэн, киhини тутан илдьэн хаайар идэлэннилэр. Дьон ону сөбүлээбэт. Ити, бука, Лөгөй сүбэтэ буолуо. Саатар, кинини кэhэтэн биэриэххэ. Нууччаларга кутурук маhа буолбатын.

– Лөгөй да сүбэтэ суох ыган-түүрэн ылары сатыыр дьон.

– Лөгөйү үтүктэн, атыттар эмиэ бэрт буола сатыыллар. Остуруокка чугас олорор аймахтар кинилэргэ кэлэн тутууга үлэлээбиттэр. Эбэ уҥуор саҥа маhынан дьиэ бөҕөнү туппуттар. Ол иhин киис төлөөбөттөр үhү. Амыдай баҕайы эмиэ Лөгөй курдук ымманыйыы бөҕө. Сорох ыаллара дьиэлэрин нууччалар аттыларыгар туттубуттар үhү.

– Чэ, туох да диэбит иhин, хам бааччы олорбут ордук буолуо. Бэйэбит икки ардыбытыгар айдаан таҕыстаҕына, сылтах оҥостуохтара. Сүбэлээн этэбин.

– Эн кыттыhыма. Аҕыйах баатыргын эрэ ыытаар. Буруйа биhиэхэ буолуо. Уонна атынан көмөлөhөөр.

– Төhө киhини туруораҕын? Бука, нууччалар Лөгөйү көмүскүүллэрэ буолуо.

– Төhө кыалларынан. Сахалар икки ардыбытыгар буолар иирээҥҥэ нууччалар кыттыһыахтара суоҕа. Кинилэр аманааты да туталлара сөп.

– Арай кыhанныннар? Саалаах-сэптээх сэриилии кэллиннэр? Оччоҕо кыайан көмүскэниэххит дуо?

– Миэхэ Нөөрүктээйиттэн Чыппа Кэрэмэй кэлэ сылдьыбыта. Кэлэн көмөлөhүөм диэбитэ. Мэҥэлэр эмиэ кэлиэх буолбуттара. Кинилэр Лөгөйдөөҕү кытта өстөөхтөр. Хааччыйа ордуубутугар үчүгэй буом оҥоруохпут. Маhын бэлэмнээбиппит. Оччоҕо нууччаларга да бэриниэхпит суоҕа.

– Оттон арай ордуугун сэриилээн ыллыннар? Уонна дүпсүннэри уоттаабыттарын курдук уоттаатыннар? Оччоҕо хайдах буолаҕыт?

– Уйбаан нуучча уоттуо суоҕа. Кинини сымнаҕас илиилээх киhи дии саныыбын.

– Уонна кимнээҕи көмөлөhүннэрэҕин?

– Суох. Бэйэбит да сөп буолуохпут. Эн отучча аты биэрэриҥ эбитэ буоллар.

– Оттон биэриэм да… Туох-туох буолар? Чугастыы мин үрдүбэр түhэллэр дуу, хайыыллар…

– Оо дьэ, убайым, сэрэх киhигин. Эн кыттыспатах курдук ньим бааччы олор. Тыытыахтара суоҕа…

* * *

Сэтинньи ый эргэтин диэки остуруок анныгар уонча саха атынан сүүрдэн мэҥитэн кэллилэр. Саалаах-сэптээх баатырдар. Башняҕа турар харабыл, уруккуттан сылдьар Лөгөй диэн тойону көрөн, ааны аhан киллэртээтэ.

Иван Галкин биир хаһаагы кытта олордоҕуна, Лөгөй дьиэҕэ көтөн түстэ. Хараҕын өрө көрбүт.

– Тойонуом, алдьархай буолла! Хаҥаластар өрүhү туораан, биhиги диэки иhэллэр үhү. Ону истээт, эhиэхэ тыллыы кэллим. Көмөлөhүҥ, – диэн Лөгөй сахалыы саҥарда.

– Погоди. Где Петрушка? – Иван Галкин Лөгөйү кытта киирсибит хаһаагынан тылбаасчыты ыҥыртарда.

Петрушка киирбитин кэннэ, Лөгөй нуучча тойонугар эппитин хатылаата. Онтон Петрушка тылбааhынан кэпсэттилэр.

– Хас киhи өрүhү туораата диэн ыйытар тойон, – диэн Петрушка Лөгөйтөн ыйытар.

– Элбэхтэр. Түөрт сүүсчэкэ киhи баар быhыылаах. Соруйан оҥостон кэлэллэр. Миэхэ сааммыта өр буолла. Былыргыттан өстөөхпүт. Билигин ордуубутугар чугаhаабыттара буолуо. Сүөhүбүтүн үүрэн, адьас хаарга хаамтарыахтара. Биhиги кыайан утарылаhар кыахпыт суох. Быыhааҥ, күн-ый буолуҥ, – Лөгөй эмиэ сүгүрүйдэ.

– Манна хас буолан кэллигит?

– Уончабыт. Харыhыктаах баатырдарбын илдьэ кэллим. Биhиги кыайан көмүскэммэт дьоммут. Элбэхтэрэ бэрт.

– Өрүhү туораабыттарын ким көрдө? Харабыллаах этигит дуо?

– Харабыл суох. Миэхэ кэлэн тыллаабыттара. Ону истээт, бу эhиэхэ кэллим.

– Тоҕо элбэхтэрэй. Кырдьык, түөрт сүүсчэкэ киhи дуо?

– Инньэ диэтилэр! Үөhэттэн үчүгэйдик көстөр буоллаҕа дии. Бара охсуоҕуҥ! Абырааҥ!

Лөгөй көрдөҕүнэ, нуучча тойоно холку. Ол эрээри туран таҥнан, дьонун дьаhайан хомуммутунан бардылар. Сотору биэс уонча киhи ыҥыырга олордо. Сыарҕалаах аттарга эмиэ олордулар. Онон, сахалардыын холбоhон, аҕыс уонча киhи буолла. Айан суолугар киирэн субустулар. Сыыдамнык айаннаатылар.

* * *

Ордууга чугаhаан эрдэхтэринэ, биир аттаах киhи утары кэлэн «хойутаатыгыт» диэн эттэ. Хаҥаластар Хайыы үйэ кэлэн, туох да утарсыыны оҥорботохторун үрдүнэн түүрэйдээн, сүөhүлэрин хотонтон таhаартаан, үүрэн илдьибиттэр үhү. Таарыйа алааска хаhан аhыыр атыыр үөрүн холбообуттар. Тоҕо түргэнэй. Ол аата Лөгөйгө кэлэн тыллаабыт киhи хойутаан биллэрбит быhыылаах.

Ол эрээри ырааппатах буолуохтаахтар. Адьас соторутааҕыта кэлэн барбыттар. Онон сүбэлэhэн, ыалга хонон, аты сынньатан баран эккирэтэргэ быhаардылар. Амыдай аҕатын ууhуттан уонча киhи кэллэ.

Лөгөй санаатынан, сарсыарда эрдэ туран бардахтарына, өрүскэ тиийэ иликтэринэ ситиэхтэрэ. Сүөhүнү үүрэр дьон айаннара бытаан буолуохтаах.

Киэhэ Лөгөй ордуутуттан кэлэн көрүстүлэр. Хаҥаластар кими да өлөрбөтөхтөр. Лөгөйү бэйэтин көрдөөн көрбүттэр үhү.

Сарсыарда эрдэ хараҥаҕа турдулар. Сып-сап аhаат, аттарын мииннилэр. Дьиэлээх киhи «кыбыылаах оппун бүтэрдигит» диэбитигэр, Лөгөй от тиэйтэриэх буолла.

Лөгөй сүбэтинэн, этэрээт икки аҥыы хайынна. Биир этэрээт кэннилэриттэн эккирэтиэхтээх. Иккис этэрээт урут тиийэн, иннилэригэр тоhуйуохтаах. Өрүскэ тиэрпэтэх киhи.

Олохтоохтор, сири билэр буолан, тыанан быhыта түhэн бардылар. Санаабыттарын хоту буолла. Сүөhү үүрээччилэр hайдаан-hаттаан өрүскэ чугаhыылларын саҕана, тимир саалар тыастара тоҕута барда.

Сүөhүнү батыhыннаран инники иhэр дьон аттара сиргэнэн туора ойуолаатылар. Өрүтэ туран киhилэрин бырахтылар. Түбэспэтэхтэригэр түбэспит дьон уолуйдулар. Үүрүллэн иhэр сылгы-сүөhү эмиэ соhуйан, сиргэнэн ыhылыннылар. Хаҥаластар өй ылан, утарылаhан көрдүлэр да, икки өттүлэриттэн ыктаран, эмиэ ыhыллан, тыаҕа түhүтэлээтилэр.

Тэрээhиннээх утарылаhыы буолбата. Сатаан бардахха, тыа быыстаах кыракый алааска түбэhэн булумахтаныы буолла. Кинилэр санааларыгар сүрдээх элбэх сэрии дьоно кэлэн, тула өттүлэриттэн ытыалыыр курдуктар. Ханнык да бэйэлээх эр санаалаах киhи уолуйуох үлүгэрэ буолла. Ким батарынан тыаҕа түhэн, куотар аакка бардылар.

Сэрии хонуутугар икки киhи өлөн оҕунна. Бааhырбыт, сатыылаабыт дьону кыайааччылар тыыппатылар. Лөгөйдөөх онно-манна ыhыллыбыт сүөhүлэрин хомуйан, дьиэлэрин диэки үүрдүлэр. Ынахтар тоҥуу хаардаах ойуурга киирэн, ханна барыахтарын билбэккэ, маҥыраhа-маҥыраhа тураллар. Хаҥаластар хаалларбыт ыҥыырдаах аттарын тутаттаан, бааhырбыт дьоҥҥо биэрдилэр. Дойдулаатыннар.

Тыаҕа түhэн куоппут дьон бары онон-манан өрүскэ кииртэлээтилэр. Хаһаактар, баҕар, эккирэтиэхтэрэ диэн түмсэн, кэтэhэн көрдүлэр да, биллибэтилэр. Арай бааһырбыт дьон кэллилэр. Икки өлбүт киһилэрин ыҥыырга туора быраҕан аҕалбыттар. Хаҥаластар, кыайтарбыт дьон быһыытынан, уку-сакы дьиэлэрин диэки хайыстылар.

* * *

Өйүк – хаҥаластар бастыҥ баайдара. Үтүө, мааны киһи. Кини майгытынан сымнаҕас, өйдөөх, боччумнаах киһи буолан, үтүөлүүн-мөкүлүүн бары ытыктыыллар. Нууччалары кытта эмиэ үчүгэй сыһыаннаах. Ол эрээри кинилэргэ Лөгөй курдук алыс чугаһаабат, Мымах курдук икки сирэй буолбат. Дуоспуруннаахтык туттар. Нууччалары бэйэтигэр чугаһаппат, кыйдыы да сатаабат. Дьаһааҕы туох да эгилэ-бугула суох сөбүгэр төлүүр. Ол иһин кинини тыыппаттар. Аманаат да тута сатаабаттар.

Өлкөрөйдөөх Чаллаайы дьиэтигэр киирбиттэригэр, сирэйдэриттэн-харахтарыттан көрөн, Бороҕон сиригэр баран табыллыбакка кэлбиттэрин сэрэйдэ.

– Дьэ кэпсээ, хайдах сырыттыгыт? – Өйүк ыалдьыттара олорбуттарын кэннэ ыйытар

– Табыллыбатыбыт. Сүөһүлэрин үүрэн өрүс мырааныгар чугаһаан эрдэхпитинэ, эмискэ тимир саанан ытыалаабыттарыгар ыһыллан хааллыбыт.

– Кымыста аҕалыҥ эрэ, дэлби утатан, аччыктаан кэллибит, – дии-дии, Өлкөрөй этэрбэһин оһун тардыалыыр.

– Ол иһин буолуо этэ. Ким эрэ баран остуруокка тыллаатаҕа.

– Истэ охсон хомуллан кэлбиттэрэ түргэнин сөхтүм. Лөгөй бэйэтинэн баран тыллаабыт быһыылаах. Ордуутугар суох этэ. Кинини көрдөөн, тардыллан, ситтэрдибит быһыылаах.

– Лөгөй дьоно утарыласпатылар дуо?

– Суох. Баатырдара куоппутугар быһыылаах этэ.

– Эмискэ ытыалаабыттарыгар, соһуйан да хааллыбыт. Аттарбыт сиргэнэн туора ойуталаабыттарыгар ыһыллан баран, тыа быыһынан өрүскэ тахсан муһуннубут, – диэн Чаллаайы эбии кэпсиир.

– Мин инники испитим. Нууччалар сааларын туорааҕа түөспэр оҕуста. Куйаҕым суоҕа буоллар өлүө эбиппин.

– Киһи өллө дуо? – Өйүк эмиэ ыйытар.

– Икки киһи өлбүтүн бааһырбыт дьон акка биллэҕи быраҕан аҕалбыттар этэ, – Өлкөрөй аһаары сибиэҕэ чугаһаан олорор.

– Бааһырбыт дьоҥҥут хайдах кэллилэр?

– Нууччалар ыыппыттар. Аттарын тутан биэрбиттэр.

– Кимнээх оҕуннулар?

– Тиэтэйбэт баатыр. Уонна Уһуктай уола диэбиттэрэ.

– Нууччаларбыт үчүгэй дьон эбиттэр буолбат дуо. Бааһырбыт дьоҥҥутугар ат тутан биэрэллэр. Эһигини сойуолаабатахтар, – Өйүк эмиэ асаһар.

– Үчүгэй диир дьонуҥ икки киһибитин өлөрдүлэр. Икки сыллааҕыта инибитин, аймахпытын өлөрбүттэрэ, – Өлкөрөй дьиэлээх киһи эппитин сөбүлүү истибэтэ.

– Тоҕо биһи дойдубутугар кэлэн киэптииллэрий? Ыган-түүрэн киис хомуйалларый? Дьоммутун өлөртүүллэрий? Тутан хаайыыга олордоллоруй? – Чаллаайы Өйүк диэки көрөр.

– Улахан халыҥ омук удьуордара буоллахтара дии. Утарсыбакка хам бааччы олорор ордук буолуоҕа, – Өйүк бытааннык, лоп бааччы саҥарар.

– Оччоҕо кинилэргэ кулут, хамначчыт буолабыт дуо?

– Тыыннаах буолар туһугар кулут да буоларга тиийиллэр.

– Суох! Мин итиннэ сөбүлэспэппин! Кулут буолуом кэриэтин охсуһа сылдьан өлүөм!

– Тимир саалаах дьону ох саанан кыайыаҥ суоҕа. Өлүөх кэриэтин, эйэ дэмнээхтик, дьаһаахтарын төлүү-төлүү олорбут ордук буолуо. Ыччаппыт инники кэскилин туһугар.

– Эн эмиэ Лөгөй курдук буолаары гынныҥ дуо? – Өлкөрөй ытык киһиэхэ хаҕыс соҕус тылы ыһыктар.

– Суох. Лөгөй курдук буолбаппын. Мин кэлин элбэҕи санаатым. Нууччалар, бука, ууһаабыт, тэнийбит, кыаҕырбыт, халыҥ аймах буолуо. Ол иһин биһиги дойдубутугар быгыахтыыллар. Ууга устар ааллара, таҥастара-саптара, сэптэрэ-сэбиргэллэрэ биһигиттэн таһыччы атын. Сэрииһиттэринэн, харса суохтарынан эмиэ ордуктар. Ол иһин кыайыылаах кинилэр буолуохтара. Кинилэри кытары эйэ дэмнээхтик олорбуппут ордук буолуо. Оччоҕо эрэ ыал буолан, буруо таһаарыахпыт.

– Суох. Мин эн этэргин кытта сөбүлэспэппин, – Чаллаайы баһын быһа илгистэр.

– Биһиги, бэйэбит сирбитигэр-дойдубутугар олорон, тоҕо аҕыйах киһиттэн куттаныахпытый? Тимир саалара тыаһынан эрэ соһутар, куттуур. Туорааҕа куйаҕы хоппот, ыраах тэппэт, сыыһар даҕаны. Биирдэ ытыллан баран түргэнник иитиллэ охсубат үһү.

– Онон туох санаалааххытый?

– Бааһырбыт дьон нууччаларга Амыдай дьоно баалларын көрбүттэр этэ. Ол тойон эмиэ Лөгөй курдук нууччаларга бэрт буолбута өр буолла. Сураҕа, сорох ыаллара нууччалар тастарыгар кэлэн олороллор үһү. Кинилэри баран кэһэтэр санаалаахпыт.

– Оттон хаһаактар эмиэ кэлэн кинилэри көмүскэһэн атыыр айдаан дьэ тоҕо тардыллыа дии!

– Биһиги эбии дьону тардан, элбэх буолан барыахпыт. Нууччалар ордууларын төгүрүйэн, онтон кими да таһаарыахпыт суоҕа.

– Хантан дьону тардаҕыт?

– Малдьаҕарга, Дьөппөҥҥө сылдьыахпыт. Эн, саатар, сүүрбэччэ киһини көмөҕө ыытар инигин?

– Мин атынан эрэ көмөлөһөбүн. Бука, саарбах суолу тутустаххыт буолуо. Туох эрэ алдьархайы төлө тардаҕыт дуу?..

– Туох да улахан алдьархай буолуо суоҕа. Амыдайы кэһэтиэхпит. Оннун булларыахпыт!

* * *

Эмискэ башняҕа турар харабыл тимири тимиргэ охсор тыаһа иһиллибитигэр бары таҥнан, таһырдьа таҕыстылар. Иван Галкин ааҥҥа кэлбитигэр харабыл ыйа-ыйа аймаммыт куолаһынан саҥарда:

– Атаман, смотри, вооруженные якольцы!

– Где? – Галкин көрөөрү үөһэ ыттар.

– Смотри. Их много, нас окружают!

Галкин көрбүтэ – кырдьык, тэйиччи элбэх аттаах дьон кэлбиттэрэ көһүннэ. Тыа саҕатыгар эргийэн эрэллэр. Хоту өттүлэринэн эмиэ көһүннүлэр. Иван Галкин дьонугар: «Сэриигэ бэлэмнэниҥ!» – диэн хаһыытаата.

Өр буолбата, аттаахтар тула өттүлэригэр көһүннүлэр. Сүрдээх элбэх киһи кэлбит быһыылаах. Тыа быыһыгар эмиэ элэҥнэһэллэр. Ол эрээри чугаһаабаттар. Хаһаактар сыҥаһа үрдүгэр тахсаннар, мас кириэппэс үөһээ өттүнэн көрөллөр. Сорохтор, саанар, куттуур курдук, ат үрдүгэр олорон батыйаларынан өрүтэ анньыалыыллара көстөр.

Чаас аҥаарын курдук ааста. Икки өттүттэн кэтэспит курдук утарыта көрсөн турдулар. Иван Галкин: «Кэтээҥ, туох эмэ уларыйыы буоллаҕына биллэрээриҥ!» – диэн баран, дьиэтигэр киирдэ.

Сахалар чугаһыыр санаалара суох быһыылаах. Бэлэмнэнэн баран кимэн киирээри сананнахтара. Сорохторо сатыылаан, аттарын тииккэ баайаллара көстөр. Элбэх саха дьоно остуруок өттүгэр баар дьиэлэргэ кииртэлээтилэр.

Киэһэ хараҥа буолуор диэри кэтэстилэр да, туох да уларыйыы буолбата. Түүн харабылы күүһүртүлэр. Бары куйахтарын кэппитинэн сыттылар.

Сарсыарда туран аһаан баран, Иван Галкин түс-бас хаһаактары ыҥыран сүбэлэстэ. Хайдах буолабыт, кэтэһэн хаайтаран олоробут дуу, эбэтэр тахсан хардары охсууну оҥоробут дуу диэн боппуруос турда. Онуоха дьон үксэ кэтэһэн көрүөххэ диэтилэр. Баҕар, элбэх киһи кэлбит буоллаҕына, таһааран баран, быһа анньан, төгүрүйэн, кыайар санаалаахтара буолуо. Хахха иһигэр олорор кэм эрэх-турах. Онон кэтэһэн көрөргө быһаардылар.

Кэтэһиилээх, тыҥааһыннаах үс түүннээх күн ааста. Сахалар чугаһыыр сибикилэрэ биллибэт. Эмиэ икки сыллааҕы кыһын курдук, уһуннук хаайан олороору сананнахтара. Тас дьиэттэн үүт да, туох да кэлбэт буолла.

Төрдүс түүннэрин утуйан турбуттара – аттаах дьон көстүбэт буолбуттар. Бары баран хаалбыттар быһыылаах. Тас дьиэттэн үүт аҕаллылар. Ол дьон кэпсээннэринэн, түүн хараҥа буолбутун кэннэ, бары барбыттар үһү. Остуруокка сарсыарда биирдэ этээриҥ диэбиттэр. Итини истэн, Иван Галкин дьиибэргии санаата. Барар аата туох буолан кэлэн төгүрүйдэхтэрэй? Көннөрү суос бэринэн буолуо дуо? Далга баар аттарын биири да илдьэ барбатахтар. Арай кыбыыга баар отторун аттарыгар сиэппиттэр.

Киэһэлик чугас олорор аҕа ууһуттан биир киһи кэлэн үҥүстэ. Амыдай баай ыыппыт. Хаҥаластар кэлэннэр үнтү түүрэйдээн барбыттар. Амыдайы бэйэтин Өлкөрөй батыйа хаптаҕайынан дэлби таһыйбыт. Уон киһилэрин тутан илдьибиттэр.

Иван Галкин тоҕо кэлэн төгүрүйбүттэрин дьэ өйдөөтө. Ол кэмҥэ чугас олорор, кинилэргэ эйэлээх сахалары түүрэйдээтэхтэрэ. Кэлэн көмүскэһиэхтэрэ, эккирэтиэхтэрэ диэн, остуруоктан кими да таһаарбатахтар эбит. Амыдайы кыайан турбат буолуор диэри таһыйбыттар үһү. Бука, нууччаларга эйэлээҕин иһин кэһэттэхтэрэ.

Иван Галкин эмиэ дьонун мунньан сүбэлэстэ. Бары Хаҥаласка бохуот оҥоруоҕуҥ дэстилэр. Эйэлээх сахалары көмүскээбэт буоллахпытына, ким даҕаны биһиги диэки буолуо суоҕа диэтилэр. Хаһаак хаһан баҕарар доҕорун көмүскүөхтээх. Эйэлээх аҕа уустарыттан көмө көрдөөн, Лөгөй уонна Амыдай дьонуттан эбии буолар күүһү тардыаҕыҥ диэтилэр.

Сахалары сэриигэ кытыннарар улахан суолталаах. Ол аата саха саханы кытта сэриилэспитин курдук буолуо. Оттон хаһаактар көмө эрэ курдук көстүөхтэрэ. «Доҕотторун көмүскүүр, түһэн биэрбэт дьон эбиттэр» диэхтэрэ. Оннук быһаардылар.

* * *

Хаҥаластар, баҕар, хаһаактар кэлэн сэриилиэхтэрэ диэн эрдэ, сир харатыттан, бэлэмнэммиттэрэ. Тимир сааларыттан көмүскэнээри улахан тирии хахханы оҥостубуттара. Икки улахан сүөһү тириитин сыһыары тигэн бэлэмнээбиттэрэ. Ордууларын тула бөҕө-таҕа буом туппуттара. Буом икки сытыары мас эркиннээх. Эркиннэрин икки ардыларыгар буору, балбааҕы, уҥуоҕу, хаары симмиттэрэ. Хаарын үрдүнэн уу кутан мууһурдубуттара. Буом үрдүгэ киһи санныгар тиийэр. Тус-туһунан икки буому туппуттар. Улахан буом үрдүгэ намыһах буолан баран, дириҥ уулаах чүөмпэни эргийэр. Иһигэр биэс хотонноох балаҕан, кыбыы, дал баар. Ыраахтан кыалаах оҕунан ытан, оту уоттуохтара диэн, кыбыыны уонна далы быыһа суох үрдүк хатыйа күрүөнэн эргиппиттэрэ. Иккис кыра буом, улахан ордууттан сэттэ сүүс хаамыы холобурдаах сиргэ, өрүс диэки өттүгэр баар. Онно үс хотонноох балаҕан, кыбыы, дал баар. Иһигэр эмиэ кыра чүөмпэлээх.

Эбэ уҥуор баран түүрэйдээбиттэрин кэннэ, баҕар, кэлиэхтэрэ диэн кэтэһэн көрбүттэрэ да биллибэтэхтэрэ. Иккиһинэн, Амыдайы кэһэтэ диэн баралларыгар, атын аймахтартан дьон эбии тардан, алта сүүсчэкэ буолан барбыттара. Үксэ көннөрү отчут-масчыт этилэр. Онтон кэлэн баран, дьөппөннөрү, малдьаҕардары дьиэлэригэр ыыппыттара.

Үгүс аты, дьону аһатарга отторо, астара да кэмчи. Дьон аһыырыгар күн аайы бирдии сүөһүнү өлөрөллөр. Билигин көмөҕө кэлбит мэҥэлэр, нөөрүктээйилэр баатырдара бааллар. Аһыы-аһыы таах сытар эдэр дьон харах симсэ, мас тардыһа, хары баттаһа, туста оонньууллар. Хаһаактар биллибэтэхтэринэ, олор да сотору бараллара буолуо.

Аттары ордууттан тэйиччи сиргэ тутан аһаталлар. Оттон сүөһүлэрэ сиир отун кыбыыга элбэҕи тиэйбиттэрэ. Кыбыы иһигэр күһүн кэбиспит отторо эмиэ баар.

Мустан, кэтэһэн олорбуттара уонча хоммутун кэннэ, харабылга турбут киһилэрэ, өрүс диэкиттэн маҥан атынан сүүрдэн кэлэн, хаһаактар иһэллэрин биллэрбитэ.

* * *

Иван Галкин үчүгэйдик оҥостон, тэринэн, сорох дьонун акка мэҥэһиннэрэн, бохуокка турммута. Лөгөй тойон түөрт уонча киһини көмөҕө ыыппыт. Амыдай – сүүрбэччэ аттаах киһини. Онон нууччалар уонна сахалар холбоһуктаах сэриилэрэ Хаҥалас сиригэр тиийдилэр. Маҥнай ордууттан биэс-алта биэрэстэлээх сиргэ баар ыаллаах балаҕаҥҥа кэлэн тохтоотулар. Дьиэлээхтэр кэпсээннэринэн, ыаллары үксүлэрин ордууга көһөрбүттэр. Онно-манна иччитэх дьиэлэрэ хаалбыт.

Иван Галкин хаҥаластар үчүгэй бөҕөргөтүү оҥостубуттарын, онтон-мантан дьону тарпыттарын истэн баран, бука, биир охсуунан ылбаппыт буолуо диэн өйдөөтө. Онон кэлэн сынньанар, бааһырбыттары киллэрэр дьиэ баар буоллаҕына сатаныыһы. Ордууттан соччо ырааҕа суох үс иччитэх дьиэни сылытарга дьаһайда. Онно үлэлииргэ сахалары ыыттылар. Кинилэр мас суох буоллаҕына, хоспох эркинин эҥини мастаан дьиэлэри сылытыахтаахтар. Хата, дьиэлэр муус түннүктэрин уурталаабыттар эбит. Иччитэх дьиэлэри сылытан, хонон, сынньанан баран, ордууларыгар тиийэргэ быһаардылар. Биир дьиэ таһыгар кыбыыга от баар эбит. Онно эбии от тиэйэн аттары аһатарга сахалартан алта киһини анаатылар. Сорох сахалар эт буһарарга ананнылар. Баҕар, хаҥаластар сүгүн бэриммэккэ өр буолуохтара.