Текст книги "Үйэ кирбиитигэр"

– Куттанар, дух-дах туттар эрээри тоҕо мустубуппутуй? Куобаҕы күрэтээри дуо? – Өлкөрөй ойон туран, бэргэһэтин, саҕынньаҕын кэтэн, үтүлүгүн ылан, ааны хайа быраҕан тахсан барар.

Соһуйбут курдук саҥата суох истэн олорбут тойоттор онтон-мантан тыл быктараллар:

– Ити киһи хайдах буолла?

– Кыыһыран барда дии.

– Биһиги, сахалар, иирсээммитинэн, бэрт былдьаһарбытынан өлбүт дьоммут.

– Ити аҕатын хаана киирэр. Дыгын ордуос киһи этэ.

– Тоҕо кыыһырара биллэр! Хаҥаластар биһиги баһылаабатыбыт диэн абарар. Мунньахха дьон үксэ эн диэки көрөрүн иһин иһэ буһар, – Мымах Баҕарах диэки кэҕис гынар. – Былыр-былыргыттан тойон ууһа аатыран, хаҥаластар баһылыыр-көһүлүүр этилэр. Дыгын өрөгөйдүүрүн саҕана, алыс сабардаан, дьон бөҕөну дойдуларыттан үүрэн ыспыта. Онно сөп буолбакка, ханна күүстээх киһи баар сураҕын иһиттэҕинэ, кинини самнара сэриилээх тахсара. Хаҥаластарга өстөммүт элбээбитэ. Ол содулугар бу айылаах буоллахпыт. Ол иһин сорох аймахтар кэлэн холбоспотулар.

Сарсыҥҥытыгар хаҥаластар дойдулаабыт сурахтара иһилиннэ. Ону истэн, санаалара улаханнык түстэ. Онтон үөдэйдэр аттарын миинэн, дойдуларын диэки субустулар. Кинилэр төрүт да тойоно суох кэлбиттэрэ. Онтон атыттар эмиэ дойдулаатылар. Тиһэҕэр, бөтүҥнэр эмиэ барарга күһэлиннилэр.

* * *

Петр Головин утуйа сыттаҕына ааны тоҥcуйан лүҥсүйдүлэр. Өйдөөн истибитэ, харабыл тимири тимиргэ охсуолуура иһиллэр. Ол аата түрүбүөгэ. Эмиэ туох буолла? Сахалар кэллэхтэрэ.

– Петр Петрович, вставайте, якуты идут! – диэн дьиэ харабыла аймаммыт саҥата иһиллэр.

Воевода куттанна. Ханна эрэ саспыт, куоппут киһи дии санаан аһарда. Хараҥаҕа таҥнан хачыгыраан баран, тиэтэлинэн таһырдьа таҕыста. Башняҕа турар харабыл тимири охсуолуура тохтообот. Дьон туруталаан, таһырдьа тахсан, хараҥаҕа барыҥнаһаллар.

– Разбудите пушкаря, быстро, – Головин тоҕо эрэ кыратык саҥаран дьаһайар.

– Он уже там, – диэтэ Василий Поярков.

Головин түҥ-таҥ үктээн, пушка баар сиригэр кэлэр. Хайыы үйэ икки киһи пушка аттыгар кэлэн турар. Воевода куттаммыта ааһа илик. Иһиллиир. Пушкардартан төһө бэлэмнэрин ыйытар. Абыраатаҕына бу абырыа диэбиттии, пушка тымныы тимирин имэрийэр. Хаһаактар тула туран кэтэстилэр. Иһиллииллэр да, им-ньим. Туох да биллибэт.

Башняҕа турар харабыл тимири тыаһатарын тохтотто. Чаас аҥаара ааста да, туох да биллибэтэ. Кэлэн харабылтан ыйыппыттарыгар, элбэх ат туйаҕын тыаһын истибитин туһунан эттэ. Ону, бука, айан суолунан ааспыттара буолуо диэтилэр. Мантан үс биэрэстэлээх сиринэн айан суола ааһар. Туйах тыаһа кыһыҥҥы чуумпуга ыраахтан иһиллиэн сөп. Онон уоскуйан дьиэлэригэр киирдилэр.

Сарсыҥҥытыгар Мымах уола Ньыкка кэлэн, кинилэргэ мунньустубут сахалар дьиэлэригэр тарҕаспыттарын туһунан үөрүүлээх сураҕы иһитиннэрдэ. Петр Головин киниттэн саха тойотторо тугу кэпсэппиттэрин, хайа аҕа ууһуттан кимнээх кэлэн кыттыспыттарын туһунан ыйыталаста. Кимнээх тэрийдилэр диэн ыйыппытыгар, Ньыкка бөтүҥнэр диэн кистээбэккэ эттэ. Петр Головин ол эппитин барытын сурукка суруйтарда. Уонна сахалар аны хаһан да өрө турбат буолалларын туһугар сууһарыылаах охсуулары оҥортуур уодаһыннаах санааны ылынна.

* * *

Боло Күүлэкээн уолаттара Хомуос уонна Омоллоон Намтан түүннэри-күннэри айаннаан, аттарын ырыаран, Хатылыга кэлэн, атын акка олорон, дьиэлэригэр үлтү сылайан кэллилэр.

Хомуос, дьиэтигэр киирээт, аһаабакка, утах иһэн баран, оҕонньор ыйытыытыгар биир-икки тылынан хоруйдаат, сытаат, утуйан хаалла. Утуйуон иннинэ кэргэттэригэр «мантан күрүүбүт, хомунуҥ» диэбитэ, үгүһү-элбэҕи быһаарбатаҕа. Ону дьоно соһуйа истибиттэрэ, куттаммыттара. Ханна күрүөхтэрэй, бачча кыс хаар ортото. Оҕонньор, ол аата табыллыбакка кэллэхтэрэ диэн санаарҕаан, түүн аанньа утуйбата.

Сарсыардааҥҥы аһылыкка оҕонньор ыйытар:

– Бэҕэһээ утуйуоҥ иннинэ күрүүбүт, хомунуҥ диэбитиҥ. Мин түүн санаарҕаан аанньа утуйбатым. Ханна күрээри гынаҕын?

– Ханна баспыт батарынан. Айыы сирэ аһаҕас, күн сирэ көҥдөй. Нууччалар улахан тойонноро дьону өлөрөрүн кэрэйбэт. Улахан кырыктаах киһи үһү. Онон мин кэргэттэрбин илдьэ күрүүбүн, – Хомуос түргэнник саҥарар.

– Оттон биһиги? – оҕонньор эмиэ ыйытар.

– Эһиги олорбуккут курдук олоруоххут буоллаҕа дии. Мин кэргэммин, оҕолорбун, чаҕардарбын илдьэ көһөн барабын. Омоллоон эмиэ барсар. Манна кыра уол Чоху хаалар. Кинини тыытыахтара суоҕа. Хата, түргэнник хомунуҥ. Бүгүн хомунан, сарсыарда эрдэ туран барабыт.

– Аата түргэнин. Омоллоон дьонун эмиэ илдьэ барар дуо?

– Соҕотоҕун барсар. Кэргэттэрэ хаалаллар. Кини икки-үс сылынан нам-нум буоллаҕына эргиллиэ. Онуоха диэри саһа сырыттаҕына табыллар буолла.

– Оттон эһиги букатын бараҕыт дуо?

– Биһиги эмиэ, баҕар, үс-түөрт сылынан эргиллиэхпит.

– Онуоха диэри мин тиийбэт да инибин, – Күүлэкээн ытыһын көхсүнэн хараҕын уутун соттор.

– Хайыахпытый… Тыын көмүскэлигэр барабыт. Манна хааллахпытына, тахсан тутан илдьиэхтэрэ. Илтилэр да өлөрөллөр. Аһыныахтара суоҕа. Табылыннаҕына, Учурунан Амыр¹⁷ өрүскэ тиийиэхпит.

– Бачча кыс хаарга хайдах көһүөм дии саныыгын? Атыҥ сиир ото?

– Билигин Соттууй оҕонньорго тахсыахпыт. Онтон саас халтаҥнаабытын кэннэ, ыҥыыр атынан барыахпыт.

Соттууй оҕонньор Амма уҥуор үрэх баһыгар тахсан кыстаан олорор. Онно дьиэлээх-уоттаах, ынахтаах, аттаах. Улахан күөл таһыгар балыктаан, бултаан, эмээхсининиин, ойохтоох турбут уолунуун олороллор. Дьаһаах төлүөхтэрин абааһы көрөн даҕаны күрэммиттэрэ.

Күнүс бараары тэриннилэр. Сэттэ ыҥыыр атынан уонна үс сыарҕалаах оҕуһунан бараллар. Амманы туораабыт кэннэ биир алааска диэри от тиэйэр суол баар. Ону аастахтарына, ким да сылдьыбат, тоҥуу хаардаах, сис суола буолуохтаах. Соттууй уола биирдэ эмэтэ ыҥыыр атынан кэлэн барааччы.

Барааччылар сарсыарда эрдэ туран хомунан, айаҥҥа туруохтарын иннинэ, алаастарын эргиччи көрбөхтөөтүлэр. Хаалааччылары кытары куустуһан, сыллаһан араҕыстылар. Саха киһитэ уйан санаатын кистии сатааччы. Ол эрээри бары даҕаны харахтарын соттоллор.

Үс оҕус сыарҕатыгар от тиэйбиттэр. Бэрэмэдэйгэ таһаҕастарын тэскэччи симпиттэр. Суолга киирэн субустулар. Хаалааччылар бары тахсан далбаатыы хааллылар.

Бардылар. Хаһан эмэ төннөллөр дуу, суох дуу? Ону туох билиэ баарай. Оо, Дьылҕа хаан ыйааҕа диэн дьэбир да буоллаҕа. Киһи эрэйгэ үөскүүр диэн дэлэҕэ эппэтэхтэрэ.

* * *

Петр Головин баараҕадыйа соноон истэммит, аргыый түөрэҥнээн хаамар, ыараханнык үктэнэр, кэтит мардьайбыт сирэйдээх, эттээх муруннаах, түүлээх суон харылаах улахан илиилээх, киппэ көрүҥнээх киһи. Аар айылҕа кинини айарыгар, ууһун-дьоҕурун киллэрбэккэ, үрдүттэн баллырдаан оҥорбут диэбит курдук киһитэ. Дьүһүнэ модороон буолан, билиҥҥэ диэри кэргэнэ суох. Арай киэһэ утуйуу саҕана харабыла ясырь дьахтары аҕалан хоһугар киллэрэр.

Эдэригэр хас да кыыһы ыйыттаран көрбүтүн, дьүһүнүн сирэн уонна майгытын истэр буолан аккаастаан кэбиспиттэрэ. Эр дьон хабыр майгытын сөбүлээбэккэ туора хаамаллара. Кини санаатыгар дьон бэйэлэригэр тэҥнээбэттэр, туораталлар. Ол иһин дьоҥҥо барытыгар өстөнөр. Айылҕа арай күүһү киниэхэ биэрбит. Онон бэркэ туһанан, эдэригэр кыратык да утарыласпыт уолаттары сутуругунан самнартыыра. Онон кинини ким да утары көрбөтүгэр үөрэммит киһи.

Дьону кытта тылынан кыайан мөккүспэт, аахсыбат. Онтон абаран ыгым майгылаах. Абата баар, бэл воевода чыынын ылбытын кэннэ ытыктаабакка мөккүһээри гынар буоллахтара. Билигин бэйэтин утары кими да чорбоҥнотуо суоҕа. Сааһын тухары аанньа ахтыллыбатаҕын иэстэһиэ. Бэл дьиикэй сахалар өрө туран, бууннуур буоллахтара. Ынах ахсаанын аахтарбыта сыыһа үһү. Сахалары баҕас оннуларын буллартыа ээ! Воеводаны буолуохтааҕар, нуучча сирэйдээҕи олох утары көрбөт оҥортуо.

Кэһэлтэ буолар гына, өрө турууну тэрийбит улууска Бөтүҥҥэ тахсан үлтү күөрэлиир хайаан да наада. Ол эрээри билигин онно тахсарга ата аҕыйах. Үгүстэрэ бааһырбыттара. Бөтүҥнэр элбэхтэр үһү уонна, «симмит биир» диэн, улахан утарсыыны оҥоруохтара. Онно ат булан, элбэх буолан таҕыстахха табыллар.

Маҥнай ыраахтан кэлэн кыттыспыт улууска дьоҕус этэрээти ыыппыт ордук буолуо. Ыраах олорор сахалар манна кэлбэттэр ини дии санаан, бөҕөргөтүммэккэ олоруохтара. Онон маҥнай ыраах тиийэн күүһү көрдөрбүт ордук буолуо.

Василий Поярков түөрт уонча киһилээх этэрээти салайан, ыраах бохуокка турунна. Кини Тааттанан, Амманан эргийиэхтээх. Воевода Парфен Ходыревы олох туораппыта. Соруйан ханна да ыыппат.

* * *

Өрө турууга кыттан баран дьиэлэригэр тарҕаспыт тойоттор бука улаханнык буруйдууллара буолуо диэн куттаналлар. Сорохторо Хомуостаах Омоллоон курдук ханна эрэ күрэннилэр. Элбэх киһилээх аҕа уустара ордууларын тула буом оҥороллор. Сорохтор остуруок улахан тойонугар бэйэтигэр түүлээх кэһиилээх үҥэ-сүктэ барарга быһаарыннылар. Лөгөй тойон Мымахтан воеводаҕа эргиллэн кэлэн, «тарҕаһыҥ диэн этэ сатаабытым, ону истибэтэхтэрэ» диэн кэпсээбитэ. Өлөрө сыстылар диэбитэ.

Бөтүҥнэр улахан буруйдаах курдук сананан, сүбэлэһэн, улахан тойоҥҥо кэһиилээх тиийэн көрдөһүөххэ дэстилэр. Ол эрээри куттанан ким да барбат. Баҕар, тутан ылан муҥнуо, сордуо. Ол иһин Быычай диэн дьахтары кэһиилээх ыыттылар. Дьахтар кэлэн: «Миигин тойоттор Баҕарах, Чугуунай, Өртөй ыыттылар», – диэн эттэ. Петр Головин тойоттор «бэйэлэрэ кэллиннэр, куттамматыннар» диэн этиттэрэн баран, дьахтары төттөрү ыытар. Кини тойон кэллэҕин аайы, хайаан да кэһиилээх кэлэрин билэр.

Кулун тутар ый ортотун диэки Үөдэйтэн Сөргүй, Мэҥэттэн Ортуой иккиэн биир күн кэһиилээх кэллилэр. Ортуой уон ыҥыырдаах аты аҕалбыт. Петр Головин онно ордук үөрдэ. Ат олус наада. Сөргүй «нууччалары утары өрө турумаҥ» диэн этэ сатаабытын дьоно истибэккэ Намҥа барбыттарын, бэйэтэ онно кыттыбакка дьиэтигэр олорбутун кэпсиир. Оттон Мэҥэ тойоно Ортуой эмиэ өрө турууну олох утарбытын, улахан тойоҥҥо уон аты аҕалбытын өҥнөр. Кини, соҕотоҕун хаалан баран, воевода кулгааҕар былыргыттан хатааннаах бороҕоннорун таҥнаран сипсийдэ. Бороҕоннор сүөһүнү суруйа тахсыбыт дьону өлөрбүттэрин истибитин туһунан эттэ. Бэл, кимнээх өлөрбүттэрин ааттаталаата. Кини этэринэн, Ойуунай уонна Оргудай диэн ааттаах тойоттор өлөрбүттэр үһү.

Петр Головин ол дьон ааттарын суруксукка этэн суруйтарда. Ити курдук сорох саха тойотторо тыын көмүскэлигэр бэйэ-бэйэлэрин таҥнарсалларын, уган биэрэллэрин кэрэйбэт дьон буоллулар…

Онтон аҕыйах хонон баран Өйүк ойоҕо кэллэ. Өйүк куттанан бэйэтин оннугар ойоҕун ыыппыт. Онуоха воевода кэһиитин ылан баран, дьахтары төттөрү ыытта. «Өйүк куттамматын, бэйэтэ кэллин», – диэн илдьиттээтэ. Ону истээт, Өйүк бэйэтэ остуруокка кэллэ.

Бөтүҥтэн Өртөй тойон кэллэ. Петр Головин кинини эмиэ дьиэтигэр ыытта. Ол эрээри Бөтүҥҥэ сэриилээх тахсан урусхаллыыр санаатын уларыппат. Өрө турууну тэрийбит сахалары уодьуганныыр хайаан да наада. Оччоҕо эрэ өрө көрбөт буолуохтара. Ыар буруйдарын түүлээҕинэн эрэ толунуохтара дуо. Кини улууска тахсыбыт хаһаактары өлөрбүттэрин, аанньа утуйбакка эрэйдэммитин, куттаабыттарын сахалартан иэстэһэр санаалаах.

* * *

Ыраах бохуокка барбыт Василий Поярков этэрээтэ эргиллэн кэллэ. Кинилэр этэҥҥэ айаннаан, Таатта үрэххэ олорор Баатылы ууһун улахан ордуутугар эмискэ кэлэн саба түһэн, тойоннорун Ноҕойу тутан ылбыттар. Онтон Амма өрүскэ олорор Болугур ууһугар кэлбиттэр. Онно туох даҕаны утарсыыны көрсүбэтэхтэр. Ол да буоллар, болугурдар өрө турууга кыттыбыттарын иһин, Головин испииһэгэр суруллубут баһылык дьону – Хомуоһу уонна Омоллоону көрдөөбүттэр. Булбакка, кыра инилэрин Чоху эрэйдээҕи туппуттар.

Чоху аҕата Күүлэкээн оҕонньор: «Бу уол сэриигэ кыттыбатаҕа, кини буруйа суох, илдьимэҥ, эбэтэр миигин тутан илдьиҥ», – диэн тобуктаан олорон көрдөспүтүн истибэккэ, эдэр оҕо киһини тутан аҕалбыттар. Петр Головин «буруйдаах тойоттор саспыт, күрээбит буоллахтарына, кинилэр оҕолорун, бырааттарын эбэтэр чугас аймахтарын, сэриигэ кыттыбыттарын-кыттыбатахтарын аахсыбакка тутан аҕалаарыҥ» диэн кытаанахтык дьаһайбыт.

Онтон төннөн иһэннэр, биир саха ыалыгар тохтоон хоно сыттахтарына, түүн эмискэ баатырдар кэлэн саба түспүттэр. Ол сэриигэ хаһаактартан икки киһи өлбүт. Хас да киһи бааһырбыт. Түүҥҥү араллаан кэмигэр Ноҕой боотур куотан хаалбыт. Оттон Чоху эрэйдээх кыайан куоппатах.

Петр Головин ону истэн сахалар сүрэхтэрин салыннаран улахан охсууну оҥорорго бигэтик быһаарынна. Оннук гымматаҕына, хаһаактары өлөрбүттэрин курдук өлөрө турууһулар. Кини бэйэтин сыыһатын билиниэн баҕарбат. Кыратык алҕаһаабыт да эбит буоллаҕына, ону көннөрөн сыалын ситиһэргэ тугу да оҥорорун кэрэйбэт киһи.

Иккис улахан бохуоту тэрийбитинэн барда. Василий Поярковтаах илинтэн сүүрбэччэ ыҥыырдаах аты аҕалбыттар. Бохуоттан кэлбит дьон сэттэ хонукка сынньанар буоллулар.

Онтон-мантан ат хомуллан, Бөтүҥҥэ аҕыс уон киһи барар буолла. Пушканы акка ыҥыырдан илдьэн, эһэн, сахалар сүрэхтэрин салытыннарар санаалаахтар. Эмиэ Василий Поярков салайан илдьэр.

– А что, если бетюнцы будут сдаваться без боя? – Василий Поярков воеводаттан ыйытар.

– Все равно всех истребить беспощадно, сжечь их юрты, кабы никому повадно не было! – Головин сутуругунан остуолу охсуолуур.

* * *

Муус устар ыйга салгын сылыйар. Күн уота суостанан, киһи көхсүн угуттуур. Бу кэмҥэ тыал-күүс суох буолан, ордук итии курдук буолар. Хата, төттөрүтүн, ыам ыйыгар халлаан тыалыран, тымныы салгыны аҕалан тымныйааччы. Ардыгар сир хараарбытын кэннэ хаар түһүө. Хотуттан аныһыйан тоҥоруо. Оттон муус устар ыйга барыта налыйар. Чуумпурар. Айан суола килэрийэр, чиҥиир. Саас илдьитэ туллук чыычаах үөрүнэн көтөр. Тоҥуу хаар бэйэтэ бэйэтинэн мөлбөйө туналыйар. Туох барыта ыраас, сырдык. Суолга түспүт ыраас айыы көтөрө үрүҥ чыычаах барахсан эмиэ сырдык санааны кынаттыыр буоллаҕа.

Айан суолун устунан элбэх аттаах дьон субуһан иһэллэр. Сэрии дьоно. Кинилэр бу чэбдик ичигэс салгыҥҥа, сырдык күөх халлааҥҥа сэргэхсийбит көрүҥнэрэ, көтөҕүллүбүт быһыылара биллибэт. Тугу да одууласпакка, төбөлөрүн хоҥкутан айанныыллар. Ол эрээри сорохторо сэргэх көрүҥнээхтэр. Саас барахсан илэ-чахчы кэлэн эрэрэ, эдэр саас туох да кыһалҕата суох олоҕо көнньүөрдэн эрдэҕэ. Күлсэ-күлсэ тугу эрэ кэпсэтэллэр.

Этэрээт Бөтүҥ улахан ордуутугар тиийэрэ чугаһаата. Суол кытыытыгар олорор ыалтан үс киһи таҕыста. Киис тириитин түрбэтин утары уунан, сөһүргэстээн көрүстүлэр.

– Тойон, биһиги бэринэбит. Утарыласпаппыт. Өлөрүмэҥ, абырааҥ. Үҥэн-сүктэн көрдөһөбүт, – били остуруокка кэлэ сылдьыбыт Ортой тойон, сөһүргэстээн олорон, тоҥхоҥнуу-тоҥхоҥнуу көрдөһөр.

Василий Поярков тылбаастатан истэн баран, түүлээхтэрин ыларга дьаһайар. Сөһүргэстээбит сахалары туруортаан дьиэҕэ киирэллэригэр соруйда диэн этэр.

Сахалар дьиэҕэ киирбиттэрин кэннэ, кими да дьиэттэн таһаарымаҥ диэн, икки хаһаагы харабыллата хаалларар. Ыал таһыгар тохтуу түһэн баран ааһа бараллар.

Улахан арыы тыа тумсун эргийэллэрин кытта, бөтүҥнэр улахан ордуулара көһүннэ. Буом ааныгар нууччалары үтүктэн, саҥа маһынан улахан башня туппуттара харахха быраҕылынна. Кэллэхтэринэ утарылаһыахпыт диэн санаммыт буоллахтара.

Дьон хаһаактар иһэллэрин көрөн дьиэттэн сүүрэн тахсыталаатылар. Буомнара намыһах эбит. Ол үрдүнэн саннылара, төбөлөрө көстөр дьон, утарылаһарга бэлэмнэнэн, батыйаларын хороҥнотоллор.

Хаһаактар арыы тыаҕа тохтоон, аттарын баайталаатылар. Холкулар. Сэрии диэн кинилэргэ үөрэммит дьарыктара буоллаҕа. Ким көҕүрэттэр, ким сэрии сэбин ылан бэлэмниир. Онтон, муҥха дьонун курдук, суол устун субуһа хааман бардылар. Пушкардар пушкаларын уонна кырыылаах тирэх маһы сүгэн илтилэр. Пушка тимирэ ыарахан. Ону сүгээччи киһи бөҕө-таҕа, күүстээх буолуохтаах.

Сахалар, кэпсэтэргэ бэлэмнэммит курдук, оҕунан ытыалаабакка көрөн тураллар. Кимэн киирээччилэр чугаһаан, туох да кэпсэтиитэ суох тэнийэ тарҕаннылар. Уһун кылыстарын, тэрэгэр сүгэлэрин кылбаҥнатан, щиттэринэн хаххаланан, буомҥа ыкса кэлэн охсуспутунан бардылар. Кылыс, батыйа тыаһа лаһырҕас буолла. Пушкардар, буомтан түөрт уонча хаамыы холобурдаах сиргэ тохтоон, сүгэн аҕалбыт пушкаларын ытарга бэлэмнииллэр. Пушка тимирин кэннигэр киһи сутуругун саҕа төгүрүк болчуохтаах. Ол болчуоҕун түөрт кырыылаах дүлүҥ курдук тирэх мас анал оҥхойугар тирээтилэр. Оннук тирэнэр суон маһа суох буоллаҕына, пушка эстэригэр кэннин диэки быраҕыллар. Оччоҕо киһини дэҥниэн сөп. Пушка төгүрүк уоһун анныгар анал мастары уурталаан, кыҥаан көрө-көрө, буомҥа туһаайдылар. Ити барыта түргэнник бэлэмнэннэ.

Хаһаактар охсуһан иһэн хаһыытаһан, щиттэринэн хаххаланан кэннилэринэн тэйдилэр. Өстөөхтөрө эмискэ чугуйбуттарын дьиибэргээбит дьон туох да сэрэҕэ суох буомҥа саспакка көрөн турдулар. Бэл оҕунан ытыалаабаттар.

Чугуйбут дьон пушка таһыгар кэлиилэригэр, пушкардар тэргэннэрин эстилэр. Эмискэ сүрдээх улахан тыас тоҕо барда, буруо бурҕас гынна. Сахалартан хас да киһи оҕунна. Сонно тута хаһаактар ньиргиэрдээх хаһыынан кимэн киирбиттэригэр, уолуйбут баатырдар куотан, симсэ-симсэ үрдүк башняҕа ытыннылар. Атыттар дьиэҕэ куоттулар.

Башня үрдүгэр ыттыбыт дьон уһун үктэл маһы быанан тардан үөһэ таһаардылар. Үөһэ ыттыбыт дьон хаххалаах эбиттэр. Онтон быгыалаһан, оҕунан ытыалыыллар.

– Давайте сена, жгите! – диэн Василий Поярков хаһыытаабыта иһиллэр.

Хаһаактар кыбыыттан оту харбыы тутан аҕалан, бөҕөргөтүнүү анныгар быраҕаттыыллар. Атыттар үөһэ тахсыбыт дьон быкталлар эрэ оҕунан ытыалыыллар.

Башня анныгар улахан чөмөх от буолбутун кэннэ, уоту астылар. Куурбут от умайан күүдэпчилэнэн таҕыста. Уот башня атахтарын, үөһэ өттүн сиэн чачыгыратта. Үөһэттэн буруо, төлөн быыһынан ыстанан түспүт дьон, атахтарын тоһутан, доргуйан, кыайан турбакка сыттылар. Сорохтор нэһиилэ үнүөхтэһэн сыыла сатыыллар.

Хаһаактар кыбыыттан от таһан, мас быраҕаттаан дьиэлэри уоттаатылар. Дьиэ иһигэр оҕо ытыыра, дьахталлар сарылаһыылара, дьон хаһыыта сүрдэннэ. Аанынан куотан таҕыстахтарына, кэтэһэн турар дьон кылыһынан түҥнэритэ охсоллор. Атамаан дьаһалын толороллор. Хайдах эрэ илбиһирбит курдук буолбуттар…

Сотору уот чачыгырыырыттан атын туох да иһиллибэт буолла. Уот улам сэтэрэн, кытыаста өрүкүйдэ. Хойуу өһөх буруо, үрүҥ, хара тордох буолан үөһэ тахсан, былыт курдук тэнийдэ…

Бүтэрэри бүтэрбит дьон, саҥата-иҥэтэ суох хомунан, онно-манна түспүт ох саа оноҕосторун хомуйан, бараары тэриннилэр. Далга баар сүөһүлэри, аттары таһаартаан, иннилэригэр үүрэн суолга киллэрдилэр.

Туох эрэ ынырыгы оҥорбут дьон быһыытынан, сирэй-сирэйдэрин көрсүбэккэ, хоҥкуһан айаннаатылар. Кыайыы-хотуу кэнниттэн буолар өрүкүйүү суох. Төһө да атамаан дьаһалын толорбуттарын иһин, оҕону, дьахтары өлөрбүттэрэ дууһаларын моруу гынар. Киһи сэрии хапсыһыытыгар олох кыыллыйан хаалар эбит. Оннук турукка киирбиттэрин, бүтүөх бүппүтүн кэннэ дьэ өйдөөтүлэр…

Дьиэҕэ хаайтарбыт дьон элбэх туйах тыаһа кэлэн дьиэ таһынан ааспытын иһиттилэр. Ааны сэгэтэн көрбүттэрэ – сүөһүнү үүрэн баран эрэллэр эбит. Ааҥҥа турбут харабыллар эмиэ барбыттар.

Тахсан, арыы тыа үрдүнэн ыас хара буруо өрүкүйэн, былыт курдук тарҕаммытын көрөн, барытын өйдөөтүлэр. Хайыахтарай, суол устун сукуҥнаһан, дьиэлэрин диэки хаамтылар. Тыа тумсун эргийэн көрөн баран, үһүөн хаарга оҕуннулар. Кыра эрэл кыыма баара букатыннаахтык симэлийдэ. Барыта бүппүт. Дөйбүт курдук хамсаабакка сыттылар. Туох амырыын үлүгэрэй, алдьархайай!

– Ханна барабын билигин? Хайдах буолабын? Оҕолорбун, кэргэттэрбин барыларын сиэтэхтэрэ. Оо, сорум-муҥум да баар эбит! – Ортой, өндөйөн көрө-көрө, сири охсуолуур.

Адьас иэдэйдилэр, оҕолуу ытастылар. Арыый өйдөммүттэрин кэннэ, Курбуһах диэн киһи эттэ:

– Хайа, биир эмэ киһи тыаҕа куоппута, тыыннаах ордубута буолаарай. Хаһыытаан ыҥыран көрүөҕүҥ.

Үһүөн үнүөхтэһэн туран тэҥинэн хаһыытаатылар:

– Ким баары-ыый, кэли-иий!

Иһиллии-иһиллии хаста эмэтэ төхтүрүйэн хаһыытаатылар да, им-ньим. Арай хаһыылара хара тыа үрдүнэн сатараан, өй дуораана буолан хатыланна…

* * *

Этэрээт остуруокка биир да сүтүгэ суох эргилиннэ. Арай икки киһи чэпчэкитик бааһырбыт. Петр Головин бөтүҥнэр ордууларын имири эспиттэрин, уоттаабыттарын истэн баран «ымыр» да гыммата. Туора урдустары өссө кэһэтэр гына иккис улахан охсуутун охсор санаалаах.

Бөтүҥнэр онно-манна тарҕанан олорор ыаллара тыытыллыбатылар. Баҕарах саһан, түҥкэтэх олорор ыалга хорҕойбут буолан, тыыннаах ордубут. Бөтүҥ ыаллара хаһаактар улахан ордууну кэлэн дьоннуун, оҕолуун-дьахтардыын уоттаабыт сурахтарын истэн аһара уолуйдулар, куттаннылар. Кырдьаҕастар мустан, Баҕарахха кэлэннэр: «Остуруок улахан тойонугар кэһиилээх киирэ сырыт. Тахсан барыбытын ылҕаан туран эһиэхтэрэ. Буруйдаах эн бааргын, хаалбыт дьоҥҥун өрүһүй!» – диэн эттилэр.

Ону Баҕарах: «Кэһэттибит диэн эргиллиэхтэрэ суоҕа, атыттары тыыппакка барбыттар», – диэтэ. Уонна киирдэхпинэ өлөрүөхтэрэ диэн куттанар. Арай улахан тойоҥҥо түөһүгэр күннээх хара саһыл тириитин киллэрэн биэрдэҕинэ хайыыр… Сураҕа, үчүгэй кэһиилээх киһини тойонноро үөрэн, маанылаан төттөрү ыытар үһү.

Баҕарах балта тоҥус баайын уолугар эргэ сүктүбүтэ. Ааспыт сыллаахха күтүөт түөһүгэр күннээх хара саһыл тириитэ кэһиилээх кэлбитэ. Ол саһыл тириитин боруҥуйга хаарга ууран хамсаттахха, суһумнуу толбоннурар этэ. Кыра кыыһа улаатан эргэ барарыгар бэргэһэ тиктэриэм диэн уурбута. Ону биэрэригэр тиийэр.

Бөтүҥнэр ордууларыгар тахсан, дьиэттэн кими да таһаарбакка дьону тыыннаахтыы уоттаабыт сурахтарын истэн, өрө турууга кыттыбыт тойотторо кэһиилээх остуруокка кэлитэлээтилэр. Петр Головин Баҕарах эмиэ кэлбитин, кэһиитин ылан баран, «улахан буруйдааххын» диэн хаайан кэбистэ. «Накаастаан өлөрүөм этэ да, хара саһыл тириитэ аҕалбыккар үөрэммин тыыннаах хаалларабын!» диир. Куттанан остуруокка кэлбэтэх тойоттору, дьиэлэригэр тахсан тутуталаан киллэртээн, хаайыыга олортулар. Сорохтор саһан хаалан, аймахтарын эбэтэр улааппыт оҕолорун тутан киллэрдилэр. Хаҥаласка тахсаннар Дыгын уолаттарын Өлкөрөйү, Бөдьөкө Бөҕөнү, Чабыыданы, Эттээнини тутан киллэрдилэр. Чаллаайы ханна эрэ күрээн хаалбыт.

Хаҥаластары «аҕыйах сыллааҕыта эмиэ өрө тура сылдьыбыккыт, бэринэн баран аны өрө туруохпут суоҕа диэн тылгытын биэрбиккит, ону кэһэн, иккиһин бууннаатыгыт» диэн буруйдууллар.

Били Мэҥэ тойоно Ортуой этэн суруйтарбыт Бороҕон тойотторун Ойуунайы, Оргудайы эмиэ тутан киллэрдилэр. Кинилэр өрө турууга кыттыбатахтара. Сииттэҕэ Воин Шахов хаһаактара сүөһүнү суруйа тахсыбыттарын өлөрбүттэрэ. Онно тахсан, ким өлөрбүтэ биллибэт буолан, түбэһиэх тойоттору тутан киллэрэн хаайдылар.

Хаайыылаах элбээтэ. Ас тобоҕунан, тымныы сиикэй уунан аһаталлар. Күн аайы хаайыылаахтар аймахтара сүөгэй, буспут эт, балык, кымыс аҕалаллар. Онтон төһөтө хаайыылаахха тиксэрэ биллибэт.

* * *

Петр Головин тойоттору биир-биир аҕалтаран, тылбаасчыт нөҥүө доппуруостуур. Саха тойотторо буруйдарын бэйэ-бэйэлэригэр түһэрэллэр. Головин ону соччо сэҥээрбэт. Кини наар: «Иккис воевода Матвей Глебов эһигини кикпитэ дуо? Кикпитэ диэҥ, оччоҕо хаайыыттан таһаарыам!» – диир. Ону ким даҕаны кикпитэ диэн эппэт. Тоҕо ону ыйытарын өйдөөбөттөр даҕаны. Соһуйаллар. Хата, төттөрүтүн, сымыйанан эттэхпинэ, ордук буруйдуоҕа диэн куттаналлар. Итинник этэрин итэҕэйбэттэр даҕаны. Тойон албына буолуо дии саныыллар. Ол оннугар Баҕарах тэрийбитэ диэн кистээбэккэ этэллэр. Өлкөрөй Сөргүйү буруйдуур.

Ити курдук уонча хонукка Головин араастаан угаайылаан ыйытан көрдө да, ким даҕаны Матвей Глебов аатын ааттаабата. Бары «билбэппит, ол кимий?» диэн бэйэтиттэн ыйыталлар.

Петр Головин иккис охсуутун саҕалыы илик. Орто үйэтээҕи киһини накаастыыр ынырыктаах тэриллэри, ыйыыр аргы маһы оҥорон бэлэмнииллэр. Ол оҥоһуктарын «пытошная изба» диэн ааттыыр дьиэлэригэр киллэрэн оҥороллор. Ол дьиэ түннүгэ суох, кыра сырдык киирэр дьөлөҕөстөөх эрэ.

* * *

Киһи тылынан кыайан кэпсээбэт ынырык накаастааһына саҕаланна. Петр Головин тойоттору накаастыы илик. Наар эдэр уолаттары, быстах түбэспит дьону муҥнуур, сордуур. Үс палач солбуйсан сынньана-сынньана, сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри ынырык «үлэлэрин» толороллор. Күҥҥэ үстүү киһини түннүгэ суох балаҕаҥҥа киллэрэн муҥнууллар. Балаҕан иһиттэн ынырык хаһыы, ору-сары, ыар ынчык иһиллэр. Киһи өлбөт үөстээх да буолар эбит. Киэһээҥҥэ диэри ордон сору-муҥу көрдүлэр…

Киэһэлик тойоттору биэстии-алталыы киһини түрмэттэн таһырдьа таһааран тобуктаттылар. Икки илиилэрин кэдэрги баайдылар. Кинилэр кэккэлии тобуктаан көрөн олордохторуна, палачтар балаҕан иһиттэн икки илиитэ тостон куҥ садьыылай буолбут, тииһэ-уоһа көтүрү, илдьи тэбиллэн, сирэйэ бүтүннүү хаан, күөх баламах буолбут, кыайан хаампат, улуйан ытыыр киһини соһон күккүрэтэн таһааран, умайа турар кутааҕа баттаҕын, куйахатын уот төлөнүгэр салаттылар. Сорго түбэспит муҥнаах, киһи куйахата күүрүөх орулаан, кэдэрийиэх курдук буолан иһэн өйүн сүтэрэн налыс гыммытын кэннэ, аргыһа соһон илдьэн, моонньугар быаны кэтэрдэн, ыйаан тэйтэтэн таһаардылар. Тобуктаан көрөн олорор тойоттор ынырык быһыыттан саллан, өлүөхсүтү аһынан, харахтарын уута тахсар. Куттанан, уҥуохтара салыбырас буолбут.

Петр Головин хас биирдии тойон иннигэр кэлэн баргыытаан күргүйдүү-күргүйдүү, кымньыынан сирэйгэ курбуулуур. Үс хос өрүү тирии кымньыы киһи сирэйигэр эриллэ түһэр. Хаһан да киһиттэн охсуллубатах тойоттор ыарыыланан өрө кылана, хаһыытыы түһэллэр, өрө хойуоллаҥныыллар.

– Аны ыраахтааҕы былааһын өрө көрүөххүт да, маннык буолуоххут! – диэн кэнниттэн иһэр тылбаасчыта Лукашка хас оҕустаҕын аайы саҥарар.

Иккис киһини соһон таһааран уокка куйахатын бүүрэ сиэтэн баран эмиэ ыйаатылар. Онтон үһүс киһини таһаараллар…

Ити курдук Головин тойоттору үстүүтэ кэрийэн, кымньыынан сирэйгэ биэртэлээтэ. Онтон барыларын түрмэлэригэр төттөрү хаайтаран кэбиһэр. Ыҥырҕас буолан тугу да кыайан саҥарар кыаҕа суох буолбут дьон, түрмэлэригэр киирээт, сытынан кэбиһэллэр. Түүн кыайан утуйбатылар. Сарсыарда харахтара көстүбэт буолуор диэри сирэйдэрэ баллаччы испит дьон турбакка сыттылар.

Ити курдук Петр Головин күн аайы тойоттору таһаартаан, муҥнаабыт дьоннорун хайдах өлөрөллөрүн көрдөрөр. Сирэйдэрин кымньыынан охсуолуур. Ол таһааралларын кэтэһэллэрэ эмиэ биир муҥ.

Өлкөрөйдөөх Бөдьөкөнү тиһэҕин таһааран тобуктаттылар. Петр Головин сороҕор «айыыта киирэн» суобаһын оонньоппута буолааччы. Дыгын кыра уолаттарын Чабыыданы уонна Эттээнини сэриигэ кыттыбатахтара диэн дьиэлэригэр ыыппыта.

Өлкөрөй тобуктаан олорон ытыыр. Оттон Бөдьөкө Бөҕө дьэбир, тыйыс киһи эбит. Ытаабат. Убайын: «Кыатан, тулуй!» – диир. Петр Головин тобуктаабыт Бөдьөкө Бөҕөҕө кэлэн, кымньыынан сирэйгэ курбуулаан баран, ытаабатаҕын, хойуоллаҥнаабатаҕын, дөксө хараҕын утары көрбүтүн иһин, саппыкылаах атаҕынан тииһин көтүрү тэптэ. Ол да кэнниттэн Бөдьөҕө атыттар курдук хаһыытаабата, бүгүллэҥнээбэтэ. Арай Головин ааһа хаампытын кэннэ, көтүллүбүт тиистэрин бөлүөх хааны кытта силлээтэ.

Ити курдук сүүрбэччэ киһини муҥнаан өлөрдүлэр… Туох да буруйа суох, сэриигэ олох да кыттыбатах дьон эмиэ түбэстилэр. Палачтар муҥнуур дьоннорун: «Матвей Глебов кикпитин билэҕит, тугу эмэни истибиккит дуо?» – диэн ыйыта-ыйыта охсоллор, тэбиэлииллэр. Муҥнанааччылар тугу ыйыталларын, тоҕо муҥнуулларын өйдөөбөттөр даҕаны.

Болугуртан тутуллан кэлбит Чоху эрэйдээҕи эмиэ өлөрдүлэр. Улахан баай оҕото буолан көҥүл көччүйэн үөскээбит, эрэй диэни билбэтэх сүүрбэ икки эрэ саастаах эдэркээн киһи ынырыктык муҥнанан тыына быһынна.

Петр Головин кымньыынан таһыллан сирэйдэрэ баллаччы испит, дьону муҥнуулларын көрбүт тойоттору түрмэттэн таһааран, аны сэриилэспит дьону маннык өлөртүөхпүт диэн сэрэттэ. Эмиэ тобуктатан баран, тута сылдьар кымньыытынан сири охсо-охсо, «аны хаһан даҕаны утары көрүөхпүт суоҕа, дьаһааҕы төлүөхпүт» диэн андаҕатта. Уонна «бараҥҥыт атыттарга кэпсээҥ» диэн этэн, дьэ босхолоон ыыталаата.

Аар айылҕа бастыҥ харамайыгар – киһиэхэ – бу күн сиригэр дьоллоохтук үөрэ-көтө олордун, сири-дойдуну тупсардын, киэргэттин диэн өйү биэрбит. Өскөтүн ол өйүн киһини муҥнуурга туһулуур уонна аһынар сүрэҕэ суох буоллаҕына, ынырыктаах аньыы, ыар буруй оҥоһуллар…

* * *

Дьиэ-уот, киһи элбээн, аны остуруогу «город» диэн ааттыыр буоллулар. Сахалар ону үтүктэн «куорат» диэн ааттыыллар. Куорат иһигэр-таһыгар олорор үлэһит сахалар элбэхтэр. Ол-бу хара үлэни барытын кинилэр үлэлииллэр.

Киэһэ Муттук уонна Сөдьүк диэн үлэһит дьон үс өлбүт киһини сыарҕаҕа тиэйэн иин таһыгар аҕаллылар. Тыа быыһыгар иин хаспыт дьон, ситэ ирэ илик буолан, тоҥо чугас буору чычаастык хаһан бүтэрэн барбыттар. Оҕустарын булгутан, муннун быатын бурҕалдьыга баайдылар. Аҕалбыт «таһаҕастарын» көрүмээри, туора хайыһан туран, икки өттүттэн көтөҕөн ииҥҥэ түһэртээтилэр.

Тимир күрдьэҕи ылан, сииктээх үрүҥнүҥү буору баһан ыла-ыла, аллара түһэртээн, иини толорон, үрдүгэр томточчу быраҕаттаатылар. Солбуйсан, син өр үлэлээтилэр. Итииргээн, сөрүүкүү, сынньана түһээри, охтубут тиит үрдүгэр олордулар.

– Алыс да кэбилээбиттэр муҥнаахтары! Көрүөххэ ынырык, – сааһырбыт киһи Сөдьүк, «ииннэрин да көрүмүүм» диэбиттии, туора хайыһар.

– Ити син биир өлөрөр аата тоҕо муҥнууллара эбитэ буолла? – диир Муттук, кини эдэр киһи, куорат иһигэр олорор.

– Саха тойотторугар көрдөрөөрү муҥнаабыттара буолуо. Көрүҥ, эһигини эмиэ маннык өлөрүөхпүт диэн сэрэттэхтэрэ.

– Тойонноро – абааһы киһи. Дьону кэбилиирин сорох нууччалар сөбүлээбэккэ этэн, саҥаран көрөллөр быһыылаах. Ону үлтү бардьыгынаан кэбиһэр. Киниттэн бары куттаналлар.

– Итиччэ элбэх буолан баран биир киһиттэн куттаналларын сөҕөбүн ээ. Бары мөрөйдөөн буойуох этилэр.

– Мөрөйдүөхтээҕэр сорохтор, хата, тойоҥҥо эккэлииллэр. Иннигэр-кэннигэр илэ-сала түһэллэр. Күллэҕинэ күлсэллэр. Дьиибэ дьон…

– Ол иһин талбытынан дьаһайар буоллаҕа.

– Дьэ, бу балар киһини аһыммат дьон эбит. Биһиги, муҥнанар дьон орутун-сарытын, ынчыгын истэ-истэ, харахпыт уута тахсар. Саха тойотторо эмиэ ытаһаллар. Оттон нууччалар буоллаҕына төрүт кыһамматтар.

– Сөпкө этэҕин. Нуучча хараҕын уута тахсыбат. Дьэбир, тыйыс дьон эбит.

– Дьиибэ дьоннор. Ыты таптыыллар, харыстыыллар. Киһини буоллаҕына аһымматтар. Кыһын тоҥуо диэн ыты дьиэҕэ хоннороллор. Сайын куйааска аты тиритэр диэн ууга киллэрэн сууйаллар. Биһиги, сахалар, аты хаһан да сууйбаппыт ээ.

– Иллэҥнэрэ бэрт. Сайын адьас туос иллэҥнэр. Күнү быһа сөтүөлээн, таалалаан тахсаллар. Ол иһин аты сууйаллар.

– Ити хайа эрэ сордоохтору көмтүбүт буолла? Баай уолаттара быһыылаах. Таҥастара мааны. Ыыһаммыт сарыы сонноохтор. Мин биир уол сонун устан ылбыт киһи дии санаатым ээ. Дэлби хаан буолбут да, солоххо¹⁸ сууйдахха барыа этэ, – Муттук, дьадаҥы буолан, торбос сонноох.

– Аньыы даҕаны. Өлбүт киһи таҥаһын ылбат баҕайыта. Түүн түүлгэр киирэн таҥаһын көрдүөҕэ.

– Оонньоон этэбин. Нуучча тойоно саха бастаахтарын салытыннарда. Кымньыынан сирэйгэ биэртэлээтэ. Тобуктатан баран, көрөн олордохторуна муҥнаабыт киһилэрин соһон таһааран куйахатын уокка салатан сордуу-сордуу, илдьэн ыйаан кэбиһэллэр. Ынырык буолбат дуо?

– Кэбис, кэпсээмэ! Урукку нуучча тойотторо кэм сымнаҕас этилэр. Саҥа тойон адьас абааһы киһи кэлбит. Бу муҥнаахтар өлөн сынньаннахтара… Чэ, барыах, – Сөдьүк туран, оҕуһун баайыытын сүөрэн, бурҕалдьытын кэтэрдэр.

– Оо, сыарҕаҥ хаан буолбут. Аллара киирэн сууйууһубут.

Муттук тимир күрдьэҕи ылан, инчэҕэй буор сыстыбытын охсуолаан түһэрэр.