Текст книги "Үйэ кирбиитигэр"

– Уходи, Матвей. Изменник ты! Нельзя мне с тобой государева дела делать, – Воевода эмиэ уруккутун курдук саҥата улааппыт.

Головин чугас киһитэ Воропаев Матвейдаах Ефимы таһырдьа үтэйэн баран, тас ааны хатаан кэбиһэр.

Таһырдьа анньыллыбыт дьон, дьиэлэригэр барбакка, тас аан таһынааҕы ыскамыайкаҕа олордулар.

Оттон Петр Головин чугас дьонугар арыгы иһэрдэр. Ол дьон холуочуйан баран, тахсан Матвейдаах Ефимы түүрэйдээн, анньыалаан киэр үүрэллэр.

* * *

Государь накааһа кэлиэҕиттэн ыла, Петр Головин кытаанах илиитигэр ылбыт бэрээдэгэ түөрэҥниэх курдук буолла. Дьоҥҥо өр хаатыйалана сылдьыбыт ыар баттык санаа, аба-сата тастарыгар кыынньан таҕыста. Өрөөбүт уостара өһүлүннэ, хоммут уостара хоҥунна, хаһан да эппэтэх тылларын саҥардылар.

Скребычкин, Гоничев, Аргунов диэн дьон, харабыллыыр ампаардарын хаалларан, дьиэлэригэр кэлбиттэрин иһин буруйдаан, Петр Головин кымньыынан таһыйтараары туттарбыт сураҕын истэн, кинилэри көмүскээри, хаһаактар бөлөхтөрө воевода дьиэтин ааныгар муһуннулар. Мустубут дьон аан дьиэҕэ тураннар, Петр Головинтан буруйа суох хаһаактары тоҕо туттуҥ диэн ыйыттылар. Сорохтор «босхолоо» диэн хаһыытаһаллар.

Головин хаһаактар тосту уларыйбыттарын көрөн сөхтө. Урут буруйдаах дьону таһыйтардаҕына, ким даҕаны көмүскэспэт этэ. Элбэх киһи күргүөмүнэн кэлбиттэригэр эмиэ да абара, эмиэ да куттана санаата. Куттаммыты биллэрэр олох табыллыбат. Кини өссө да воевода.

– Для чего пришли? – Головин тас дьиэҕэ тахсан, абарбытын туттуна сатыы-сатыы, ыйытар.

– Не бей казаков. Не дадим бить никого, – Мартын Васильев диэн сааһырбыт хаһаак утары хардыылыыр.

– Что, бунтовать задумали, мужики? – Головин харсыттан тахсан Васильевы охсоору ынан кэлбитигэр киһитэ төттөрү анньар.

Алеша Коркин диэн эдэр хаһаак, Мартын Васильевы көмүскээн, эмиэ «не бей» дии-дии, Головиҥҥа ынан кэлэр.

– Взять его! – Головин кэннинэн тэйэн, бэйэтин дьонугар хаһыытыыр.

Ким да тутарга сорумматаҕын иһин, кэрээниттэн тахса абарбыт Головин Коркин үрдүгэр түһэр. Коркин, эмиэ күүстээх хаһаак, воеводаны саҕатыттан ылан, аан диэки соһор. Головины дьоно нэһиилэ быыһаан ылаллар. Воевода дьиэ иһигэр куотар.

– Чего стоять, пойдем и поймаем людей его и побьем, – диэн таһырдьа турар хаһаак дьонун тэптэрэн биэрэр.

Ити араллаан тугунан түмүктэниэ эбитэ буолла, өскөтүн кэлин кэлбит Матвей Глебов дьону тохтоппотоҕо эбитэ буоллар. Кини өйдөөх хараҕа, холку быһыыта, дорҕоонноох саҥата, сөпкө этэрэ күүркэйбит дьону уоскутар.

Мустубут дьон тутуллубут үс хаһаагы быыһаан ылаллар. Онно Головин дьоно утарсыыны оҥорботулар. Онтон күргүөмүнэн түрмэҕэ бараннар, Петр Головин иккиһин хаайтарбыт дьонун босхолууллар. Хаһаактар санаалара күүһүрбүт, аны даҕаны бары биир сомоҕо буолуохпут дэһэллэр.

Итинтэн ыла Головин арыый сыһыйда. Мээнэ хаһыытаабат, тэппи буоллар эрэ киһини кымньыынан охсубат буолла. Соҕурууттан саҥа воевода иһэр сураҕа иһиллэр. Хаһан кэлэрин кэтэһэллэр.

* * *

Атырдьах ыйын ортотуттан ыла, сайыҥҥы өҥүрүк куйаас сыралҕана ааһан, үөн-көйүүр намыраан, сир аһа буһан, саха ыалыгар үчүгэй кэм кэлэр. Эр дьон отторутар сылдьаллар. Оҕо-дьахтар сир аһын хомуйар. Сайыҥҥы кэм тиһэх ыйа.

Боло Күүлэкээн кырдьаҕас киһи быһыытынан дьиэтигэр олорор. Киэһэлик, оҕонньор сис туттан аргыый хааман, Эбэ диэки барда. Улаханнык кырдьыбыт. Саас баттаан уонна олох ыар охсуутуттан алларыйдаҕа. Киһи санаатынан дииллэр. Билигин киниэхэ туох үчүгэй санаа-оноо баар буолуой… Тыыннаах эрэ сырыттаҕа. Уолаттара барбыттара үс сыл буолла. Туох даҕаны сурах-садьык иһиллибэт. Тыыннааҕар эргиллэн кэлэллэр дуу, суох дуу? Санаатын көтөҕөн буоллаҕа буолуо, дьон «үрүк-түрүккүн» дииллэр. Киһи үйэтэ кылгас. Ааспыта, бүппүтэ биллибэккэ хаалар. Дьэ өйдөннүм дии санаан, олох үчүгэйин-куһаҕанын билэн, анааран көрөр сааскар тиийиигэр, кырдьан бүдүгүрэн бараҕын. Бииргэ үөскээбит үөлээннээхтэрэ өлөн бүттүлэр. Кини эрэ хаалан, сири бааһырда сырыттаҕа. Оо, эҥин бэйэлээх дьон үөскээн, олох олорон аастахтара. Киһи эрэйдээх кылгас олоҕор сүгүн олорбокко, ол-бу буолан тииһэр-тааһар буоллаҕа…

Илинтэн биир тураҕас аттаах киһи кэлэн, тохтоон, атын сэргэҕэ баайда. Хайалара кэллэҕэй? Кэлбит киһи атыттан түһэн дьиэҕэ киирдэ. Билигин дьиэҕэ кыра оҕолор эрэ бааллара буолуо. Кийиитэ кыыһыныын сир астыы барбыттара.

Оҕонньор туран дьиэтин диэки барда. Баҕар… Сотору сиэнэ уол Сүпсүк утары сүүрэн иһэрэ көһүннэ. Оҕонньор арыый киэҥник атыллаан хаамта.

– Эһээ, аҕам кэллэ! – Сүпсүк кэлэн үөрүүлээх сонуну иһитиннэрэр.

Оҕонньор дьиэҕэ киирбитэ, уола Омоллоон кэлэн, оһох иннигэр олоппоско олорор эбит. Биэстээх уолун көтөхпүт. Сирэйин салгын сиэн хараардыбыт. Дьүдьэйбит. Оҕонньор уолун чанчыктара маҥхайан эрэрин бэлиэтии көрдө.

– Кэпсиэ, – оҕонньор аан аһан кэпсэтэр.

– Суох, – Омоллоон оҕотун улаханнык ахтыбыт, кэтэҕиттэн сыллыыр.

– Хайдах сырыттыҥ диэн ыйытыахпын тылым тахсыбат. Дойдугар эргиллэн кэллэҕиҥ, – оҕонньор долгуйбута саҥатыттан биллэр, хараҕын сотунна.

– Кырдьык, тыыннаах эргиллэн кэллэҕим дии.

– Убайыҥ?

– Кинилэр эмиэ күрэммит дьону кытта холбоһон, Амыр диэки барбыттара. Мин Учурга тоҥустарга хаалбытым. Онтон ылата сурахтарын да истибэтэҕим.

Итинтэн салгыы Омоллоон тоҥустары кытта көсүһэ сылдьыбытын, Учурунан, Ньылханынан эргийэн, сүрдээх киэҥ сиринэн сылдьыбыттарын кэпсээтэ. Кэлин сыл устата Өймөкөөҥҥө кэлэн, саха баайыгар Мадьыгы Төрөнөйгө сылгыһытынан үлэлээбит.

Сотору дьиэлээх дьахтар Мылаада кыыһыныын Кыппалыын сир астаан кэллилэр. Көрсүһүү үөрүүтэ-көтүүтэ буолла.

Оҕонньор Омоллооҥҥо кини барыаҕыттан ыла хайдах олорбуттарын, Чохуну өлөрбүттэрин, дьон-сэргэ туһунан кэпсээтэ. Аһыы олорон Омоллоон тоҥус дойдутугар сылдьан эрэйдэммитин, аччыктаабытын, өлө да сыспытын быһыта-орута кэпсээтэ. Кэпсээн иһэн эттэ:

– Киһи акаарытыттан өлөр. Албан аат иннигэр бэрт былдьаһыы, күүһүмсүйүү-күрэхтэһии диэн өйө суох быһыы эбит. Мин оҕо, мэник сааспар иэдээни оҥороммун, инибин Хаарчааны өлөттөрбүтүм… Убайбыныын иккиэн улаатан да бараммыт дохсуммут, уолҕамчыбыт ааспакка, онно-манна умньанаммыт, Чоху эрэйдээҕи өлөттөрбүппүт… Бэйэбит эмиэ өлө сыспыппыт. Убайым онтон тэмтэрийэн, ханна тиийбитэ, хайдах буолбута биллибэт. Оҕо сааспар акаарыбыттан алҕаһы оҥороммун, дойдубуттан тэлэһийэн, Бүлүүгэ тиийэммин, үс сыл устата баайга хамначчыт буолбутум. Кэлин эмиэ тэлэһийэн, үс сыл устата уччуйа сырыттым. Ол сылдьан, былаҕайга былдьана сыспытым…

Киһи эдэригэр бэйэтин дьонун улахаҥҥа уурбат, аанньа ахтыбат, тэһийбэт, атын сири-дойдуну, дьону көрүөн баҕарар. Мин элбэх сиргэ-дойдуга сырыттым, элбэх киһини көрдүм. Эрэйи да биллим. Кэлин санаатахха, бэйэ дьонуттан, дойдутуттан ордук чугас туох да суох эбит. Дойду ахтылҕана ырааттахха, тэйдэххэ биллэр. Көр эрэ, кэлэн иһэммин оҕо сааспар оонньообут, бултаабыт сирбин көрөн бараммын, хараҕым уута таҕыста! Төрөөбүт-үөскээбит, олорбут дойдуттан ханна да барбакка, үлэлээн-хамсаан, бултаан-балыктаан олорбут сүүс төгүл ордук эбит. Атын, туора сиргэ дьол диэн суох!

– Дьэ өйдөннүҥ дуо? Урут төһөлөөхтө этэрбин, ньаҥсыйарбын хоҥоруугар холообот, кулгааҕыҥ таһынан истэр, аахайбат этиҥ, – Күүлэкээн уола тыыннаах эргийбититтэн үөрэн күлэн ымайар.

– Олох мискиирэ кыһалҕа, эрэй үөрэттэ…

Хос быһаарыылар

1. Богдо – кытай.

2. Сибиэ – остуол.

3. Сир тааһа – сүлүүдэ таас.

4. Хааннаах хайгыа – сэриини биллэрии.

5. Унньуула – ууга үүнэр сир аһа. Суон төрдө ас буолар.

6. Иҥэһэ быатын кылгатан – сэриигэ бэлэмнэнии. Сэриигэ киирэргэ, ат иҥэһэтин быатын кылгаталлар. Оччоҕо баатыр иҥэһэҕэ туран өстөөҕү охсоругар илиитэ уһуур.

7. Сарт түннүк – тымтыгынан хатыйан оҥоһуллубут былыргы түннүк.

8. Таҥалай – дьахтар сайыҥҥы таҥаһа. Халаат курдук кэтиллэр.

9. Хааннаах дапсыыр – өһү ситиһии.

10. Тоҥ күөс быстыҥа – биир чаас.

11. Сүтүөр ийэ – огдообо.

12. Таас – хайалаах сир.

13. Сэттэ Бэдэрдээх – Чурапчы алааһын былыргы аата.

14. Тэҥсик – сорудахха сылдьар киһи.

15. Сэрии – кэккэлэччи ууруллубут синньигэс адарай мас.

16. Сүлгүйэр – куһаҕан тыынтан ыраастааһын. Ойуун тыла.

17. Амыр – Амур өрүс.

18. Солох – саха мыылата. Талах күлүн ууга оргутан оҥороллор.

19. Куулу – Халыма баһа.

Былыргы дьыл историк хараҕынан: номох уонна олох

Билиҥҥи наука былыргы олох туһунан норуот номохторуттан уонна архыыптан историческай туоһулары булан, ону ырытан, дьиҥнээхтик туох буолбутун быһаарарга холонор. Бу икки хайысханы холбоон суруйааччы уус-уран айымньыны айан таһаарар. Манна кини ис дууһата уонна баҕа санаата арыллан, билиҥҥи киһи айымньы ис хоһоонун өйдүүрүгэр тиийимтиэ буолар.

Ф.Ф. Захаров «Үйэ кирбиитигэр» диэн айымньыта дириҥ историческай суолталаах темаҕа суруллубут. 1630-с сс. Саха сиригэр нуучча хаһаактара уонна промысловиктара кэлэн олохтоох норуоттары Россия государствотыгар холбуур суолга эргиппиттэрэ. Оттон бу олохтоох норуоттар хайдах олорбуттара диэҥҥэ историктар маннык быһаарыы биэрэллэр. Хотугу кыра ахсааннаах норуоттар: эбэҥкилэр, эбээннэр, дьүкээгирдэр өбүгэлэрэ туундара, тыа хайаларыгар, Саха сирин кытыы сирдэригэр бултаан, балыктаан уонна таба ииттэн олорбуттара. Кинилэр, сүнньүнэн, хаан аймах бөлөхтөргө холбоһон, ыарахан эбэтэр сэрии кэмигэр биис уустары тэрийэн, биир сиргэ өр тохтообокко көһө сылдьаллара. Бу норуоттар олохторун сахалар киэннэрин кытта тэҥнээтэххэ, харахха быраҕыллар уратылар көстөллөр.

Бастатан туран, оччотооҕу сахалар сүрүн дьарыктарынан сылгы иитиитэ этэ. Оттон сүөһүнү эмиэ иитэллэрэ эрээри, сылгы иитиитигэр бу хаһаайыстыба салаата тэҥнэспэт этэ. Холобур, 1642 с. П. Головин воевода биэрэпиһин матырыйаалларын көрдөххө, сахаларга сылгы иитиитэ 60% ылар эбит буоллаҕына, сүөһү иитиитэ 40% тэҥнэһэр этэ. Хаан аймах сыһыаннаһыылара баһыйаллар эрээри, баайынан-дуолунан арахсыы оччотооҕу сахаларга эмиэ баар эбит. Холобур, баай дьон 200—300 төбө сүөһүлээхтэрэ уонна олору көрөр 10—20 үлэһиттээхтэрэ. Оттон дьадаҥы дьон 1—2 эрэ сүөһүнү туталлара уонна атын кыанар дьоҥҥо хамначчыт курдук сылдьаллара. Хас биирдии ыал алаастарынан уонна үрэхтэринэн, үрүйэлэринэн тарҕанан олороллоро. Ол гынан баран, аҕа уустарынан арахсан бэйэлэрин дьаһаналлара.

Аҕа ууһа үс-түөрт ийэ уустарыгар арахсар, 100-тэн 1000-ҕа тиийэ киһилээх. Баай, күүстээх уонна элбэх киһилээх аҕа ууһун баһылыга хас да аҕа ууһун холбоон баһылаан улуус тойонунан буолар. Холобур, ол кэмҥэ биэс-алта улуус баара биллэр: Хаҥалас улууһугар – Дыгын (Тыгын), Намҥа – Мымах, Бороҕоҥҥо – Лөгөй, Мэҥэҕэ – Бодой, Байаҕантайга – Бахсыгыр оҕонньор, Хатылыга – Үөчэй баай. Бу олордохторуна, нууччалар кэлэллэр. Бастаан 1623 с. Пантелеймон Пянда диэн Мангазея хаһаага 40-ча киһилээх Лена өрүһү булан, сахалар олорор сирдэригэр тиийэр. Ол кэннэ Енисейскэй остуруок хаһаактара 20-с сыллар бүтүүлэригэр, 30-с сыллар саҕаланыыларыгар, түүлээҕи эккирэтэн, Саха сирин булаллар. Кинилэр олохтоох норуоттартан ыраахтааҕы хааһынатыгар түүлээҕи хомуйаллар. Онтуларын «дьаһаах» диэн ааттыыллар. Бастаан хас биирдии аҕа ууһуттан төһө баҕарар киис уонна саһыл тириитин көрдөөн ылаллара. Сороҕор күүс өттүнэн, сороҕор түүлээҕи таҥаска-сапка, оҕуруоҕа, иһиккэ-хомуоска атастаһан, көҥүл хомуйаллара. Дьаһаахтааһыны биир сүрүҥҥэ киллэрии, бэрээдэк суоҕа. Хаһаактар бэйэлэрин ыккардыгар атааннаһыы, дьаһаах хомуйуутугар куоталаһыы баара биллэр. Ол онтон сылтаан, 1633—1634 сс. сахалартан дьаһааҕы хос көрдөөн ылыыны утаран олохтоох норуот бастакы өрө турууларын үөскэппиттэрэ. Ити кыһын өрө турууга биир тыһыынчаҕа тиийэр сэрии сэптээх сахалар кыттыыны ылбыттара: хаҥаластар, бөтүҥнэр, нөөрүктээйилэр, мэҥэлэр, дүпсүннэр уо.д.а. Алтынньыга сахалар Ленскэй остуруогу утары Нам кинээһин Мымах сиригэр мусталлар. Ол саҕана остуруогу Енисейскэйтэн кэлбит Иван Галкин диэн бирикээсчик салайар. Кини хаһаактарын хомуйан акка олордон сахалары утары остуруоктан таһаарар. Сотору икки этэрээт ыккардыгар ытыалаһыы уонна кыргыһыы саҕаланар. Элбэх киһи өлөр, бааһырар. Хаһаактар хотторон остуруокка төттөрү куоталлар. Сахалар остуруогу төгүрүйбүттэрин уонна икки ый осадалаабыттарын кэннэ хаһаактарга хоргуйуу саҕаланар. Ол гынан баран кулун тутарга сахалар, эмискэ осадаларын тохтотон, тарҕаһан хаалаллар. Онон бастакы өрө туруулара хам баттанар. И. Галкин, атын хаһаактары кытта холбоһон, сахаларга саба түһэр. Сахалар аҕа уустарын уонна улуустарын биирдиилээн кыайар-хотор уонна дьаһаах төлөттөрөр.

Сахалар бастакы өрө туруулара тоҕо хотторбутай диэн ыйыттахха, маннык эппиэттиэххэ сөп. Историческай литератураҕа сүрүн биричиинэнэн сахалар бэйэ ыккардыгар атааннаһыыларын, бэрт былдьаһыыларын уонна тойоттор өстөһүүлэрин ыйан биэрэллэр. Мин саныахпар, ол эрэ буолбатах. Биллэн турар, сахаларга Дыгын (Тыгын) саҕаттан бастыҥ аҕа уустарын, улуустарын ыккардыгар иирсээн-охсуһуу баара. Ити ханнык баҕарар норуокка, ханнык баҕарар үйэҕэ биллэр көстүү. Ол төрдө араас буолааччы. Үгүс норуокка ханнык эмэ тас өттүттэн кэлбит кутталтан, дьайыыттан көмүскэнэр сомоҕолоһуу хамсааһына буолуон сөп. Бу курдук былыргы Кытай «кыргыһар царстволара» биһиги эрабыт VI—III үйэлэргэ, Чингис-хан монголларын XII—XIII үйэлэрдээҕи түмсүүлэрэ, нуучча удельнай княжестволара XIII—XV үйэлэргэ бэйэ-бэйэлэрин кытта охсуһан биир государствоҕа холбоһор суолга үктэммиттэрэ. Ол гынан баран сорох түгэннэргэ ити хамсааһын сомоҕолоһууга тириэрдибэккэ хаалар. Холобур, XVII—XIX үйэлэргэ Хотугу Америка индеецтэрэ англичаннары уонна американецтары утары өрө турууларын саҕанааҕы сомоҕолуур хамсааһыннара (Метаком, Понтиак, Тэкумсэ баһылыктаах) этэҥҥэ түмүктэммэккэ хаалбыта. Сахалар номоххо киирбит аҕа баһылыктара Дыгын эмиэ норуоту түмэр суолга туруммутун туһунан үгүс дьон сабаҕалыыр (олор истэригэр анал үөрэхтээх чинчийээччилэр да бааллар). Итини сүрүннээн фольклор эрэ матырыйааллара көрдөрөллөр. Хомойуох иһин, сурукка киирбит источниктарга туоһу суох. Дыгын бэйэтэ докумуоннарга баара-суоҕа иккитэ эрэ ахтыллар. 1631 с. кини уонна кинини кытта бииргэ сылдьыспыт кинээстэр Иван Галкин этэрээтин эккирэппиттэр уонна хайа эрэ сиргэ төгүрүйэн, төттөрү ыытымаары хаайа сылдьыбыттарын туһунан биллэр. Уопсайынан, саха аҕа уустарын күөнтээн, походтары оҥортоон нууччалар кэлиэхтэрин иннинэ ыспыт диэн фольклор матырыйаалларыгар Дыгыны сэмэлээһин баар. Холобур, Дыгын, былыргы сэһэннэргэ кэпсэнэрин курдук, Бэрт Хара, Батас Мөндүкээн, Сыарҕа Наранах курдук бөҕөстөрү албыннаан өлөрө сатыыр, Муоҕан эмээхсин, Лөгөй Бороҕон, Тарбыах Тиис курдук мааны дьон сирдэрин былдьаһар, ханнык эмэ улууска аатырбыт күүстээх, киниэхэ тэҥнээх киһини кыайар-хотор соруктааҕа үһү. Ол эрээри сорох чинчийээччилэр ити Дыгын сырыылара арахсан, бытанан олорор сахалары түмэр сыаллаахтара диэн сыаналыыллар. Ол оруннаах буолуон сөп да, быһа чопчу көрдөрөр туоһуларбыт суоҕун иһин, научнай гипотеза эрэ быһыытынан көрүллүөх тустаах.

1634 с. сахалар өрө туруулара самныбыт сүрүн биричиинэлэрэ хаһаактар сэриилэрин сэбин кыахтарыттан (үрэр саалара, пушкалара), бөҕөргөтүнэр техникалара, байыаннай тэрээһиннэрэ уо.д.а. быдан үрдүгүттэн, сахалар бөҕөргөтүнүүнү хотор осадалыыр техникалара суоҕуттан тахсаллар. Аны туран сабаҕалааһын быһыытынан өссө биири эбэн этиэххэ сөп. Осадаҕа олорбут хаһаактарга соҕурууттан көмө кэлбит буолуохтаах. Ол курдук сахалар осадаларын устан барбыттарын кэннэ хаһаактар аҕыйах хонук иһигэр бэйэлэрэ саха улуустарыгар саба түһэн киирэн барбыттар.

Ф.Ф. Захаров айымньытыгар Саха сиригэр 1630—1640 сс. буолбут чахчылар уонна событиелар боччумнаахтык сырдатыллыбыттар. Мин саныахпар, ааптар айымньыта документально-историческай сэһэн жанрыгар чугасаһар. Кини Дыгын туһунан фольклор матырыйаалын сабаҕалааһынын ордук хото тутуһар, ол эбэтэр омсолоох өттүнэн көрдөрөр. Онтуката дьиҥ история чахчытыгар төһө сөп түбэһэрэ мөккүөрдээх буолуон сөп.

Бу айымньыга Петр Бекетов уобараһа саамай сөптөөхтүк көстөр. Бу киһи саха историятыгар үтүөтэ хас да өттүттэн чопчу биллэр. Стрелецкэй сотник, енисейскэй воевода бирикээсчигэ, хаһаактар бас-көс киһилэрэ Россия колонизациятын ыар кэмигэр эйэлээх, государственнай таһымнаах, өйдөөх бэлиитигинэн көстөр. Кини 1632 с. Дьокуускай куораты олохтуур уонна ол сыл 16 «волость» саха кинээстэртэн «шерть» (андаҕар) ылан, ыраахтааҕы былааһын илиитигэр киллэрэр. Аны туран, туох эрэ өстөһүү эбэтэр өрө туруу буоллун, кини сахаларга, сүнньүнэн, эйэлээхтик сыһыаннаһар эбит. Ол кини үтүө майгыта Ф.Ф. Захаров айымньытыгар толору көрдөрүллүбүт.

Оттон И. Галкин, ордук, П. Головин, В. Поярков (ити дьон ахсааныгар мин П. Ходыревы эмиэ киллэриэхпин баҕарабын), инникини көрбөт сыһыаннаах дьон алҕас бөҕөнү оҥортоон, туох да буруйа суох дьону таһыйан, өлөртөөн кэбиһэн, өстөһүү суолугар, иэдээҥҥэ тириэрдибиттэрэ. Саха сирэ Россия састаабыгар киириитин сырдатар түгэннэртэн саамай утарсыылаах уонна хомолтолоох дьайыылары воевода П. Головин бэлиитикэтин ньымалара оҥорон тураллар. Кини 1638 с. ыраахтааҕы уурааҕынан Саха сиригэр бастакы воеводанан анаммыта. 1641 с. Дьокуускайга тиийэн, дуоһунаһыгар киирэн, аан маҥнай сахаларга биэрэпиһи ыыттараары оҥостубута. Ол иннинэ манна долгутуулаах уонна айдааны тардар сурах бөҕөтө тарҕаммыта (итиннэ П. Ходырев хомолтолоох оруола биллэр). Онтон куттал, дьиксинии баран, сахаларга эмиэ сэбилэниилээх хамсааһын саҕаламмыта. Ити кытаанах кэмҥэ Лөгөй сөптөөх позицияҕа туран, хаан тохтубатын иһин үлэлиир. Холобур, кини Дьокуускайга кэлэн воеводаны кытта кэпсэтэр уонна биэрэпиһи оҥороргутугар ыксаамаҥ диэн сэрэтэр. Сахалар воевода дьиҥнээх баҕа санаатын өйдөөбөттөр, ол иһин биэрэпистэн куттаналлар диэбит. Ону воевода ылымматах. 1642 с. олунньутугар улуустарынан биэрэпиһи оҥорор хаһаактар бөлөхтөрө тарҕаспыттар. Хаҥаласка, Бороҕоҥҥо, Сииттэҕэ уонна да атын сирдэргэ сахалар ити бөлөхтөрү кырган кэбиһэллэр. Ол кэннэ кулун тутар ый саҕаланыытыгар Дьокуускайы осадалыырга тэринэллэр. Эмиэ 1630 сс. курдук хас эмэ сүүһүнэн ахсааннаах сэрии сэбилэниилээх дьон бөҕө мунньустар. Нам улууһугар тойоттор сүбэ мунньахтара буолар. Арай онно докумуоннар туоһулуулларынан, Лөгөй бэйэтинэн тиийэн кэлэр. Дьэ онно тугу кэпсэппиттэрэ докумуоннарга туох да туоһу хаалбатах. Нөҥүө күнүгэр сэриилэһээри оҥостубут дьон тарҕаһан киирэн барбыттар. Аҕыйах хонук иһигэр барыта бүтэр. Сотору буолан баран, тойоттор бары куоракка воеводаны кытта кэпсэтэ киирэллэр. П. Головин дьэҥдьиир ыытар уонна силиэстийэ бөҕөнү тэрийэр. Бастаан кини бэйэтин доҕорун иккис воеводаны М. Глебовы уонна дьяк Е. Филатовы таҥнарыыга буруйдаан түрмэҕэ хаайар. Кинилэри өйүүр служилай дьону сордоон-муҥнаан таһыйан накаастыыр. Ол кэннэ «иноземецтэр» истэригэр «таҥнарыахсыттары» көрдөөн киирэн барар. Архыыпка сытар силиэстийэ докумуоннарын аахтахха, киһи сүрэҕэ нүөлүйэр. Воевода палачтарын илиилэригэр түбэспит дьону эҥин араастык муҥнаан, «дыбаҕа» ыйаттаран, кымньыынан дэлби таһыйан, иккис воеводаҕа М. Глебовка холуннаран, сымыйанан ол-бу диэн этиттэрээри сордуур. Ол кэннэ 23 саханы ыйаан өлөрөр. Оттон М. Глебовы, Е. Филатовы уонна кинилэр дьоннорун түрмэҕэ үс сыл хаайан олордор.

Саха сиригэр государственнай система ыар суолунан киирбитэ. П. Головин ыыппыт бэлиитикэтэ, сүнньүнэн, оччотооҕу государство интэриэһигэр сөп түбэһэр этэ. Холобур, 1642 с. ыытыллыбыт биэрэпис дьаһаах хомуйуутун саҥа бириинсиптэригэр киллэрэр сыаллаах-соруктаах этэ. Урут дьаһааҕы аҕа ууһуттан ылар эбит буоллахтарына, биэрэпис кэнниттэн хас биирдии эр киһиттэн хомуйар буолбуттара. Ол гынан баран, П. Головин туһаммыт хабыр ньымаларын ким да иһигэр киллэрбэтэҕэ, ылымматаҕа чуолкай.

Онон түмүктээн суруйдахха маннык. Ф.Ф. Захаров айымньыта билиҥҥи кэмҥэ олус наадалаах темаҕа суруллубут айымньы диэн көрүөх тустаахпыт. Бу историко-документальнай уус-уран айымньытыгар ааптар бэйэтин историческай билиитин үрдүк таһымын көрдөрөр. Интэриэһинэйэ диэн, кини номоххо киирбит түгэннэри историческай чахчылары кытта дьүөрэлэһиннэрбит. Мин саныахпар, бэйэтин норуотун историятын билэ сатыыр ааҕааччы бу кинигэни сөбүлээн ааҕыаҕа.

А.А. Борисов,

историческай наука доктора