Текст книги "Үйэ кирбиитигэр"

Лөгөй Галкиҥҥа Алдан өрүhүнэн биэс нуучча кэлэн киис хомуйбуттарын туhунан кэпсээтэ. Бүлүү төрдүттэн Мангазея хаһаактара кэллэхтэрэ. Бу түөкүттэри көрүҥ эрэ. Алдаҥҥа кэлиэ суох буолан баран, тылларын кэhэн, уоран кэллэхтэрэ.

Иван Галкин ол диэки этэрээт ыытаары сананан баран тохтоото. Баҕар, таба туттарыахтара суоҕа. Манна үлэ элбэх. Ол эрээри дьонун кытта сүбэлэhэн баран, дьоҕус этэрээти тэрийэн, Бүлүү диэки ыытарга быhаардылар. Ол дьон, табыллыах буоллаҕына, Бүлүү өрүhү өксөйөн, улахан салаатынан тахсыахтара. Сураҕа, ол диэки тоҥустар олороллор үhү. Ол диэки Мангазея хаһаактара төhө кэлбиттэрин билиэхтэрэ. Кинилэр Алдаҥҥа кэлэллэр дии. Енисей хаһаактара тоҕо Бүлүүгэ барыа суохтаахтарый?! Бүлүү төрдүгэр Мангазея хаһаага Воин Шахов олорор буолуохтаах. Кинини эйэ дэмнээх киhи дииллэр.

Тэринэн, оҥостон, хаалааччылары кытта быраhаайдаhан, тоҕус хаһаактаах, уон икки промысловиктаах этэрээт биир кочанан айаҥҥа турдулар. Кинилэри кытта биир стрелец барыста.

Соҕурууттан аhыыр астарын, таҥнар таҥастарын тиэммит атыыhыттар кочалара кэллэ. Бурдугу, мүөтү, тууhу, сыа чүмэчини, саа сэбин, оҕуруону эҥини аҕалбыттар. Аҕыйах хонон баран, кэлбит коча хомуллубут түүлээҕи тиэйэн төнүннэ. Сэриигэ эчэйбит алта хаһаак, икки стрелец барыста.

Элбэх киhи күргүөмүнэн үлэлээн, саҥа маhынан тутуллубут дьиэлэр дьэндэhэн таҕыстылар. Сахалар саха балаҕаннарын туттулар. Саха балаҕанын тутар сытыары эркиннээх нуучча дьиэтин тутардааҕар дөбөҥ, судургу.Түөрт баҕананы туруоран, өhүөтүн таhаардылар да, үрүт маhын уурталаабытынан, холлоҕоhун туруорбутунан бараллар. Оhоҕун оҥоhуута арыый уустук. Маҥнай үс сытыары мас эркиннээх буор холумтаны оҥороллор. Ол кытыытыгар хатырыктаах синньигэс мастары бэйэ-бэйэлэригэр сыhыары, төгүрүччү кэккэлэтэн баран, ортотугар кураанах көҥдөй маhы туруоран, тула өттүгэр туойдуҥу буору кута-кута, ыарахан сүллүгэhинэн охсуолаан, чиҥэтэ симэллэр. Хатырыктаах маhын тас өттүнэн туойдуҥу буорунан сыбыыллар. Сыбаҕа куура хаппытын кэннэ, илин өттүн маhын көҥдөйүгэр диэри суоран кэбиhэллэр. Отуннахха, уот көҥдөй маhы сиэн оhох бэлэм буолар.

Саха балаҕанын соҕуруу өттүгэр үс түннүктүүллэр. Аан өттүгэр биир, нөҥүө өттүгэр икки түннүктээх буолар. Хоту өттүнэн абааhы дугуйданар сирэ диэн түннүктээбэттэр. Үрүт мас үрдүн хатырыгынан сабан баран даҥын ыhаллар. Онтон эркинин сыбыыллар. Түннүгүн оҥорон уурдуннар да, дьиэ бэлэм буолар.

Атырдьах ыйыгар Иван Галкин дьоҕус этэрээти кытта Алдан, Амма өрүhүнэн айаннаата. Амма хочотугар олорор ыал үтүөлэрэ кинилэр иhэллэрин эрдэттэн билэн тыаҕа күрэннилэр. Хаһаактар киэҥ хочону көрөн тохтоон, тахса сылдьан баран кураанах төнүннүлэр. Дьадаҥылартан туохтарын ылыахтарай.

Онтон үөhэ диэки устан, Болугур сиригэр тиийэннэр, аҕа баhылыктарыгар Боло Күүлэкээҥҥэ түстүлэр. Болугурдар, хатылылар сорох ыаллара Амма өрүс хочолоругар, сорохторо онтон хас эмэ көстөөх сис нөҥүө Таатта үрэх алаастарыгар олороллор.

Боло Күүлэкээн улахан уолун Хомуоhу аманаакка тутан илдьэ барабыт диэбиттэригэр ыксаата. Кини уолун тоҕо тутан илдьэллэрин, аманаат диэн тугун өйдөөбөт. Эhиги аймах киис тириитин төлүү иликкит, төлүүр буоллаххытына босхолуохпут диэн өйдөттүлэр. Оҕонньор сэттэ эрэ киис тириитин булан биэрбитин кыра диэтилэр. Уолбун илдьэ баран өлөрүөхтэрэ диэн куттанар. Ону «өлөрүөхпүт суоҕа, дьаhаах төлөөтөххүнэ биирдэ босхолуохпут» диэтилэр. Уонна «дьаhаах төлөөбөтөх тойоттортон барыларыттан аманаакка киhини тутар буолуохпут, ол сураҕы тойотторго тарҕат» диэн эттилэр.

* * *

Боло Күүлэкээн уолун аманаакка тутан илдьиэхтэриттэн ыла аанньа утуйбат буолла. Аны түүн, чарааhыран, таhырдьа үстэ тахсар. Саха киhитэ төhө да кырдьаҕас, ыарыhах буоллар, түүн дьиэҕэ ииктиирин сөбүлээбэт. Киэhэ эрдэ уута кэлэн сытар. Түүн уhуктан таhырдьа тахсан киирэн баран, ону-маны санаатаҕына кыайан утуйбакка эрэйдэнэр. Оннук буолан хаалла.

Нууччалар барбыттара түөрт хоммутун кэннэ, орто уола Омоллоон кэлбитигэр, аhыы олорон оҕонньор эттэ:

– Киhибитин быыhыахха.

– Хайдах быыhаары гынаҕын? – диэн Омоллоон ыйытар.

– Оттон көрдүүр киистэрин биэрэр буоллахпыт дии. Урут баатылылар сүөhүлэрин былдьаабыттарын курдук, күүспүтүнэн кыайан быыhыахпыт суоҕа.

– Төhө кииhи көрдүүллэрий?

– Биэс уон киис тириитэ диэбиттэрэ.

– Элбэҕэ бэрт эбит. Кыhын булчуттар төнүннэхтэринэ эрэ кыаллыа.

– Ону күүтэбит дуо? Нууччалар, баҕар, убайгын өлөрөн кэбиhиэхтэрэ. Киhи эрэммэт дьоно. Эйиэхэ билигин хас тирии баарый?

– Уонча эрэ.

– Киис саҕынньаҕы эмиэ ылаллар үhү. Саҥа буоллаҕына. Кийииппит саҕынньаҕын биэрэрбит дуу? Ону хас тирии оннугар ылаллара эбитэ буолла?

– Оттон дьонтон иэс хомуйдахха?

– Дьоҥҥо киис тириитэ кыралаан баара буолуо да, аҕыйаҕы ыhыктыахтара. Эн тэринэн тоҥустарга бара сылдьарыҥ дуу?

– Оттон барарбар тиийэбин. Баччаҕа дойду сиригэр чугаhыыр буолар этилэр.

– Инньэ гын. Хайыахпытый. Киhибитин өрүhүйдэхпитинэ табыллар. Таах олоруохпут дуо?

Былыр-былыргыттан саха баайдара ыраах Алдаҥҥа баран тоҥустартан сарыы таҥаhы, түүлээҕи, таба тэллэҕи атыылаhан кэлээччилэр. Улахан баайдар Учур үрэҕинэн ыраах айанньыттары ыытан, богдо омук таҥаhын, бурдугун, оҕуруотун, арыгытын аҕалтараллара. Тоҥустар саха тимир оҥоhуктарыгар, сылгы кылыгар, арыыга түүлээхтэрин хамаҕатык атастаhаллара. Ол иhин сахаларга чугаhаан, сайын мэччирэҥнээх сиргэ Алдан кытылыгар көhөн кэлэллэрэ.

Арай биир суол дьиксиннэрэр. Нууччалар обургулар кинилэргэ эмиэ тиийэн, кыhарыйан, киис хомуйбуттара буолуо. Оччоҕо кинилэр тэскилээн тааска¹² тахсыахтарын сөп. Тоҥустар сахалар курдук буолбатахтар. Табаларыгар олордулар да, ханна баҕарар көhөн, кый бырах барар кыахтаах дьон.

* * *

Билбэт дьоҥҥо ханна эрэ дьадаҥы киhи сэриигэ өлбүтэ диэн кэпсээн да буолбат. Биир сымыыт ханна сытыйбатаҕай, биир уол оҕо ханна өлбөтөҕөй? Оттон тустаахха эдэр оҕо киhи өлүүтэ диэн аана суох алдьархай, иитэ суох иэдээн. Тордуохтаах Саттаар өлбүтүгэр ый ытыытын ытаабыттара. Ол эрээри Сэлгэйээн, Лахай ийэтин курдук, Мымах баайы баран кыраабатаҕа. Оннук баламат дьахтар буолбатах. Саттаары билэр дьон бары аhыйбыттара. Кэлэн уҥуох тутуспуттара.

Сэлгэйээн, ааны тэлэччи аhан, адаарыччы тоҥмут киhини киллэрэн эрэллэрин көрөн баран, уҥан түспүтэ. Баар эрэ эрэнэр, кырдьар, кыаммат саастарыгар баар-суох тирэх буолар оҕолоро суох буолбута олус соhумар, хомолтолоох этэ. Дьахтар эрэйдээх, өйдөнөн баран, адьас оҕолуу марылаччы ытаабыта. Кытта өлүөх курдук буолбута.

Төhө да аhыйбыттарын иhин, өлбүтү кытта өлбүт суох. Күннээҕи түбүктэригэр аралдьыйан, күнтэн күнү аhараллар. Билигин туох баар тапталлара, харыстабыллара кыра уолларыгар Өрөөбөҕө түмүлүннэ. Сэлгэйээн «аны кыра уолум туохха эмиэ түбэhиэ» диэн куттанар буолла. Ытынан кус оҕолуу сылдьан кутаҕа түhүө эбэтэр куобах туттараары тыаҕа мунуо, сөтүөлүү сылдьан ууга түhүө, тымныйан ыалдьыа диэн барыттан бары дьиксинэ сылдьар. Өрөөбө атастара кэлэн сөтүөлүү эбэтэр моҕотойдуу барыах диэн ыҥырдахтарына, сэрэтэ-сэрэтэ нэhиилэ көҥүллүүр. Бэйэтэ ыалга эҥин бардаҕына, уолун илдьэ сылдьар буолла.

* * *

Остуруок тутааччылар олорор дьиэлэрин бүтэрэн кииртэлээн эрэллэр. Ол эрээри ситэ илигэ элбэх. Ону үрдүттэн олорон сыыйа-баайа бүтэрэн иhиэхтэрэ. Чугастааҕы аҕа ууhун кытта үчүгэй сыhыаны олохтоон сахалары үлэлэтэллэр. Көлөнөн маhы таhыыга, саха балаҕанын тутуутугар кинилэр үлэлииллэр. Ол оннугар аhаталлар уонна дьаhаах төлүүртэн босхолообуттара. Саха дьоно баайга үлэлиэхтээҕэр кинилэргэ үлэлиир ордук эбит дэhэллэр. Нууччалар эт сиэтэллэр. Биирдэ эмэтэ бурдук аhы амсаталлар. Өрүс балыгын эмиэ сиэтэллэр. Хайа баай сайыннары эт сиэтиэ, бурдук аhы амсатыа буоллаҕай. Чугастааҕы улуустартан биирдиилээн кэлэн кэпсэтэн эмиэ үлэлииллэр. Онон үлэ күөстүү оргуйар. Сахалар от үлэтин саҕана көҥүллэтэн дьиэлэригэр баран окко үлэлээтилэр. Сайыҥҥы кэм быйаҥыттан ылалларын ыллахтарына эрэ уhун кыhыны туоруур кыахтаахтар. Кыhын буоллаҕына, от-мас тиэйиитигэр эр киhи дьиэҕэ баар буоллаҕына сатанар. Онон нууччаларга сулумах дьон кэлэн үчүгэйдик үлэлиир кыахтаахтар. Эбэтэр чугаhаан кэлэн олохсуйдахтарына табыллыыhы.

Иван Галкин аманаакка тутуллубут дьонтон Болугуртан кэлбит Хомуос диэн киhини босхолоото. Болугурдар көрдүүр киистэрин аҕалан биэрэн киhилэрин ылан бардылар. Атыттар биллибэттэр. Ааспыт кыhын буолбут араллаан кэнниттэн быйыл дьаhааҕы төhө төлүүллэрэ, хайдах кыстаталлара биллибэт.

Аманаакка тутуллубут киhи хаайыылаах курдук олорор. Күнү быhа тугу да гыммакка дьиэҕэ хаайтаран олорор диэн, үлэлии, кэлэ-бара үөрэммит дьоҥҥо күн эрэйэ буолар эбит. Тэhийбэт диэн баар эбит – кырыыстаах кыраабыт муҥа. Төhө да баай киhи дьиэтигэр таах сыппат. Барар-кэлэр, кэпсэтии ыытар, баайын-дуолун дьаhайар. Дьиэтигэр үлэлиир даҕаны. Сахаҕа өс хоhооно баар – баай суолга сыппат, сэбэргэнэҕэ даҕаны ыйанан турбат, баай эрэйинэн көстөр. Бэйэ көрбөт, кыhаммат буоллаҕына, төhө да баай сатарыйар, эстэр.

Аманаакка хаайыллыбыт киhини аанньа да аhаппаттар. Тымныы ууну кытта наар тобох-ибэх аhылык буолар. Арай хайа эрэ аманаат аймахтара ас аҕаллахтарына аhыы түhэллэр. Аманаакка диэн харыhыктаах киhини туталлар. Аҕа ууhун баhылыгын эбэтэр чугас аймаҕын, оҕотун тутан аҕалаллар. Туппут киhилэрин сыллааҕы дьаhааҕы төлөөтөхтөрүнэ эрэ босхолууллар. Кыайан төлөөбөтөхтөрүнэ, үс ый ааспытын кэннэ, атын эмиэ харыhыктаах киhинэн солбуйуохтарын сөп. Урут хаhан даҕаны дьаhаах диэни төлөөбөтөх дьон, күhэйдэххэ эрэ төлүүhүлэр. Государственнай бэрээдэккэ үөрэммэтэх дьиикэй дьон буоллахтара.

* * *

Промысловиктар бултаары эмиэ онно-манна тарҕастылар. Кинилэр кыhын устата бултаабыт бултарын хааhынаҕа уон бырыhыанын босхо туттаралларыгар, тирии куhаҕанын, кыратын биэрэ сатааччылар. Тоҕус уон бырыhыана бэйэлэрин туhаларыгар хаалар. Ол түүлээхтэрин харчыга атыылаан, бородуукта, таҥас, бултуур тэрил, миинэр ат булуналлар. Целовальник кыра сыанаҕа ылар диэн суҥхардаллар да, хайыахтарай. Атын туттарар сирдэрэ суох.

Үчүгэй түүлээхтэрин мунньан, кэлин соҕуруу ыраах баар дойдуларыгар илдьэ баран, байан-тайан барин курдук олорор ыра санаалаахтар. Ол ыра санаалара ымыы чыычаах буолан иннилэригэр элэҥниир. Күhүн аайы булт умсулҕаннаах, тартарыылаах алыбар ылларан, хара тыаны кэрийэллэр. Ол сылдьан сороҕор суолга быстараллар. Сатаан бултаабакка эбэтэр киис аҕыйах буолан, эмиэ мэлийэллэр. Түҥ тайҕа, тымныы кыhын салытыннарар. Дьиикэй сахалар, тоҥустар кэлэн өлөрөр кутталлара эмиэ баар. Ол иhин олохтоох сахалары кытта билсэ, албыннаhа, табаарыстаhа сатыыллар. Сорох сатабыллаах өттүлэрэ сахалартан ат эттэhэн ылан миинэллэр. Ат сиир отун оттотоллор, атыылаhаллар. Эбэтэр киhи олорбот түҥкэтэх сири булан, кыра симиэбийэ туттан кыстыыллар.

Кинилэр бултаабыт түүлээхтэрэ кэлин тиhэҕэр хааhынаҕа киирэр буолан, промысловиктарга ыраахтааҕыга сулууспалыыр дьон көмөлөhүөхтээхтэр. Күhүн кочаны бултуур сирдэригэр илдьэн биэрэллэр. Эбэтэр промысловиктар кыттыhан бэйэлэрэ коча эбэтэр оҥочо оҥостоллор. Оттон сулууспалыыр дьоҥҥо куттал суоhаатаҕына, дьиэ-уот тутталларыгар, оттуулларыгар, промысловиктар көмөлөhүөхтээхтэр.

Ыраахтааҕыга сулууспалыыр дьон хаһаактар, стрелецтэр бултаабаттар. Кинилэр эбээhинэстэрэ – дьаhаах хомуйуута. Өскөтүн дьаhаах төлөөччүлэр утарылаhар буоллахтарына, саба баттыырга бэлэм буолуохтаахтар. Кинилэр аhынан-таҥаhынан хааччыллаллар, харчынан хамнас аахсаллар.

Күөл мууhа тоҥон, кыстык хаар түстэ. Тыаҕа суоруллан бэлэмнэммит мас тиэйиллиэхтээх. Эрдэттэн кэпсэтиилээх саха дьоно кэлэн оҕустаах сыарҕанан таhа сылдьаллар. Сүгэ тиийбэтэ атахтыыр. Саха уустара охсубут сүгэлэрэ сытыы, үчүгэй эбит. Уопсайынан, сахалар сатабылларынан, уустарынан үчүгэй үлэhиттэр. Сытыары эркиннээх нуучча дьиэтин тутарга сотору үөрэнэн, тэҥҥэ үлэлииллэр. Киис төлүүллэрин оннугар үлэлииллэрин курдук саныыллар. Киhи туох иhин үлэлиирий? Аhаары. Оттон манна тото аhаталлар.

Алтынньы, сэтинньи ыйдарга нууччалар ханна да барбакка тутууга үлэлээтилэр. Уруккутааҕар элбэх дьиэ тутулунна. Остуруок аанын таhыгар харабыл үрдүк башнятын туттуллар. Чочуобунаны ортолуу таhааран иhэн тохтоотулар. Кэлин ситэриллиэ.

Иван Галкин дьаhаах аҕалалларын күүтэр. Сэтинньи ый бүттэ да, тоҕо эрэ биллибэттэр. Аманаакка тутуллубут үс киhини толуйан ылбыттара. Сахалар кыhаннахтарына түүлээҕи булаллар.

Ахсынньы ыйга дьаhааҕы төлөөччүлэр сыыйа-баайа кэлитэлээн бардылар. Ол эрээри аҕыйах тириини аҕалаллар. Бэл Өйүк баай отучча эрэ киис тириитин ыыппыт. Халыҥ хаҥаластар түөрт уон киис тириитин аҕаллылар. Арай аманаакка тутуллубут киhилээх аймахтар элбэх кииhи аҕалбыттара.

Биир кинээс алта эрэ киис тириитин аҕалбытыгар, Иван Галкин, бардьыгыныы түhэн баран, ылбыт тириилэрин кинээс сирэйигэр бырахта. (Нууччалар саха тойотторун князь диэн ааттыыллар). Уолуйа куттаммыт кинээс кэннинэн чинэрийэн, куотуох курдук аан диэки эргиллэн, тахсан эрдэҕинэ, ааҥҥа турар хаһаак саҕатыттан ылан Галкин иннигэр умса быраҕар.

– Тойонуом, миигин ыыт. Кыра оҕолордоохпун. Кырдьаҕас ийэлээхпит, – кинээс ат буолан, уhун ньолоҕор сирэйинэн хантайан көрдөhөр. Куттанан сап-салыбырас буолбут.

Кинээhи туруоран, сиргэ түспүт, быаҕа тиhиллибит тириилэрин хоонньугар уган баран, таhырдьа анньан кэбистилэр. Туох да кэпсэтии, быhаарсыы суох. Аҕалбыт кииhин мыыммыттарын өйдөөбүт буолуохтаах. Төhө да кыра аҕа ууhа буоллар, алта эрэ киис диэн сүрэ бэрт.

* * *

Саҥа 1635 сыл саҕаланна. Тохсунньуга даҕаны түүлээҕи үөтэлээн аҕалбыттар. Сорох аҕа уустарыттан букатын даҕаны ким да кэлбэтэ. Онон хайаан даҕаны аманааты тутан күhэйдэххэ эрэ сатанар буолла.

Олунньу ыйга Иван Галкин элбэх хаһаактаах чугас олорор арҕаа эҥээргэ таҕыста. Маҥнай хаҥаластарга сырыттылар. Бэйэлэригэр да тиийэннэр үөтэлээх түүлээҕи ылбатылар. Ол иhин харыhыктаах киhилэрин, Дыгын биир уолун, Ыбаах диэн эдэр киhини аманаакка тутан илдьэ бардылар.

Өйүк баайга сылдьан сүүрбэччэ кииhи ыллылар. Намҥа кэлэн Мымах баай уолун, Ньыкка диэн сүүрбэччэлээх оҕо киhини, аманаакка туттулар. Мымах «мин эhиэхэ киhи ыытан биллэрбитим, сэрэппитим» диэбитин, «эн төгүрүктээhиҥҥэ кыттыбытыҥ, дьаhааҕы аҕыйаҕы ыыппыккын» диэн саҥата суох ыыттылар. Онтон атын аҕа уустарынан сылдьан, биирдии киhилэрин тутан, остуруокка эргиллэн кэллилэр.

Сахалар уруккулара буолбатах. Уларыйбыттар. Былырыын кыhын буолбут дьалхаан кэнниттэн бэйэлэрин буруйдаах курдук туттар буолбуттар. Ханна да утарсыыны көрсүбэтилэр. Саалаах-сэптээх нууччалар кэлэннэр, дьиэлэригэр киирдэхтэринэ, куттаналлара, дьиксинэллэрэ харахха быраҕыллар. Сорохтор албыннаhа сатыыллар. Сүөhү өлөрөн аhаталлар. Аманаакка диэн киhини да туттахтарына утарыласпаттар.

Иван Галкин илин эҥээргэ олорор аҕа уустарыгар бары күргүөмүнэн барбакка, уончалыы киhилээх дьоҕус этэрээттэри ыыталыырга сананна.

* * *

Кулун тутар ыйга наар илин эҥээргэ сырыттылар. Онно даҕаны саалаах-сэптээх утарсыыны көрсүбэтилэр. Хаһаактар дьаhааҕы кыраны төлөөбүт эбэтэр олох аҕалбатах аҕа уустарын кэрийэллэр. Түүлээҕи ыллахтарына, кими да туппакка ааhаллар. Түүлээхпит суох диэтэхтэринэ, харыhыктаах киhилэрин тутан илдьэ бараллар. Сахалар төhө да сымнаабыттарын иhин, сэрэнэн, түүн харабыллаах хоноллор. Тылбаасчыттара суох буолан эрэйдэнэллэр. Аҕыйах наадалаах тылы үөрэтэн, онон балкыhан, тарбахтарынан көмөлөhүннэрэн кэпсэтэллэр.

Сахалар ыҥырыллыбатах ыалдьыттарга сыhыаннара тус-туhунан. Сорохтор эйэҕэстик көрсөллөр. Албыннаhаллар. Сорохтор суоhурҕаналлар. Иhэр сурахтарын истэн, эрдэттэн саhан хаалар тойоттор эмиэ бааллар. Олор оҕолорун эмиэ саhыараллар. Бары дьаhааҕы төлүөх буолаллар. Ол эрээри ааспыт кыhын ким даҕаны үөрдэ-көтүтэ аҕалбатаҕа. Аманаакка диэн илин эҥээртэн биэс киhини тутан аҕаллылар.

Барыларын кыайан кэрийбэтилэр. Ыраах олорооччуларга тиийбэтилэр. Кыра аймахтар олох даҕаны таарыллыбатылар. Киhи дьаhаах көрдүөн кэрэйэр, дьүдьэх, дьадаҥы дьоно бааллар. Биир-икки ынахтаах, дьап-дьадаҥы, астара быстан, дэлби ырбыт ыалларга киирэн тахсаллар. Сорох сэниэ ыаллар күрэнэн, түҥкэтэх сиргэ көhөн, кыстаабыттар быhыылаах.

* * *

Эмиэ саас барахсан кэлэн, хаар хараарда. Сотору үрдэл сирдэргэ күөх от бытыгыраан тахсан эрэрэ көhүннэ. Кус, чөкчөҥө, үгүрүө саҥата элбээн, киhи сэргэхсийэр кэмэ кэллэ. Ынах төрөөн, күөл ырбыытыгар балык тахсан аччык дьон абыраннылар.

Боло Күүлэкээн аргыый хааман күөл кытыытыгар куруук кэлэн сынньанар дүлүҥэр олордо. Оҕо эрдэҕинэ баччаҕа бу эбэ кытыытыгар атахтаах улахан чааркааны туруоран чөкчөҥөнү, үгүрүөнү, барааҕы бултуура. Сороҕор тиргэтигэр кус иҥнэн үөрэн-көтөн кэлэрэ. Ол бэйэтэ билигин оҕонньор аатыран сырыттаҕа. Киhи үйэтэ түргэнник ааhар буолар эбит. Кэлин санаатахха, бииргэ үөскээбит үөлээннээхтэрэ өлөн бараннылар. Сорохтор быстах өлүүгэ түбэhэн эдэрдэригэр суох буолбуттара. Эдэр дьон былаҕайга былдьатыахпыт диэн сэрэммэттэр. Хаhан эрэ кырдьыахпыт, мөлтүөхпүт дии санаабаттар. Кинилэр аҕай буолан, бэрт былдьаhан, күүhүмсүйэн күрдьүөтэhэллэр, охсуhаллар.

Улахан уола Хомуос оттомноох, көрсүө киhи буолан баран, ыhыахха, урууга күүстээхтэри кытта күрэстэhэр. Тустан кыайар-хотор буолан күүстээх аатырда. Орто уола Омоллоон оҕо эрдэҕиттэн өhүргэс, ордуос майгылаах буолан, саҥа туран иhэн, Төҥүлү кырдьаҕаhын өлөрөн кэбиhэн алдьархайы оҥорбута. Ол дьон кэлэннэр, иэс ситиhэн, Хаарчаан диэн бэртээхэй оҕону өлөрөн барбыттара. Омоллоон кэлин өйдөнөн боччумурдар даҕаны, ханна эмэ халбархай сырыыга ыҥырдахтарына, дөбөҥнүк сөбүлэhэр киhи. Киhи этэрин, сэрэтэрин истибэт.

Кыра уол Чоху – аччыгый оҕо. Сытыары-сымнаҕас майгылаах, киниттэн киhи тахсыа диэн эрэнэр. Былыр-былыргыттан, Болугур Боотур саҕаттан, аҕа ууhун баhылаабыт, удьуор харалы дьон аатын ылан олорбуттара. Ол үтүө ааты уолаттара салгыах этилэр буоллаҕа.

Күүлэкээн эдэригэр бэйэтин кыанар киhинэн ааҕынара. Ол эрээри күүhүн кистии сатаан, дьоҥҥо биллэрбэт этэ. Былыргылар киhи тыла иҥниэ, быhа этиэхтэрэ, онтон-мантан күүстээх киhи кэлэн күрэстэhиэ, өлөрөн да кэбиhиэхтэрэ диэн күүстэрин кистииллэрэ.

Аҕата Буххаат «күүhүмсүйүмэ, күүстээхтэри кытта күрэстэhимэ, хата, сүөhүгүн элбэт, бай-тай, оччоҕо ытыктыахтара» диэн үөрэтэрэ. Бу күн сиригэр баайтан ордук күндү туох да суох. Киhи төhө баайдааҕый да, соччонон үчүгэйдик олорор. Ас минньигэhин аhыыр, таҥас үчүгэйин таҥнар. Уhун үйэлэнэр. Баай киhини дьон ытыктыыр, иннин быhа хаампат. Тылын истэллэр.

Нууччалар эмиэ байар туhугар бу дойдуга кэллэхтэрэ. Түүлээҕи эргитэн байар суолу тобуллахтара. Ол түүлээхтэрин дьаhаах диэн ааттаан дьонтон босхо хомуйаллар. Киэҥ сиринэн сылдьан, бэйэлэрэ эмиэ эрэйдэнэллэрин, тоҥоллорун-хаталларын, сэриилэhэллэрин кэрэйбэттэр. Байар иннигэр хаан тохтуулаах, эрэй эҥээрдээх кэм кэллэҕэ. Былыргы дьон Дьылҕа хаан ыйааҕа, Одун хаан оҥоhуута дииллэрэ. Сахаҕа үйэ уларыйар кэмэ кэллэҕэ.

Былыр Күүлэкээн аҕата Буххаат эдэригэр киhи элбэҕэ суох эбитэ үhү. Ордук бу кэлин биэс уонча сылга улахан сута суох өҥ дьыллар буоланнар киhи-сүөhү элбээтэ. Аны сир-сир аайы баайдар үөскээннэр, саҥа аҕа уустара ууhаан-тэнийэн эрэллэр. Саҥаттан саҥа сири баhылаан, киэҥ сиргэ тэнийдилэр. Кыайар-хотор үлэhиттээх, үчүгэй сирдээх ыаллар кыаҕыран, атыыр үөрдэнэн, сэниэ ыал ахсааныгар киирдилэр. Оо, билигин, саатар, биэс уончалаах буолбут киhи. Киhи дьэ өйдөнөн, олоҕу-дьаhаҕы эргитэ саныыр, олох үчүгэйин дьэ билэн, кэрэни кэрэхсии көрөр буолан эрдэҕинэ, кырдьар саас кэлэр буолар эбит. Ол иhин кырдьаҕастар этэн эрдэхтэрэ – мутугунан быраҕар муҥур үйэ диэн. Кырдьык, киhи үйэтэ мутугунан бырахпыт курдук кылгас.

Кыра уол Чоху кэлэн, «аhаатыбыт» диэн ыҥырда. Күүлэкээн туран, кэдэччи туттан, көhүйбүт сиhин көннөрөн баран, аргыый дьиэтин диэки хаамар. Оҕонньор кыhын убаhа этин сиир. Кыра да эккэ сөп буолар. Оттон сайын үксүн үрүҥ аhынан, кымыhынан сылдьар.

– Быйыл булчуттарбытын ыраах Алдан уҥуор ыытабыт дуу? – диэн аһыы олорон Хомуос аҕатыттан ыйытар.

– Ырааппакка уруккуттан бултуур үрэхпитигэр таhаарар инибит. Ыраах Алдан уҥуор ыытар буоллахха, эрдэ дьону ыытан үүтээн туттахха, ат сиир отун оттоотоххо сатанар. Түбүгэ бэрт буолуо, – оҕонньор аргыый саҥарар.

– Түүлээх булда аҕыйаан эрэр дииллэр. Эhиил булчуттары ыраах тэрийэн ыыттахха табыллара буолуо. Түүлээҕи төлүүрү төлөөн кэбиhиллиэ. Эмиэ кэлэн киhини илдьэн хаайан сордуохтара. Айыка, кэhэйдим, – Хомуос кымыстан ыймахтыыр.

– Эрдэ Алдан уҥуор киhи ыытан, ханна бултуохха сөптөөх сири чинчийтэриллиэ. Онно бултуур сирдээх-дойдулаах дьон, баҕар, көҥүөхтэрэ. Тоҥустар, тыл-тылга киирсибэтэхтэринэ, кутталлаах дьон.

– Ол диэки сир элбэх, киhи аҕыйах. Көҥөөбөт инилэр.

– Оо, былыр, мин оҕо эрдэхпинэ, булт элбэх да этэ. Кыhыл саhыл күрдьүкпүтүгэр кэлэрэ. Туох да эрэйэ суох, тайаҕы охторон хаалларан баран, кыhын онно саhыл орох тэппитин кэннэ айалаан ыларбыт.

– Билигин даҕаны саhыл элбэх. Нууччалар кыhыл саhыл тириитин ылбаттар үhү. Оттон кииhи, төhө да куhаҕан тирии буоллар, ылаллар. Киис саҕынньахтаах киhини суолга көрүстэхтэринэ устан ылаллар үhү.

– Сүрдээх дьон кэлбиттэр.

– Аны киис тириитин сыл аайы биэриэхтээх үhүбүт. Киис хабалатыгар ыллардыбыт.

– Хайыахпытый. Хайдах эмэ төлөөн көрүөхпүт буоллаҕа…

– Биhиги урут бултаабыт түүлээхпитин атын омукка илдьэммит туохха эмэ атастаhар этибит. Оттон нууччалар буор босхо ылаллар. Кыhарыйан, былдьаан кэриэтэ ылаллар. Тоҕо биhиги кинилэргэ босхо биэриэхтээхпитий?

– Оҕуруо биэрэллэр үhү дии, – Күүлэкээн уолун кыйахалыыр курдук күлэн ымайар.

– Ол кинилэр оҕуруолара диэн. Оҕону албыннаабыкка дылы.

– Былыр биhиги өбүгэлэрбит соҕуруу дойдуттан, күүстээх омукка кыайтаран, бу хоту дойдуга күрэнэн кэлбиттэрэ үhү. Биhиги эмиэ кый ыраах күрэнэн барыахтааҕар, киис түһээнин төлөөн олорбуппут ордук буолуо. Аҕыйах ахсааннаах омук омук күүстээх омукка бас бэринэригэр тиийэр. Нууччалар киис аҕыйаатаҕына, баҕар, атын сиргэ барыахтара.

– Киммилэр. Бука, өтөрүнэн барбат урдустар кэллэхтэрэ буолуо.

* * *

Былырыыҥҥыттан ыла Енисейскэйтэн дьон бөлөхтөрө Ленаҕа кэлитэлээбиттэр. Өссө ааспыт сайын боярин уола Иван Козьмин Ленаҕа кэлэн Олоохуна өрүс төрдүттэн чугас симиэбийэ туттан, ол диэки олохтоох тоҥустартан дьаhаах хомуйбута. Сорохтор Лена өрүhү өксөйөн, үөhэ Витим төрдүгэр тохтоон кыстаабыттар. Кинилэр, бэрээдэк быhыытынан, Ленскэйдээҕи остуруокка бас бэриниэхтээх этилэр. Ол эрээри сир ырааҕынан сибээстээн, бэйэлэрэ туhунан буруо таhаараллар. Биллэн турар, хомуйбут дьаhаахтарын сорҕотун кистииллэр. Yгүс түүлээхтэрэ хааhынаҕа киирбэт.

Быйыл сайын Енисейскэйтэн били дүпсүннэр бөҕөргүтүнүүлэрин уоттаабыт Петр Бекетов Ленаҕа кэлэн, эмиэ Олоохуна төрдүгэр симиэбийэ тутта сылдьар үhү. Ону бурдугу эҥини аҕалбыт атыыhыттар кэпсээтилэр. Соҕурууттан эбии уонча киhи кэллэ. Кинилэри кытта таҥара дьиэтин үлэhитэ дьяк кэлсибит.

Иван Галкин сурах-садьык истээри ол диэки барда. Таарыйа быраатын Осип Галкины көрсүөхтээх. Бэйэтин оннугар атамаанынан Парфен Ходыревы хаалларда. Кини остуруокка эбии дьиэлэри, ампаардары эҥин туттарыахтаах. Быйыл саас хаар хараарыыта чочуобунаны тутан бүтэрбиттэрэ.

Хаһаактар күн аайы тутууга үлэлиэхтээҕэр, ханна эмэ айаннаан аралдьыйыахтарын баҕараллар. Төрүт даҕаны биир сиргэ тэhийэн-тулуйан олорбот дьон. Ханна эмэ өлгөм киистээх сиргэ тиийэн, дьаhаах хомуйуохтарын баҕараллар. Түүлээҕи хомуйар хаhан баҕарар барыстаах буолааччы. Онтон хааhынаҕа туттарбыттарын кэннэ, хаҥас хармааҥҥа да хаалара эрэбил. Дьаhаах хомуйуутугар бары уос-тиис салаhаллар. Көннөрү хаһаактартан атамааҥҥа тиийэ. Төhө да ымсыы буолбуттарын иhин. Хаһаактар аҥаардас байар-тайар туhугар эрэ бу дойдуга кэлбэтэхтэрэ. Мүччүргэннээх, быhылааннаах олоххо эдэр саастарыттан үөрэммит дьон таах олордохторуна тэhийбэккэ тыыллаҥнаhаллар.

Устин Никитин уонна Семен Чюфарист өссө ааспыт сыллаахха Иван Галкинтан ыраах тоҥустар, дьүкээгирдэр олорор сирдэригэр тиийэн, саҥа сири арыйарга көҥүллүүрүгэр, кочаны биэрэригэр көрдөспүттэрэ. «Биhиги ким да сылдьа илик сиригэр тиийиэхпит, хааhынаҕа элбэх кииhи аҕалан туттарыахпыт» диэн тыллаhаллара. Онно Иван Галкин сөбүлэhиэх курдук буолбута. Кинилэр санааларыгар бу түгэҕэ, кыраайа биллибэт түҥ тайҕаҕа, хайаҕа, туундараҕа төhөнөн ыраатаҕын да, соччонон баhан ылар баhаам баайдаах, аҕыйах киhилээх дойдуга тиийиэххэ сөптөөҕө.

Быйыл кэлэн саҥа атамаан Парфен Ходырев көҥүллээбэтэ. «Эhигини ыытан күүhү мөлтөтөн, государь дьыалатын атахтыам дуо?» – диэн бопто. Кырдьык, ити дьону кытта кырата уонча хаһаак барыстаҕына сатанар. Тоҥустар көhө сылдьар буоланнар, утарыластахтарына, сүгүн бэриниэхтэрэ суоҕа.

Этэҥҥэ олордоххо кун-дьыл түргэнник ааhар. Хайыы үйэ балаҕан ыйа үүнэн, түүн хараҥарар буолла. Аманаакка тутуллубут дьону барыларын аҕа уустара дьаhааҕы төлөөн быыhаан ыллылар.

* * *

Дьяк Кирилл саҥа чочуобунаны буруонан ыhааран ыраастаата. Кини Москва куорат манастыырыгар инок буолан иитиллибит. Онно сылдьан, манастыыр кытаанах бэрээдэгэр, сурукка үөрэммитэ.

Ыраах Ленскэй кыраайга кэлбитэ, ханнык эмэ христианскай обряд сулууспатын эбээhинэhин толороругар усулуобуйа суох. Хата, чочуобуна туппуттар эбит. Ханнык да литургияны ыытар кыаҕа суох эбит. Эгэ хор эҥин диэн кэлиэ дуо. Собус-соҕотох. Прихожаннар буоллаҕына, христианскай обрядтары билбэт, тутуспат, көҥүл барбыт дьон. Чочуобунаҕа кирдээх саппыкыларынан киирэллэр, бэл бэргэhэлэрин устубаттар. Сэриилэhэри эрэ билэр, сатыыр дьон. Ол да буоллар, дьону чочуобунаҕа киллэрэн, богословие кинигэтин ааҕан билиhиннэрэр. Кыараҕас буолан, дьону бөлөҕүнэн киллэртиир. Дьоно маҥнай интэриэhиргээбит курдук им-ньим туран истэллэр. Кэлин, биир күдьүс киhи өйдөөбөт тыллаах ааҕыыны истэртэн салҕан, сылайан, ол-бу диэки көрөн, сибигинэhэн кэпсэтэн бараллар.

Бу кинигэ көннөрү киhиэхэ, кырдьык, өйдөммөт тыллардаах. Уонна олус уhун, салгымтыалаах. Хаhан эрэ былыр греческэй тылтан тылбаастанан баран, хас эмэ үйэ устатыгар саҥардыллыбакка, эргэрдэҕин аайы хат-хат устуллан, тыла-өhө уларыйан испит. «Богослужебная книга» диэн ааттанар да, дьиҥинэн, рукопись. Сорох переписчиктэр сатаан аахпакка, бэйэлэрэ талбыттарынан уларытан суруйбуттар. Сорох былыргы тыл уларыйан, кыайан өйдөммөт буолбут. Кинигэ тылын-өhүн уларытан, греческэй оригиналтан хат тылбаастыыр туhунан кэпсэппиттэрэ өр буолла. Ону сорохтор утараллар. Кырдьаҕас священниктар «Незыблемость обрядов русской церкви» диэн уураах таhаарбыттара. Грек былыргы тылын билэр улахан үөрэхтээх дьон ылыстахтарына кыаллара буолуо.

Россия былааhа духуобунай эйгэҕэ үлэлиир таҥара үлэhиттэригэр куруук тирэнэр буолан, кинилэргэ үчүгэй усулуобуйаны олохтообута. Таҥара дьиэтин үлэhиттэрэ бастыҥ сири бас билэн үчүгэйдик олороллор. Кинилэр духуобунай үөрэхтээх, суругу билэр буоланнар, көннөрү дьонтон атыннык тутталлар, сананаллар даҕаны. Россияҕа бэл дворяннар, сорох боярдар даҕаны суругу билбэттэр.

Лөчүөк бу дойдуга кэлбит сыала-соруга диэн, аньыыны-буруйу оҥороллорун кэрэйбэт, куруубай, ыраах сиргэ кэлэн, көҥүл барбыт дьоҥҥо православнай итэҕэл устаабын, үөрэҕин билиhиннэрэн, бэрээдэккэ тардыахтаах. Дьиҥ иhигэр киирдэххэ, оччолорго религия туох да сатала суох байбыт баайдар уонна кинилэргэ үлэлээн муҥнанар дьадаҥылар икки ардыларыгар буолар утарсыыны мүлүрүтэр аналлааҕа. Кинилэр икки ардыларыгар эйэ далаhатын уурар. Итэҕэл уонна эйэ – аҕас-балыстар. Дьадаҥыларга тулуур, баайдарга аhымал баар буолуохтаах. Таҥара үлэhиттэрэ дьадаҥы киhини «төhө да эрэйдэннэргин тулуй, аньыыны-буруйу оҥорума, киhи ордугар ымсыырыма, оччоҕо өллөххүнэ, дууhаҥ ырайга көтүө» диэн үөрэтэллэр. Оннук үөрэх итэҕэйэр дьоҥҥо майгы-сигили өттүнэн көнөллөрүгэр туhата улахан.

Лөчүөк манна кэлэн хаһаактар, ясырка диэн ааттаан, сүрэхтэммэтэх дьахталлары тутан олороллоро таҥараҕа аньыы, содур быhыы буоларын туhунан атамааннарыгар этэн көрбүтүн киhитэ сапсыйан кэбиспитэ. Итини хайдах да тохтотор кыаҕа суоҕун өйдөөбүтэ. Арай христианин сүрэхтэммэтэх дьахтары кытта утуйара таҥараҕа аньыы буолар диэн этэр, үөрэтэр. Ону дьоно төhө ылыналлара биллибэт.

* * *

Аныкаай халааҥка оhоххо килиэп буhарда. Кини нууччаларга олорбута икки сыл буолла. Кыратык балкыhан, нууччалыы кэпсэтэ үөрэннэ. Эрэ остуруок иhигэр олорон, эмиэ нууччаларга үлэлиир. Аныкаай астаабыт аhын сөбүлүүллэр. Бэл хаайтарыы кэмигэр кинилэри ханна да ыыппатахтара.

Аныкаайтан ураты биэс эдэр саха дьахтара баар. Кинилэр эмиэ ас астыыллар, таҥас сууйаллар, дьиэни хомуйаллар. Ону таhынан түүҥҥү ойох буолаллар. Сороҕор биир эмэ хаһаак киирэн, үлэлии сылдьар ясыр дьахтары сиэтэн таhааран, сарай кэннигэр илдьэн тиэрэ баттыыр. Оттон Аныкаай – түөрт уонуттан тахсыбыт, сааhырбыт дьахтар. Кини ясырь буолбатах, ас астааччы. Ол иhин ийэ тутталлар, ытыктыыллар, тыыппаттар. Аничка диэн ааттыыллар. Биир уон аҕыстаах кыыс баар. Кинини, ынах хомуйа сырыттаҕына, хонууттан тутан аҕалбыттар этэ. Эдэр уонна үчүгэй дьүhүннээх буолан эрэйгэ түбэстэ. Түүн аанньа утуппаттар, күнүстэри сордууллар. Кыыс эрэйдээх ытаан муҥнанар. Аныкаай кинини олус аhынар. Хайдах эмэ күрэппит киhи дии саныыр. Ясыркалары остуруок иhиттэн таhаарбаттар.

Биирдэ Аныкаай тылбаасчыт Бөтүрүүскэҕэ сибис гынна:

– Ити Мэҥэ кыыhа Мыыйа эрэйдээҕи хайдах эмэ күрэппит киhи. Олус сордууллар.

– Хайдах күрэтиэххиний? Түүннэри-күнүстэри ааны харабыл маныыр, – Петрушка, ким эрэ истиэ диэбит курдук, тула көрбөхтүүр.

– Оттон эн кими эмэ кытта кэпсэт ээ, нууччалыы билэр киhи. Үчүгэй дьон бааллара буолуо.

– Үчүгэй дьон бааллар, – диэн баран Петрушка, тугу эрэ санаабыт курдук, тохтуу түhэр. – Чэ, мин кэпсэтэн көрүөм.

– Кытаат, кэпсэт. Кыыс эрэйдээҕи күрэтиэххэ.

Ити итинэн ааста. Икки хонон баран Петрушка Аныкаайга эттэ:

– Бу түүн, бары утуйбуттарын кэннэ, кыыhы туруоран ааҥҥа аҕалаар. Сэрэнэн, тыаhаабакка, кэпсэппэккэ кэлээриҥ. Онно башняҕа Максим диэн саастаах үчүгэй нуучча туруоҕа. Мин киниэхэ эппитим. Ааҥҥа кэлэн саҥата суох тураарыҥ. Кини бэйэтэ көрөн таhаарыаҕа.

– Чэ, сөп. Абыраатаҕыҥ дии.

– Түүн хараҥаҕа дьиэтин булан тиийиэ дуо?

– Тиийиэ. Суол устун барыа буоллаҕа дии. Бардын эрэ.

Хараҥа, хараан түүн буолла. Былыт кэлэн, самыырдаары гыммыт. Туох даҕаны тыаhаабат, көстүбэт буолан, күрүөйэх күрүүрүгэр табыгастаах түүн буолсу. Ардах түспэтэ буоллар. Кыыс таҥаhа чараас. Түүн үөhэ ааhыыта, икки хара күлүк устан эрэр курдук барыҥнаан, тас ааҥҥа кэллилэр. Ону көрөн үөhэттэн киhи түстэ. Түүҥҥү харабыл саҥата суох аан олуурун баайыытын сүөрдэ. Тыаhа суох халыҥ олуур маhы сыҕарытта. Аныкаай кыыска килиэп сыыhын туттарда. «Чэ, бар», – диэн сибигинэйдэ, кыыhы сыллаан ылла. Кыра ойоҕос аан тыаhа суох аhылынна. Кыыс таҕыста.

– Ну, дочка, иди с богом! – харабыл ааны өҥөйөн туран сибигинэйдэ.

Кыыс күлүгэ ыраатан, сотору хараҥаны кытта силбэhэ сүттэ. Харабыл, көрөн турбахтаан баран, аан халҕанын сабан олуйда.

* * *

Сахалар өрдөөҕүттэн ыла Алдан өрүс улахан Эбэҕэ түhэр төрдүн уҥуордаан, Дьааҥы хайатын диэки ыраах баран бултууллара. Тумара үрэҕинэн тахсан олохсуйбут ыаллар бааллара.

Ол диэки көhө сылдьар тоҥустартан, сис хайаны уҥуордаатахха, улахан өрүс тардыыта кэлэрин истэллэрэ. Сахалар онно барар суолу тобулбуттара уонна Буос Ыт Аартыга диэн ааттаабыттара. Сэhэн быhыытынан, маҥнай буос ыттара аартыгы булан барбыт диэн буолар. Онтон ыла сорох ыаллар Дьааҥы өрүскэ көhөн тиийэн олохсуйбуттара. Ордук элбэх киhи кыргыстан күрэнэн Дьааҥыга көспүтэ. Онно тиийэн дьиэ туттан, олохсуйан, ынаҕы, сылгыны иитэн, бултаан, балыктаан олороллор.