Текст книги "Үйэ кирбиитигэр"

Уонча хонугунан Петр Головин мунньах тэрийэн, туох инники былааннааҕын билиһиннэрээри, бас-көс дьону улахан саха балаҕаныгар ыҥыртаата. Болдьообут кэмигэр бары киирэн ороннорго, ыскамыайкаларга олордулар. Саҥа тойон туох диэн этэрин истээри кэтэстилэр. Сотору тойон киирэн, миэстэтигэр сулбу хааман кэлэн олордо. Тоҕо эрэ аллара көрөн олорон, аргыый саҥаран этиитин саҕалаата:

– Я вас собрал, чтобы сказать свою думу. Со всех улусных мужиков государев ясак взять весь сполна. Без недобору. С дыму взять по соболи или лисицу. А кто не может дать соболь, у того взять мяса, масло. И чтоб нигде, никто забыты не были. Чтоб масло было чистым. А мясо жирное, свежое. Понятно?

Ким даҕаны саҥарбата. Салгыы туох диирин кэтэспит курдук, иһиллээн олороллор.

Тойон, тохтуу түһэн баран, салгыы саҥарар:

– Кабы искать государева прибыли и брать ясак сполна – переписать всех мужиков и их детей, и братию, и племянников, и подростков, и их холопов, и скот, и коней и коров. Чтобы богатый якут платил двадцать или сорок соболей в год. Понятно?

Парфен Ходырев воевода сүөһүнү эмиэ испииһэктэтэр былааннааҕын туһунан истибитэ. Ол кырдьык буоллаҕына, олох сыыһа дии саныыра. Урут сорох сахалар оннооҕор ааттарын суруйтаралларын куттаналлара. Тоҕо суруйаҕыт диэн токкоолоһон бөҕө буолаллара. Өссө аны сүөһүлэрин суруйар буоллахха, хайдах буолаллара биллибэт. Сүөһү кинилэргэ аһыыр астара, таҥнар таҥастара, сүрүн баайдара буолар. Ол иһин бэйэтин санаатын биллэрдэ:

– Еще земля якутская не утвердилось. Якуты не состоятельны. Как бы дурно не было.

– А почему вы не утвердили? – Головин Парфен диэки чыпчылыйбакка көрөр.

– Мы их смиряли войною. Если с ними по-хорошему, то они могут быть послушны. Я знаю ихнюю душу.

– Плевал я на якутскую душу. Какая у туземца душа. У них нет души.

– Иные якуты очень бедные. Живут на озерах и кормятся рыбой и заболонью сосновой. С них ясак имать невозможно.

– Ты что, бунт, мужик, заводишь?! – Головин саҥата улаатар.

– Я говорю правду, – Парфен холкутук хардарар.

– Как бы погодить с письмом. Якуты русского обычая не ведают, – иккис воевода Матвей Глебов аргыый сыыйан саҥарар.

– А ты откуда знаешь, что они ведают?! – Головин кыйахана охсубут.

– Да вот чаю.

– Нет! Будет так, как я сказал! А если они будут бунтовать, то я их буду жестоко наказывать! – диэн баран Головин остуолу сутуругунан охсор. – Мы своих холопов жаловать и казнить вольны. И от вас я не потерплю измены.

Ким даҕаны саҥарбата. Головин дорҕоонноох саҥата, ымыттыбат сирэйэ, дириҥ көмүскэтин аннынан кыырт курдук көрбүт хараҕа кими баҕарар симитиннэриэх курдук.

* * *

Воеводаны кытта Енисейскэйтэн икки тылбаасчыт кэлбитэ. Ону кытта үс палач баар. Араас идэлээх маастардар, таҥара үлэһиттэрэ бааллар. Тоһоҕотуттан таҥара дьиэтин куолакалыгар тиийэ араас туттар тэрили, малы-салы, пищаль саалары, икки пушканы аҕалбыттар.

Пушканы ханан наада буолар туһайыынан көһөрө сылдьан ытаары, остуруок истиэнэтин быыһынан дьөлөҕөстөрү оҥортоотулар. Пушка диэн биир ыллар хардыы усталаах төгүрүк тимир. Иһигэр син биир пищаль сааны иитэр курдук, маҥнай буораҕын кутан быыстаан, онтон сибиниэс бөкүнүк буулдьаларын уган быыстыыллар. Уоһун хайаҕаһа кус сымыыта батан киирэрин курдук киэҥ. Түгэҕэ бүтэй. Буораҕын уматан эһэргэ, үрдүнэн кыра хайаҕастаах. Онно эмиэ буорах кутан, уоту даҕайан эһэллэр. Пушканы сыарҕаҕа тиэйэн, акка ыҥыырдан илдьэ сылдьыахха сөп. Пушка туһулаан ытыллар буолан,соччо табыгаһа суох эрээри, саба биэрэр буулдьаларынан өстөөҕү чугастан бэркэ сууһарар уонна тыаһынан, буораҕын буруотунан уолутар. Ордук ох сааттан атыны билбэт туора урдустар куттаналлар.

Ясырдартан эбитэ дуу, тылбаасчыттартан дуу, үлэһит сахалартан дуу, саҥа нуучча тойонун дьаһалынан ыал сүөһүтүн суруйуохтара үһү диэн сурах ыалтан ыалга тарҕанна. Ол сураҕы истэн олус соһуйдулар, куттаннылар. Сурах сурах курдук күүркэтиллэн, эбиллэн-сабыллан кэпсэнэр. Сорохтор дьээбэлэнэн ыты кытта суруйаллар үһү диэн кэпсииллэр. Нууччаларбыт эмиэ хайдах буоллулар дэһэллэр. Сураҕы иһитиннэрэ диэн, ат үрдүгэр түһэн көстөөх сиргэ тэбиннэрэллэр. Сорохтор ити сураҕы итэҕэйбэттэр, «сүөһүнү тоҕо суруйдахтарай, сымыйа ини» дэһэллэр. Аймалҕан. Мунуу-тэнии.

Лөгөй саҥа тойону кытта билсээри, таарыйа сүөһүнү суруйаллар үһү диэн сурах төһө кырдьыгын билээри остуруокка киирдэ. Кэһиитин биир кэрэмэс саһылы, уон киис тириитин ылла.

Петр Головин Логуй диэн эйэлээх кинээс хара маҥнайгыттан нууччалары кытта үчүгэй сыһыаны олохтообутун туһунан истибитэ. Онон кэлбитигэр арыгылаах остуол тартаран эйэҕэстик көрүстэ. Петр Петрович ыалдьыта остуолга олорбутугар чаарка кыра ортотунан арыгы кутан биэрдэ. Куйааска итииргээбит баабыр курдук сирэйинэн мичээрдээн кэпсэттэ. Саха улахан тойотторо биирдэ эмэтэ да буоллар, богдо омук арыгытын аҕалтаран иһэр этилэр. Лөгөй нууччалар арыгыларын эмиэ амсайбыта. Бу аһыы утах киһини бэркэ көнньүөрдэрин билэр. Петр Головин тылбаасчыт нөҥүө ыалдьытын кытта кэпсэтэн, төһө ыраах олорорун эҥин туһунан ыйыталаста. Иккис чаарка иһиллибитин кэннэ, кыра оҕону үөрэтэр курдук, кыратык төбөтүн кэҕиҥнэтэн эттэ:

– Если ты, Логуй, великих государей дело будешь делать с нерадением, за то быть тебе в опале. И, наоборот, если ты его с радением, и службою учиниться прибыл государевай казне, то твоя служба будет вовеки памятна.

– Туох диирий тойон? – Лөгөй тылбаасчыттан ыйытар.

– Өскөтүн ыраах олорор улуу тойоммут туһугар кыһаммат буоллаххына, куһаҕан буолуо диир. Оттон кыһанар, хааһынаҕа элбэх кииһи киллэрэр буоллаххына, үтүөҕүн куруук саныахпыт диир, – Лукашка тылбаастыыр.

– Оттон мин кыһанар буоламмын билсэ-көрсө кэллэҕим дии. Ыл ыйыт эрэ, сүөһүнү эмиэ суруйаллар диэн кэпсииллэр. Ол кырдьык дуо?

– Кырдьык, – тылбаасчыт ыйыппакка эрэ бэйэтэ хоруйдуур.

– Ол тоҕо суруйаллар?

– Элбэх сүөһүлээх баай киһи элбэҕи, аҕыйах сүөһүлээх дьадаҥы киһи аҕыйаҕы төлүөхтээх дииллэр.

– Что он говорит? – воевода сахалыы кэпсэтэн барбыттарыгар ыйытар.

– Он спрашивает почему переписывают скот.

Итинтэн салгыы кэпсэтэн, Лөгөй сүөһүнү суруйалларыттан дьон олус куттанар, сахалар кэлин дьаһааҕы төлүүр буоллулар, онон дьону аймыыр сатаммат, куһаҕаҥҥа тириэрдээрэй диэн этэ сатаата. Ону Головин саха тойотторо бэйэлэрэ сөбүлээбиттэринэн төлүүр буоланнар, дьаһаах олус кыра хомуллар эбит диир. Оттон Лөгөй сүөһүнү суруйалларын сахалар олох сөбүлүөхтэрэ суоҕа, эмиэ өрө туруохтара диэн сэрэппитигэр Петр Головин сапсыйан эрэ кэбистэ. «Бууннаатахтарына биһиги манан тоҕута тэптэриэхпит!» – диэн, пушкатын таһааран көрдөрдө.

Лөгөй барбытын кэннэ Намтан Мымах кинээс уолунуун Ньыккалыын кэлэ сырыттылар. Кинилэр эмиэ воеводаҕа сүөһүнү суруйара олох сыыһатын туһунан этэ сатаатылар. Нуучча бас-көс дьоно эмиэ сүөһүнү суруйдахха сахалар айманыахтара диэн этэн көрдөхтөрүнэ, Петр Головин истэ да барбат.

Кини тылын уларыппат, эппитин толорторор кытаанах киһи кэлбитин көрдөрүөн баҕарар. Сахалар өрө тураннар бэл нууччалары аҕыйах эрдэхтэринэ кыайбатахтар. Өрө туран көрдүннэр эрэ, кини начаас уодьуганныаҕа. Хаһан баҕарар, ханна баҕарар кытаанах илии баар буоллаҕына сыһыйаллар. Борис Годунов олус сымнаҕас киһи буолан дьону өрө туруорбута. Манна оннук буолуо суоҕа!

* * *

Амма өрүс уута түһэн холкутук устан хараара сыыйыллар. Уҥуоргу хайа чуумпурбут ууга күлүгүн түһэрбит. Күһүн буолан, тыал-күүс намтаан уу чуумпу буолбут. Үрдүү-үрдүү намтаабыт эргэнэ хара тыа ыраахха диэри көстөн саҕаҕы кытта силбэһэр. Киэҥ эйгэ наҕыл, холку, чуумпу.

Боло Күүлэкээн, кырдьаҕас киһи быһыытынан сис туттан, аргыый хааман чэрчийэ сылдьан, хотугулуу-арҕаа диэкиттэн икки ыҥыырдаах аттаах киһи кэлбитин көрдө. Биирдэрэ улахан уолун Хомуос ата.

Оҕонньор дьиэҕэ кэлэн киирбитэ, дьоно киэһээҥҥи аһылыктарыгар олорбуттар. Тэбэнэй диэн Хатылы ууһун киһитэ кэлбит эбит. Күүлэкээн аһаары сибиэҕэ кэлэн олордо. Ыалдьыты кытта кэпсэтэ түстэ.

– Этэҥҥэ олорбуппут сыччах, – диэн Хомуос куһаҕан сонуну иһитиннэрэрдии саҥарар.

– Туох буолла? – Күүлэкээн, кытыйаттан буспут куобах холун ыла-ыла, ыйытар.

– Нууччалар аны сүөһүбүтүн суруйаллар үһү. Хас хамначчыттааххын, ойохтооххун, оҕолооххун эмиэ суруйуохтара үһү. Туох дьиибэтэ буолла? Саҥа тойонноро сүрдээх суостаах киһи дииллэр. Кини дьаһала буолуо, – ыалдьыт эбэн биэрэр.

– Кырдьык, дьиибэ эбит. Баҕар, сымыйа кэпсээн буолаарай? – Күүлэкээн истибитин итэҕэйбэт.

– Куһаҕан сурах сымыйа буолбат. Кырдьык дииллэр. Эҥин саҥа элбэх. Сорохтор сүөһүбүтүн кистээн кэбиһиэхпит дииллэр. Айдаан бөҕө, – дии-дии, Хомуос улахан хамыйаҕынан миинтэн баһан ылан сыпсырыйар.

– Сорохтор этэллэр, сүөһүбүтүн былдьаары суруйаллар диэн. Быйыл соҕурууттан баһаам элбэх нуучча кэлбит үһү. Эһиил эбии кэлиэхтэрэ. Оччоҕо сүөһүбүтүн былдьаан ылан баран, бэйэбитин кулут-хамначчыт оҥостуохтара. Сирбититтэн да үүрүөхтэрэ.

– Ама инньэ гыннахтарай. Төһө да нууччаларын иһин, – Күүлэкээн эдэр дьону намырата сатыыр курдук саҥарар.

– Сүөһүбүтүн былдьаатахтарына өлөбүт. Эбэтэр кинилэргэ баран айахпыт иһин үлэлиэхпит. Дьон олус аймаммыт. Эмиэ туох эрэ буолара буолуо. Ханна эрэ кый ыраах көһөн куотан барбыт киһи дэһэллэр. Өрө тураллар дуу?

– Өрө туран да нууччалары кыайыахтара суоҕа. Оннооҕор урут, аҕыйах эрдэхтэринэ, кыайбатахтара. Былыргы өспүт-сааспыт баарына кыайан холбоспот дьоммут. Бары ардырҕаһа, үрүө-тараа сылдьабыт. Нууччалар буоллахтарына, бары биир сомоҕо буолуохтара. Онон ити көрдүүр түүлээхтэрин төлөөн хам бааччы олорбут ордук буолуо, – Күүлэкээн кырдьаҕас өрө туралларын уруккуттан сөбүлээбэт, буойар.

– Хам бааччы олордохпутуна, хам баттыахтара.

– Хайыахпытый. Күүс кыайбат буолбутун кэннэ өрө көрүөхпүт дуо. Таах өлүү-сүтүү буолуо.

– Оннооҕор кутуйах үктээтэххэ «чыып» диир. Туох үлүгэрэй!

– Эдэр дьон санааҕыт дохсун да буоллаҕа.

– Тыыннаах буолар иннигэр мөккүһэр буоллахпыт. Киһи үөйбэтэх-ахтыбатах суола. Үйэ уларыйаары гыннаҕа дуу? – ыалдьыт үс атахтаах чороонноох кымыстан иһэр.

– Кырдьык, үйэ уларыйар кирбиитигэр олордохпут дии, – оҕонньор аргыый саҥарар. – Мантан инньэ туох-туох буолан иһэр. Эдэр дьон эһиги көрүөххүт буоллаҕа.

– Саҥа тойонноро этэр үһү. Аны буруо таһаарар ыал барыта дьаһааҕы төлүөхтээх диэн. Ити биир ынахтаах, балыгынан аһаан олорор ыал, холобура, Кыаһайдар хантан киис булан төлүүллэр? – Хомуос ыйытардыы аҕатын диэки көрөр.

– Баҕар, баайдар эһиги толуйуҥ диэхтэрэ.

– Хас дьадаҥы ыалы толуйабыт? Сураҕа, баайдар бэйэлэрэ элбэх кииһи төлүөхтээхтэр үһү.

– Сыл аайы оннук хомуйдахтарына кииспит да баранар ини. Өйдөөх дьон буоллахтарына, ону билэр инилэр. Бүгүҥҥүнэн эрэ олорор дьон дуу? – Күүлэкээн туран олоппоһун ылан, оһох иннигэр кэлэн олорор.

– Омук дьоно диэн атын дьон буоллахтара. Ким билиэ буоллаҕай кинилэр ис санааларын. Аҥаардас дьүһүннэриттэн даҕаны киһи куттанар, – ыалдьыт эмиэ аһаан бүтэн ороҥҥо сыҕарыс гынар.

– Кырдьык, маҥнай көрөргө ынырык дьүһүннээх дьон этилэр. Кэлин, киһи хараҕа үөрэннэҕинэ, син дьон-дьон курдуктар, – Хомуос куобах буутун уҥуоҕун үлтү ыстаан силиитин оборор.

– Эйигин аманаакка тутан олордубуттар диэбиттэрэ. Аһаталлара дьаабы буолуо, сэрэйдэххэ.

– Туох аанньа буолуой. Ас тобоҕунан аһаталлар. Аманаакка тутуллубут дьон аймахтара ас аҕаллахтарына, ону үллэстэн сиибит. Күнү быһа хаайыыга олорор курдук куһаҕан туох да суох.

– Ити киис хомуйар албастара. Биһи киһибитин быыһаан ылаары, киис хомуйан толуйбуппут. Нууччалар диэн сүрдээх дьон, – Күүлэкээн, көхсүгэр уот аһара суоһаан, олоппоһун сыҕарытар.

Ити курдук элбэҕи ырытан кэпсэттилэр. Куотар сирбит суох, туох буоларын кэтэһэн көрүөҕүҥ дэстилэр.

* * *

Күһүн бүтэн кыстык хаар түстэ. Петр Головин маҥнай чугас олорор Амыдай аҕатын ууһугар уонча киһини ыытта. Хаһаактар хас ыал аайы киирэн, олорор дьон ааттарын, саастарын, кэргэттэрин суруйаллар. Ыал хас сүөһүлээҕин ыйыталлар, көрөллөр.

Сүөһүнү ааҕар, суруйар сүрдээх ииппэрэй, чымпык, куһаҕан үлэ эбит. Хотоҥҥо киирэн сүөһү сааҕын кэһиэхтэрин баҕарбаттар. Маҥнай төһө сүөһүлээҕин дьиэлээх киһиттэн ыйыталлар. Кыһын сахалар биир дьиэҕэ хас да дьукаах буолан симиллэн олороллор. Онон хотоҥҥо сүөһү толору буолар. Сүгүн эппэттэр. Сүөһүлэрин ахсаанын аҕыйата, кистии сатыыллар. Олус дьадаҥы ыалга кэллэхтэринэ хотоҥҥо киирбэттэр. Дьиэттэн хотоҥҥо киирэр аһаҕас аанынан өҥөйөн көрөллөр. Кистээтилэр быһыылаах дии санаатахтарына, хотоҥҥо киирэн ааҕаллар. Ол айдаана, мөккүһүүтэ буолар.

Ыалы кэрийэн сүөһүнү суруйалларыгар кинээһи бэйэтин илдьэ сылдьаллар. Сахалар олус киэҥ сиринэн ыһыллан олороллор. Сорох кытыы алаастарга олорор биирдиилээн ыалларга сүрэҕэлдьээн барбаттар. Кимнээх олороллорун, хас сүөһүлээхтэрин эҥин кинээстэн, дьонтон ыйытан суруйаллар.

Хотоҥҥо турар сүөһүнү ааҕан син суруйуохха сөп. Оттон сыһыыга сылдьар сылгыны чуолкайдык суруйар кыаллыа суох. Саха баайдара сылгынан байаллар. Аһыы сылдьар атыыр үөрэ түбэстэҕинэ, ааҕан, ким сылгытын быһаара сатыыллар. Баайдартан бэйэлэриттэн ыйытан суруйаллар.

Ити курдук Амыдай аҕатын ууһун кэрийэн бүтэрдилэр. Воеводаҕа кэлэннэр, бүтүн Саха сирин ыалларын барыларын кэрийэн суруйар кыаллыа суох диэн көрдүлэр. Ону истэн баран Петр Головин үлтү бардьыгынаан кэбистэ. Суруйуҥ да сабаас диэн буолла.

Өрүс мууһа туран, аттаах киһини туоратар буолбутун кэннэ, Осип Галкин баһылыктаах кыра этэрээт Нам сиригэр тахсан, эмиэ ыаллары кэрийэн, дьону, сүөһүнү суруйдулар. Сахалар сүөһүнү суруйалларын олох сөбүлээбэттэрэ биллэр. Ону ол диэбэккэ, воевода дьаһалын толордохторуна сатанар.

Мымах кыһаммыт-мүһэммит курдук бэйэтинэн сылдьыһар. Кини аҕатын ууһа элбэх ыаллаах буолан, этэрээт икки аҥыы хайдан кэрийэр.

Нууччалар аты сыарҕаҕа айааһаан көлүнэллэрин сахалар дьиибэргии көрбүттэрэ. Кинилэр сыарҕаҕа оҕуһу эрэ көлүйээччилэр. Аты ыҥыырдаан эрэ миинэллэр. Остуруок таһыгар олорор үлэһит сахалар нууччалар сыарҕалаах аттарын көлүйэн үлэлииллэр. Саха атын айааһыылларын көрөллөр. Урут ыҥыырга эрэ үөрэммит ат маҥнай сыарҕаҕа көлүллэрин абааһы көрөн мөхсүү бөҕөтүн мөхсөр. Ону хаһаактар күүстэринэн хомуут кэтэрдэн, сыарҕаҕа көлүйэн баран, маҥнай тоҥуу хаарынан сүүрдэллэр. Ыҥыырга үөрэммит ат сыарҕаҕа да сотору үөрэнэр. Сахалар «биһиги да ат сэбин оҥоро үөрэннэхпитинэ, аты сыарҕаҕа көлүйүүһүбүт» дэһэллэр. Ат көлө оҕус курдук буолбатах, айана сыыдам. Таһаҕастаах сыарҕаны да бэркэ тардар эбит.

Ыраахтан кэлбит тойоттор остуруок таһыгар олорор сахалар нууччалар курдук аты сыарҕаҕа көлүйэр буолбуттарын дьиибэргии көрөллөр. Оттон сыарҕалаах аттаах саха киһитэ, ыраахтан кэлбит тойон одуулаһарын көрдөҕүнэ, муоһатынан атын самыыга охсон тургэнник айаннатар. Бу түгэҥҥэ кини мааны таҥастаах тойоннооҕор ордук буолан көстүбүтэ саныырыгар да үчүгэй.

* * *

Нууччалар ыаллар сүөһүлэрин суруйан эрэллэрин туһунан сурах сири-дойдуну тилийэ көттө. Ити сурах намырыы быһыытыйан баран, эмиэ сэтэрдэ, уоттуу күүдэпчилэннэ, күүркэтилиннэ. Ыал аайы ол кэпсээнэ, айдаана буолла.

Эҥини кэпсииллэр. Ханна эрэ ким эрэ сүөһүтүн кистээбитин булан буруйдаан таһыйбыттар үһү. Ким эрэ атыырын үөрүн үрэх баһыгар кыйдаабыт үһү диэн эмиэ баар. Аймалҕан. Саха омук эстэр буолла дэһэллэр. Сүөһүтэ суох тугу аһаан-таҥнан олоруохтарай. Иэдээн. Бэл, урукку өттүгэр эйэлээх олорбут бороҕоннор айманнылар. Кинигэ диэн тойон ыксаата. Кини маҥнай Лөгөй кинээс нууччалары кытта үчүгэй сыһыаны олохтообутун сөбүлүүр этэ. Дьаһааҕы кэмигэр төлүүрэ. Остуруокка киирэн саҥа тойону кытта билсэн, тылын-өһүн истэн баран, санаата уларыйбыта. Нууччалар диэн абааһы дьон кэлбиттэр эбит дии санаабыта. Аны кини тойотторго: «Сүөһүбүтүн былдьаары суруйаллар, үтүөлэрбитин кулут-хамначчыт оҥостуохтара. Кыаммат кырдьаҕас дьону өлөртүөхтэрэ!» – диэн этэр.

Баайдар, тойоттор уйаларыгар уу киирдэ. Түүн аанньа утуйбат, күнүс тэһийэн олорбот буоллулар. Ыҥыыр ат үрдүгэр түһэн, санааларын үллэстэ, сурах-садьык истэ диэн, ыраах олорор атын аҕа ууһун баайдарыгар бараллар. Тиийэн, хонуктуу сытан, сонуннарын ыаспайдаһаллар. Хайдах буолабыт диэн бэйэ-бэйэлэриттэн ыйыталаһаллар. Ким эрэ: «Түмсэн утарылаһыаҕыҥ!» – диир. Сорох: «Саас хаар ууллуута сүөһүнү үүрэн кый барыаҕыҥ», – диир. «Туох да куһаҕан буолуо суоҕа, олорбуппут курдук олоруоҕуҥ», – диэччилэр эмиэ бааллар. Үгүстэр утарылаһар санаалара суох.

Өйүк баай кыстык балаҕана мыраантан чугас, Ытык Күөл үрдүнээҕи кырдал хонууга баар. Үс өһүөлээх улахан саха балаҕанын оһоҕо икки сирэйдээх. Кэтэх сирэйэ кыһын улахан тымныыга түүн оттуллар.

Дьиэлээх киһи уот иннигэр аргынньахтаан олоппоско олорор. Кэргэн дьахтар сибиэҕэ күнүскү аһылыгы бэлэмниир. Таһыттан дьиэлээх хотун Мылаҥныыр киирэн: «Аттаах киһи иһэр», – диэн иһитиннэрдэ.

– Хайалара истэҕэй? – Өйүк ыалдьыт кэллэҕинэ сэргэхсийээччи. Хата, сурах-садьык истиэҕэ.

– Ыраахтан иһэр киһи быһыылаах. Ата улахан ураанньыктаах. Билбэт атым.

– Уолаттарга киһи иһэр диэн эттиҥ дуо?

– Этэн.

Таһынааҕы кыра дьиэҕэ үлэһит уолаттар олороллор. Мааны киһи буоллаҕына, тахсан тэһиин тутан, бастыҥ сэргэҕэ түһэриэхтээхтэр. Ыттара дьэ көрөн үрбүтэ иһилиннэ.

Киирэрин кэтэстилэр. Таһырдьа атах тэбэнэр тыас иһилиннэ. Аан аһыллан, абына-табына бытыктаах, улахан быччайбыт харахтаах киһи нөрүйэн киирэн, сыгынньахтанан, саҕынньаҕын устан көхөҕө ыйыыр. Сөргүй диэн Үөдэй аҕатын ууһун тойоно киирбитин көрөн, дьиэлээх киһи мичээрдээтэ:

– Тугу биллигит? – Сөргүү уҥа ороҥҥо кэлэн олорор.

– Суох. Эн тугу биллиҥ? – Өйүк кэпсэтэр быһыынан хардары ыйытар.

Ити «тугу биллиҥ» диэн аан аһан кэпсэтии, сэрэнэн-сэрбэнэн олорор кыргыс кэминээҕи кэпсэтэр тыл. Итинтэн салгыы олох-дьаһах, сүөһү-ас туһунан кэпсэттилэр. Ыалдьыт аска ыҥырыллан, сибиэҕэ кэлэн олорор.

– Уоһук нуучча Мымахха тахсан сүөһү ахсаанын суруйбут үһү. Ыалы барытын кэрийэн суруйбуттар. Мымах бэйэтэ эмиэ кэрийсибит, – диэн Сөргүй сонунун кэпсиир.

– Баҕар, кинээһи күүстэринэн илдьэ сылдьыбыттара буолуо, – Өйүк аргыый саҥарар.

– Ол тоҕо сүөһүлэри суруйалларый? – дьиэлээх хотун ыалдьыт диэки көрөр.

– Ким билиэ буоллаҕай нуучча санаатын. Бука, ол биһигини абыраары суруйбатах дьон буолуо. Тугу эрэ оҥороору сананаллара эрэбил, – Сөргүй кыыймыт сүөгэйи сыпсырыйар.

– Улахан тойонноро сүөһүгүтүн былдьыахпыт суоҕа диэбитэ, – Өйүк саҥа тойону көрсөөрү күһүн уҥуор туоруу сылдьыбыта.

– Ама сүөһүгүтүн былдьаары суруйабыт диэхтэрэ дуо. Кистиир буоллахтара дии. Миигин эйиэхэ ыыттылар. Мунньустан сүбэлэһиэҕиҥ дииллэр. Ону этэ кэллим. Аны биэс хонугунан Мымахха мустабыт. Эн Хаҥаласка тэҥсиги ыытаҥҥын биллэриэҥ үһү. Оттон хаҥаластар Малдьаҕарга биллэрдиннэр. Ити курдук.

– Ким тэрийэрий?

– Ордук Бөтүҥ тойотторо туруммуттар. Онон улахан мунньах буолар үһү, сураҕа.

– Кырдьык, мустан дьүүлүн-дьүһүнүн тобуллахха сатанар буолла быһыылаах, – диэн Өйүк сөбүлэһэр.

– Нууччалар улахан тойонноро сүрдээх дьэбир киһи кэлбит үһү. Чып кистэлэҥинэн мустабыт.

– Илин эҥээртэн ыҥырар инигит?

– Биллэн хаалыа диэн элбэх киһини ыҥырбатахтар. Чугас олорор аҕыйах тойону ыҥырбыттар үһү.

* * *

Болдьохтоох кэмҥэ тойоттор Мымах улахан дьиэтигэр муһуннулар. Сорохтор кэлбэккэ, биир хонукка кэтэһэн көрөн баран, сүбэ мунньах буолла.

– Дьиэлээх, дойдулаах киһи маҥнай эн эт, – Бөтүҥ тойоно Баҕарах Мымах диэки көрөн ылар.

– Бу мунньаҕы мин тэрийбэтэҕим. Тэрийбит эһиги, бөтүҥнэр, бааргыт. Онон тугу дьүүллэһээри тойоттору муспуккун бэйэҥ эт, – Мымах тоҕо эрэ түгэх түһэн саҥарар.

– Тойоттор, олорор олохпут огдолуйаары, алаһа дьиэбит айгыраары гынна. Ону эһиги бэйэҕит истэ-билэ сырыттаххыт. Сүүспүтүн холбоон сүбэлэһиэҕиҥ. Туох дьүүлү-дьүһүнү булабыт? – Баҕарах дьону эргиччи көрөр.

– Кырдьык, олорон биэрэрбит табыллыбат буолла быһыылаах. Биһиги сүөһүнэн тыыннаахпыт. Сүөһү иннигэр умса-төннө түһэбит. Ким барыта сүөһүтүн элбэтэр мөккүөрдээх. Ону атын дойду урдустара кэлэн тоҕо суруйаллар? – диир Сөргүй, уруккуттан мунньахха саҥарар тыллаах-өстөөх киһи.

– Нууччаларга биир татаар киһитэ баар. Кинилэргэ эмиэ нууччалар кэлэннэр, маҥнай сүөһүлэрин суруйбуттар. Онтон сүөһүлэрин хомуйан, үүрэн истэхтэринэ, түмсэн, эккирэтэн ситэн, былдьаан, төттөрү үүрбүттэр. Инньэ диэн кэпсиир үһү ол татаар киһитэ, – диэн Мэҥэ киһитэ кэпсиир.

– Сүөһүбүтүн үүрдэхтэринэ, биһиги эмиэ түмсэн былдьаан ылыахпыт, – хайа эрэ баатырдар тойонноро саҥарбыта иһиллэр.

– Хаһан хомуллан, эккирэтиэхпитигэр диэри, ордууларыгар тиэрдэллэр ини. Сүөһүнү олох суруйтарымаҥ. Суруйа тахсыбыт дьону дьакыйталаан кэбиһиҥ! – диэн Баҕарах быһаччы этэр.

– Эттэҕиҥ дөбөҥүн. Өлөрдөхпүтүнэ, сэрии дьоно кэлэн имири эһиэхтэрэ суоҕа дуо? – Нөөрүктээйи тойоно Чыппа Кэрэмэй ыйытар.

– Биир кэмҥэ дьакыйыахпыт уонна күүһү холбоон бары биир сиргэ түмсэбит.

– Ханна?

– Оттон манна мустуохпут буоллаҕа дии.

– Хата, ити сөп. Хаһаактары кэһэтиэххэ. Наһаалаан эрэллэр, – Сөргүй сөбүлэҥин биллэрэр.

– Сэттэ сыллааҕыта манна мустарбытыгар сорох аймахтар кэлбэтэхтэрэ. Мин, олохтоох киһи буоламмын, киһини элбэтээри, кыргыс үөрэҕэр үөрэммэтэх көннөрү үлэһит уолаттары эмиэ туруорбутум. Олортон сорохторо сэриигэ өлөн хааланнар, кырыыска, өскө барбытым, – саҥата суох истэн олорбут Мымах эмиэ манна мусталларын ыарырҕатар.

– Манна мустарбыт табыгастаах. Остуруоктар ордууларыттан олус чугаһа да, ырааҕа да суох сир. Арҕаа эҥээргэ сир ортото. Элбэх киһи кэлиэҕэ. Онно бөлөх дьиэлээх-уоттаах эн эрэ бааргын. Кыһалҕалаах кэммитигэр өйөөтөххүнэ, уйуннаххына, үтүөҕүн-өҥөҕүн умнуохпут суоҕа, – Баҕарах туох диэҕин, хайдах дьаһаныаҕын эрдэттэн санаан кэлбит быһыылаах.

– Отум аҕыйах. Элбэх аты аһатар кыаҕым суох.

– Манна өр буолуохпут суоҕа. Ордууларын баран төгүрүйүөхпүт.

– Кыайыахпыт дуо? Бэл, сэттэ сыллааҕыта аҕыйах эрдэхтэринэ кыайбатахпыт. Ааспыт сайын түөрт сүүсчэкэ нуучча кэлбит дииллэр дии.

– Олор үксүлэрэ көннөрү үлэһит, булчут дьон үһү. Кыргыс үөрэхтээх сэрииһит дьоно оччо элбэҕэ суох буолуохтаах.

– Доҕоттоор, маҥнай улахан тойоннорун тутуу былдьаһыаҕыҥ. Уонна эмискэ саба түһүөҕүҥ, – диэн Даадык ойуун саҥата иһиллэр.

– Хайдах боҕутуннараары гынаҕын?

– Түүлээх аҕалбыта буолан, ордуутугар киһи киирэр. Кистээн киллэрбит быһаҕынан сүрэххэ түһэн кэбиһэр. Онно айманан эрдэхтэринэ саба түһэбит.

– Оттон оччоҕо ол киһини өлөрөн кэбиһиэхтэрэ буоллаҕа дии. Эн киириэҥ дуо?

– Кулуту кигэн, маанытык таҥыннаран киллэрэбит. Кулуту ким аһыйыаҕай?

– Кэбис, доҕоттоор. Улахан тойону оннук өлөрдөххө иэстэбиллээх буолуо. Ол кэриэтэ сэриилэһэн кыайбыт-кыайтарбыт ордук, – Өйүк буойа саҥарар.

– Арай остуруоктар бэриммэтиннэр? – диэн Мымах ыйытар.

– Оччоҕо биһиги хаайан олоробут. Маска да, окко да таһаарбаппыт, – Баҕарах түргэнник хоруйдуур.

– Уһуннук хаайан олорорго аппыт сиир отун хантан булабыт? – Мымах эмиэ ыйытар.

– Нууччалар арыыга оттообут отторун тиэйтэриэхпит уонна чугастааҕы аҕа уустара от тиэйэн көмөлөһүөхтэрэ. Эйиэхэ эрэнэбит. Төһө оттооххунуй? – Баҕарах Өйүк диэки көрөр.

– Отум аҕыйах да көмөлөһө сатыам, – Өйүк сөбүлэһэр.

– Оттон Лөгөй тоҕо тугунан да көмөлөспөтүй? Кини эмиэ чугас олорор буолбат дуо, – Өлкөрөй Лөгөй кыттыгаһа суох буолан хааларыттан абара саныыр.

– Лөгөй нууччаларга олус атас-доҕор буолбут киһи. Ол иһин киниэхэ эрдэ биллэрэрбиттэн тардынабын. Атын дьону кытта кэпсэтэн көрүөм. Сураҕа, сүөһүнү суруйалларын олох сөбүлээбэт үһү, – диир Баҕарах.

Кини Бороҕон биир тойоно Кинигэни кытта ийэтинэн аймахтыылар. Ийэлэрэ – бииргэ төрөөбүт аҕас-балыстар.

– Сэттэ сыллааҕыта хаайарбытыгар олус тымныы буолан, тоҥмуппут, хачаммыппыт. Тымныы арыый мүлүрүйбүтүн кэннэ мустуоҕуҥ, – диэн Өлкөрөй этии киллэрэр.

– Ити сөп буолуо. Бугурдук быһаарыаҕыҥ. Олунньуга сүөһү суруйа тахсыбыттары сайылыыбыт. Кулун тутар ый саҕаланыыта Мымахха мустабыт. Мин илин эҥээргэ Хатылыга тахсан, Үөчэй баайга мунньах тэрийэбин. Сөбүлэһэҕит дуо? – диэн Баҕарах ыйытар.

– Сөбүлэһэн. Сүөһү суруйааччылары бэркэ сэрэнэн, кистээн, олунньу ортотун диэки дьаһайдахха сөп буолара буолуо. Итиннэ ыраах олорор эбэтэр улахан аймахтар ылсыахтарын сөп, – Сөргүй, «сөпкө эттим буолбат дуо» диэбиттии, дьону эргиччи көрүтэлиир.

Ити эппитин ким да утарбата. Сөбүлэстилэр. Онон сэттэ сыллааҕы идэмэрдээх хамсааһын эмиэ хатыланар буолла.

* * *

Улахан тымныы түһэ илигинэ уончалыы киһилээх хас да этэрээти тэрийэн Бороҕонунан, Чэриктэйинэн, Дүпсүнүнэн, Бахсынан, Мэҥэнэн, Нөөрүктээйинэн сылдьыталаан дьону, сүөһүнү суруйдулар. Элбэх ыалы кэрийдилэр.

Сахалар сүөһүнү суруйалларын олох сөбүлүөхтэрэ суоҕа, баҕар, саба түһүөхтэрэ диэн сэрэтии бөҕө үрдүнэн Петр Головин син биир дьону улууска таһаартаан, ким төһө сүөһүлээҕин суруйтарда.

Маҥнай сэрэххэ хаһаактар куйахтарын кэппитинэн, түүн харабыллаах утуйаллара. Ханна да утарсыыны көрсүбэккэ, кэлин уоскуйдулар. Ол эрээри сахалар сүөһүнү суруйалларын сөбүлээбэттэрэ биллэр. Биир кэм албынныы, кистии, сүөһү ахсаанын аҕыйата сатыыллар.

Ахсынньы хабараан тымныытыгар хаһаактар тоҥоннор, суруйууну олунньуга диэри тохтотуоҕуҥ диэн көрдөспүттэригэр, воевода маҥнай аккаастаан баран, биир хаһаак атаҕын үлүппүтүгэр сөбүлэһэригэр тиийдэ. Петр Головин былааһы бэйэтин илиитигэр ылла. Кини ыйар-кэрдэр, дьаһайар. Иккис воевода Матвей Глебов сороҕор Головины кытта мөккүһэн көрөр да, киһитэ ыһыы-хаһыы былаастаах дьүһүлэнэриттэн кэлин дьаһалтаҕа орооспот буолла. Дьяк Ефим Филатов Матвей диэки буоларын иһин, Головин иккиэннэрин биир угунньаҕа укта. Кини кими даҕаны утары көрдөрбөт да, саҥардыбат да.

Түүлээх булда бүтэрин кытта саха тойотторо дьаһааҕы төлөөрү остуруокка кэлитэлээтилэр. Сүөһү ахсаанын суруйбут улуустартан киис тириитин лаппа элбэҕи аҕалаллар. Ону көрө-көрө Головин сөпкө дьаһайбытын, аҕа ууһунан быһа ылар сыыһатын, хас биирдии киһи дьаһаах төлүөхтээҕин туһунан сырыы аайы сылайбакка хатылыыр.

– Я говорил и буду говорить, что ясак и поминки на тех якутов на одних в их оклад писать, а не на весь год. Вы боялись, что якуты будут бунтовать. А я не боюсь этих дикарей. Они не пойдут со своими луками против наших пушек и пищалей, – диэн хас тоҕоостоох түгэн аайы этэр.

Воеводаҕа туох эмэ көрдөһүүлээх киһи маҥнай тас аан таһыгар дворецкай курдук туттан олорор киһиттэн сибигинэйэн Петрович туох настарыанньалааҕын сураһар. Тойон кыыһыран олорор буоллаҕына, киирэ да сорунума. Үлтү күргүйдээн таһаарыа.

Сороҕор, туохтан эмэ сылтаан, киһини сирэйгэ да биэрэн кэбиһиэн сөп, бытыктаах киһини бытыгын бобуччу тутан илгиэлиэн да сөп. Тойон бэйэлээҕи ким даҕаны утары көрбөт. Оттон манньыйан, санаата дуоһуйан олорор кэмигэр түбэһэ киирэн көрдөстөххө, бэрт кэбэҕэстик манньалыа даҕаны, маанылыа даҕаны.

Саха сирин хабараан тымныыта кыра кыһалҕалаах киһини таһырдьа таһаарбат үлүгэрэ. Чуумпуга киһи тыына тоҥон тыһыргыыра иһиллэр. Хата, бу дойду кыһына тыала суох эбит. Онон ичигэс таҥастаах, хамсанар-имсэнэр киһи тымныыны тулуйар. Күннээҕи үлэ бүттэ да, дьиэни булаллар. Бары ханна да барбакка күнтэн күнү аһаран кыһын бүтэрин кэтэһэллэр.

Саҥа 1642 сыл үүннэ. Нууччалар, православнай итэҕэллээх буолан, христианскай бырааһынньыктары бэлиэтииллэр. Ороһуоспаҕа астаах-үөллээх, арыгылаах остуолу тэрийдилэр. Бырааһынньык үчүгэйдик ааста. Ким даҕаны итирэн охсуспата. Суостаах тойон баар буолан тардыннылар быһыылаах. Петрович кыра да буруйу оҥорбут киһини хаайтаран кэбиһэр. Куһаҕан үчүгэйдээх диэбиккэ дылы, кытаанах илиилээх тойон бэрээдэги олохтооччу.

Олунньу ый ортото. Осип Галкин Хаҥаласка уон киһилээх тахсан, ыалы кэрийэн, сүөһү ахсаанын суруйа сылдьар. Хаһаактар улууска таҕыстахтарына тойоҥҥо бэйэтигэр кэлэн хонооччулар. Дьадаҥы ыалга хонуохтарын астара суох, отторо кэмчи, дьиэлэрэ кыараҕас буолааччы. Ыалы кэрийэн, онон-манан сылдьан баран, киэһэлик Өлкөрөй тойоҥҥо кэллилэр. Өлкөрөй ыалдьыттарын эйэҕэстик көрүстэ. Кинилэр сииллэригэр анаан аттаммыт, куҥнаах оҕус тыһаҕаһы дьаһайтарда. Кэргэттэрин, хамначчыттарын, хас сүөһүлээҕин суруйтарда. Икки атыыр үөрдээҕин кистээбэтэ. Суруйтарда. Хаһаактар кистии сатаабат киһи эбит диэн, сүөһү ахсаанын хотоҥҥо киирэн аахпатылар. Бүгүн элбэх ыалы кэрийэн сылайбыттар даҕаны. Элбэх ыаллаах саамай улахан улуус.

Сибиэһэй, минньигэс амтаннаах эдэр сүөһү этин тото сиэтилэр. Хаһаактарга аҕыйах тылы балкыһан сахалыы кэпсэтэр биир киһи баар. Өлкөрөй кинини кытары баллыгыраста. Биир туспа балаҕаны босхолоон хонноруохтаахтарын туһунан быһаарда

Сылайбыт, тото аһаан уулара кэлбит ыалдьыттар утуйаары тэриннилэр. Төргүүлэнэн илдьэ сылдьар утуйар таҥастарын киллэрэн ириэрдилэр.

– Надо поставить караул. Я чую недоброе. Хозяин что-то больно ласковый. Как бы худо не было, – Матвей диэн казак Осип Галкиҥҥа этэр.

– Да брось, Матвей. Ничего не будет. Если боишься сам не спи. Мы все устали, – Осип Галкин сапсыйан кэбиһэр.

Оһох уота сөҕүрүйэн, кытара өһөн, дьиэ иһэ хараҥарда. Хаһаактар утуйдулар. Им-ньим буолла.

Чочумча буолан баран, Өлкөрөй дьону батыһыннаран киирэр. Ааны тыаһа суох сабаллар. Киирбит дьон тыаһа суох үөмэн, орон-орон аайы тарҕаһан турбуттарын кэннэ, биир киһи оту кытта туос түрбэтин уота өһөн баран умулла илик чох үрдүгэр уурар. От буруолуох курдук буолан иһэн, эмискэ умайан дьиэ иһэ сырдыы түһэр.

– Вставай! – Матвей, утуйа сытан дьиэ эмискэ сырдаабытыгар уһуктан ынырыктык үөгүлээт, кылыһын харбаан эрдэҕинэ, батыйанан суптурута түһэн тыынын быстылар.

Сонно тута бэлэм турар дьон батыйанан утуйа сытар дьону өтөрүтэ түһэллэр…

* * *

– Күтүр өстөөхтөр. Булан-булан алаһа дьиэбит тэлгэһэтин иһигэр дьон сырдык тыынын быстахтара. Бу илбис иҥмит сиригэр хайдах олоробут? Көһөн барабыт дуу? – оронугар олорор эмээхсин саҥата иһиллэр.

– Олорбуппут курдук олоруохпут. Мин Сыгынах ойууну аҕалан сүлгүйтэриэм¹⁶, – диэн Өлкөрөй хоруйдуур.

– Ити сордоохтор дойдуларыгар ойохтоох, оҕолоох, ийэлээх, аҕалаах буолуохтара! Биһиги сирбитигэр кэлэн тыыннара быһыннаҕа, – эмээхсин саҥата эмиэ иһиллэр.

– Үгүһү дойҕохтоомо, эмээхсиэн! Хаһаактар Дүпсүҥҥэ тахсаннар, оҕо-дьахтар диэн кэрэйбэккэ тыыннаахтыы умаппыттара. «Өлөрсүбүтү өлөрөн кэбиһэр – өбүгэ үгэһэ» диэн өс хоһооно баар! – Өлкөрөй саба саҥарар.

– Ити дьону ханна кистиибит? Хата, ону кэпсэтиэҕиҥ. Дьоннорун сүтүктээн тахсан көрдүөхтэрэ, – Харайдаан диэн киһи Өлкөрөйтөн ыйытар.

– Ханна кистиири быһаарыаҕыҥ. Бөһүйэ тоҥоллорун кытта түргэнник харайдахха сатанар.

– Мас тиэйэр суолунан тыаҕа таһааран хаарга көмтөххө? – диэн хамначчыт киһи ыйытар.

– Ол эрэлэ суох. Баҕар, суоллаан эҥин булуохтара. Кыһын суолбут-ииспит барыта көстө сытар буоллаҕа дии.

– Хас мас, от тиэйбит суолу батыһан көрдөөтөхтөрөй, – аан ороҥҥо олорор баатыр таҥаһыгар хаан бырдаҥалаабытын имитэ олорон куолулуур.

– Баҕар, көстөн тахсыа дии санаан, түүн киһи аанньа утуйуо да суоҕа. Көрдөөн да булбат сирдэригэр тимиртэххэ сатанар.

– Оччоҕо өрүскэ, ойбон тэһэн баран онно тимирдиэххэ. Сүүрүккэ оҕустаран бара турдуннар, – Харайдаан «тимиртэххэ» диэн тылтан өй ылан улаханнык саҥарар.

– Оччоҕо дьэ суоллаан буллахтара дии.

– Буллуннар. Биһиэхэ өрүскэ ойбон тэһэн, балыкка күөгүлээх быаны түһэрэн, улахан балыгы туттарар биир ньымалара.

– Хата, ити сөп эбит. Иһиттигит дуо, уолаттар? Өрүскэ киллэрэн тимирдиэххэ! – Өлкөрөй сэргэхсийбит курдук буолар.