Текст книги "Үйэ кирбиитигэр"

Сөдьүк дьиэтигэр кэлэн, оҕуһун булгутан, муннун быатын муоһугар сөрөөн ыытар. Дьиэҕэ киирэр.

– Хайа, муҥнаахтары кистээтигит дуу? – дьахтара иистэнэ олорон ыйытар.

– Харайдыбыт, – Сөдьүк оронугар кэлэн, утуйар таҥаһыгар өйөнөр.

– Куорат иһигэр тугу көрдүҥ?

– Онно туох барыта баар. Арай нуучча хараҕын уута эрэ суох.

– Ол тугуҥ тылай? Нуучча хараҕын уута буолан… – дьахтара өйдөөбөтө,

Сөдьүк тугу эппитин быһаарар. Кини аны «нуучча хараҕын уута эрэ суох» диэн тыллаах буолла…

* * *

Петр Головин сахалары олус накаастыырын сорох бас-көс дьоннор тохтотоору сорунан көрбүттэрэ. Ордук өстүйүөхтэрэ эбэтэр ыраах күрэнэн барыахтара диэн сэрэппиттэрэ. Ону Головин олох ылымматаҕа. Кини сүөһү ахсаанын суруйтарарга сыыһа дьаһайбытын олох билиммэт. Кинини абааһы көрөн, түҥнэрээри, ким эрэ ускайдаан, кигэн өрө туруорбута буолуо дии саныыр. Сахалары адьас кэһэттэххэ, сүрэхтэрин салытыннардахха эрэ сыһыйыахтара диир. Кини дьаһаах хомуурун үс-түөрт төгүл улаатыннаран, государтан чиэскэ-хайҕалга тиксэр санаата таҥнастаары гынна диэн ордук абарар. Утары саҥарбыт киһини сыыһабын хостоору сорунар дии санаан кыйаханар. Кыыһырдаҕына, сирэйгэ да сырбатарын кэрэйбэт. Сахалар баалларына нууччаны кырбыырыҥ сыыһа диэн, дьяк Ефим Филатов буойан көрөр:

– Петр Петрович, товарища своего бьешь напрасно. Иноземцы в городе. Они все видят, как ты русских людей бьешь. Государевы имени делаешь бесчестие.

– Плевал я на всех! И на тебя Ефим! Хотя ты дьяк, – диэн Головин баргыйар.

Кини утарыласпыт нууччалары эмиэ хаайтаран кэбиһэр. Ким да буоллун, көҥүл түүрэйдиир. «Я здесь хозяин!» – дии-дии, хаһыытыыр. Үгүстэр кинини олох утары көрбөттөр. Истибэтигэр «дурной человек» диэн баран сапсыйан кэбиһэллэр. Сорохтор: «Эн сахалары олус сордооҥҥун, нуучча аатын түһэн биэрэҕин, биһигини ордук абааһы көрүөхтэрэ», – дииллэр. Ону кини «абааһы көрдүннэр, куттанныннар эрэ» диир.

Головин биир чугаһаппыт киһитэ «дьону олус сордообуккун, кэлин иэстэһиэхтэрэ» диэбитигэр дьэ саҥата суох барда. Тугу эрэ санаата быһыылаах.

Петр Головин киэһэ сытан баран өргө диэри утуйбата. Ити «кэлин иэстэһиэхтэрэ» диэбиттэрэ санаатыттан арахпат. Арай, кырдьык, сахалар бары хомуллан, элбэх буолан кэлэн, куораты төгүрүйдүннэр? Дьиикэй дьон тугу барытын оҥоруохтарын сөп. Кини айылҕаттан куттаҕас киһи буолан, ону санаан уйулҕата хамсаата.

Сарсыҥҥытыгар туран, таһырдьа сылдьан тула көрүөлээн баран, остуруогу куһаҕан сиргэ туппуттар эбит дии санаата. Тыата олус чугас. Ити тыанан саһан кэлэн, эмискэ саба түһүөхтэрин сөп эбит.

Сыыйа-баайа куораты саҥа сиргэ көһөрөн туттарар санаа киирдэ. Адьас киэҥ хонуу ортотугар тутуохха наада. Оччоҕо эмискэ кэлэн саба түһүөхтэрэ суоҕа. Киэҥ хонуу өрүс уҥуоргу өттүгэр баар дииллэр. Бу дойду сирэ да кыараҕас. Кэлин киһи элбээн, куорат улааттаҕына, дьиэ туттар хонуута да кыараҕас буолсу. Маҥнай уҥуор туораан, ханна куорат тутуохха сөптөөх сири көрөн кэлэргэ быһаарынна.

* * *

Оттон сахаларга аймалҕан бөҕө буолла. Бөтүҥнэри уоттаабыт, дьону куоракка киллэрэн кыыллыы сордоон өлөрбүт сурахтарын истэн олус уолуйдулар, куттаннылар. Үгүстэр «бу дойдуга киһи сатаан олоруо суох» диэн күрэнэр, тэскилиир аакка бардылар. Хомунуу, ытаһыы-соҥоһуу бөҕө буолла. Төрөөбүт-үөскээбит түбэттэн арахсан, ханна эрэ кый ыраах көһөн барар диэн саныырга олус ыарахан. Билбэт сирдэригэр-дойдуларыгар тиийэн, саҥа дьиэ-уот тэринэр, от оттоон сүөһүнү иитэр диэн, ылбычча киһи санаммат да суола буолуохтаах. Аны ыраах дойдуга тиийдэхтэринэ, олохтоохтор хайдах көрсөллөрө биллибэт. «Муҥ маһы кэрийбэт, киһини кэрийэр» диэн дэлэҕэ этиллиэ дуо.

Хаҥаластан элбэх киһи киһи-суох аҕыйах дойдутугар – Бүлүүгэ күрээтилэр. Бойдуон диэн тойон аймах дьонун олоччу, оҕолуун-дьахтардыын барыта икки сүүсчэкэ киһини, Бүлүүгэ көһөрдө.

Сорохтор букатын ыраатан, Байаҕантайынан, Өймөкөөнүнэн, Айан Үрэҕин батан, Куулу¹⁹ диэки барар санаалаахтар. Аара быстах кыстыы-кыстыы айанныахтара. Урут даҕаны улахан кураан сайыҥҥа үрэх баһыгар тахсан, быстах кыстыырга үүнэн турар тиити үөһээнэн быһан, баҕана оҥостон, хотон туттан, муннугар симии оһох туруоран кыстыыр буолаллара. Үрэх баһа курааҥҥа уута түһэн бэркэ оттотор. Сахалар тыйыс айылҕаҕа эриллибит, үлэһит, тулуурдаах дьон.

Нөөрүктээйилэр өрүс үөһээ өттүн диэки көстүлэр. Олоохуна өрүс төрдүгэр тиийэн, улахан Эбэни туораан, оттуур ходуһалаах алаастары, кытыллары көрдөөн өрүһү кыйа бараллар. Саха ынаҕа, сылгыта сайын өрүһү харбаан туоруур. Ынах сылайдаҕына сытан кэбиһэ-кэбиһэ харбааччы.

Бэл, ыраах Таатта үрэх сүнньүнэн олорор Баатылыттан элбэх ыал көстө. Ыраах олорооччуларга сурах ордук күүркэтиллэн тиийэр. Кинилэр Богдо сиригэр, сорохтор Өймөкөөҥҥө көстүлэр. Эҥсиэли киэҥ сыһыыларыттан Бүлүүгэ, Эдьигээҥҥэ көһөллөр. Сорохтор ырааппаттар. Биэс-алта көстөөх сиргэ баар кыра алаастарга, улахан күөл таһыгар тиийэн тохтууллар.

Ити курдук сир аайы айманыы, ыһыллыы бөҕө буолла. Оттон сэриигэ кыттыбатах аҕа уустара, биһигини тыыппаттар ини дии санаан, ханна да көһөр санаалара суох.

Хаалааччылар барааччылары сайыһа көрөллөр. Аҕыйаан, соҕотохсуйбут, тулаайахсыйбыт курдук буолбуттара олус куһаҕан. Барбыт дьон дьиэлэрэ иччитэхсийэн, түннүктэрэ оҥоһон, саҥа-иҥэ, тыас-уус иһиллибэт буолан, иһийэ чуумпурбута куһаҕана сүрдээх. Бииргэ оонньоон улааппыт, таптал килбик умсулҕана туҥуй сүрэхтэригэр саҥа биллэн эрэр эдэр оҕолор арахсаллара ордук ыарахан.

Ханна да көспөккө олорон хаалбыт дьон «онуоха-маныаха диэри дойду сиригэр олорон көрүөҕүҥ, ханна барыахпытый» дэһэллэр. Ордук кырдьаҕас дьон барыахтарын баҕарбаттар. Оҕолорун, аймахтарын «олох ханна да барымаҥ, хайдах эмэ олоруохпут» дииллэр. Бүлүүгэ да баран туһа суох, киһи-сүөһү элбээн сир, ходуһа былдьаһыга буолуо, онно да нууччалар тиийиэхтэрэ дэһэллэр.

Сорохтор, ордук дьадаҥы өттүлэрэ, ыраах көһөн барар кыахтара, күүстэрэ да суох. Киһи барыта чэгиэн, эдэр, дохсун, кыайыылаах буолбатах. Онон үгүс ыаллар оннуларыттан хамсаабакка олорор буоллулар. Барбыт дьон оттуур ходуһалара хаалбыттарга тигистэ.

* * *

– Өрүс диэкиттэн элбэх дьон иһэллэр, – диэн таһыттан кулут уол киирэн эппитигэр, Өйүк сүрэҕэ мөҕүл гынна.

Туран таһырдьа тахсан көрбүтэ – элбэх дьон кини дьиэтин диэки иһэллэр эбит.

– Ыл, көр эрэ, саалаахтар быһыылаах дуо? – Өйүк аттыгар турар кулуттан ыйытар.

– Саалаахтар. Сорохторугар суох быһыылаах.

– Нууччалар иһэллэр. Элбэхтэрэ сүрдээх, – Өйүк, дьиэтигэр киирэн, аймаммыт курдук саҥарар.

– Тыый, аны сэриилии иһэллэрэ буолуо, – эмээхсинэ оронугар лах гына олорон баран оҕонньорун диэки көрөр.

– Ама сэриилээтэхтэрэй… Ама сэриилээтэхтэрэй… – Өйүк, долгуйан, ыксаан хаалан, хат-хат этэр.

Кыра сиэннэрэ уолаттар ааны аһа-аһа көрбүттэрин «мээнэ быгыалаамаҥ» диэн буойдулар. Кэлэллэрин кэтэстилэр. Олорбохтоон баран Өйүк туран тахсар. Сотору төттөрү киирэн оронугар олорор. Эмиэ кэтэспэхтээтилэр.

– Нууччалар тохтоон тураллар. Тугу эрэ кэпсэтэллэр быһыылаах, – кулут, киирэн ааҥҥа туран, тойоно туох диирин кэтэһэ түһэн баран, төттөрү тахсар.

Өйүк туран эмиэ таһырдьа тахсыбыта, дьон бөлүөхсэн тураллар эбит. Тула көрөллөр. Ыйа-ыйа туох эрэ диэн кэпсэтэллэр. Өйүк көрөн турбахтаан баран, дьиэтигэр төттөрү киирэр. Кэтэспит курдук саҥата суох олордулар.

– Нууччалар төттөрү бардылар. Сорохторо манна иһэллэр, – диэн кулут уол киирэн этэр.

– Хас киһи иһэрий? – Өйүк үөһэ тыынар.

– Сэттиэлэр быһыылаах.

– Ылыҥ, аста бэлэмнээҥ, – диэт, Өйүк ыалдьыттары көрсө тахсар.

Петр Головин кэлэн Күөрээйи хонуутун көрөн баран төнүннэ. Биир киһини Өйүгү кытта кэпсэтиннэрэ хаалларда. Өйүк ыалдьыттары сибиэҕэ олордон аһатта. Нуучча киһитэ, Лукашканан тылбаастатан, дьиэлээх киһини кытта кэпсэтэр.

– Тойон ыйытар, бу сири саас уу ылар дуо диэн, – Лукашка сахалыы ыйытар.

– Уу ылбат. Былыр мин оҕо эрдэхпинэ саас уу кэлэн, дьиэбит тулатын ылбыта. Ол улахан уу этэ, – Өйүк холкутуйан, ыалдьыттары кытта туох да кэтэх санаата, куттала суох кэпсэтэр.

– Улахан тойон бэйэтинэн кэлэн сиргин-дойдугун көрөн барда. Куораты бу көнө хонууга тутар үһү.

– Куораты даа?! – Өйүк соһуйа иһиттэ. – Ол хайдах манна?

– Илин эҥээри хонуута кыараҕас, тыата чугас диэн сирэр. Онон киэҥ хонууга манна тутар үһү.

Өйүк саҥарбат. Соһуйбута ааһа илик быһыылаах. Истибитин итэҕэйбэтэх курдук туттар.

– Кырдьык этэбин. Куорат дьиэлэрин көһөрөн, манна аҕалан тутуохтара үһү.

– Бу мин сирим, дойдум. Көҥүллээбэппин, – Өйүк нууччалар ыкса кэллэхтэринэ куһаҕан буолуо диэн дьиксинэр.

– Он против, – Лукашка нууччалыы тылбаастыыр.

– Как против?! – нуучча киһитин саҥата саҥата улаатар. – Тогда мы его выгоним. Так и скажи ему.

– Тойон оччоҕо эйигин үүрүөхпүт диир. Сөбүлэн. Нууччалар чугас олорор сахалары тыыппаттар, – диэн Лукашка сахалыы сүбэлиир былаастаах тылбаастыыр.

– Оо дьэ, хайыах баҕайыный? Чугас олорор буоламмыт түбэстэхпит. Хайыыбыт? Дьиэбит таһыгар аҕалабыт дуо бу дьону? – Өйүк эмээхсинин диэки көрөр.

– Ону мин билиэм дуо? Эр киһи эн быһаар ээ, – Мылаҥныыр хотун оҕонньоро санаата оонньоон киниттэн ыйыппытын билэр.

– Эн дьиэлэри көһөрөргө көмөлөһөр үһүгүн. Улахан тойон үчүгэйдик көмөлөстөҕүнэ манньалыахпыт диэтэ, – Лукашка киһитэ нууччалыы этэрин тылбаастыыр.

– Ол хаһан көһөрөр үһүлэрий? – Өйүк сөбүлэһиэх курдук буолбут.

– Кыһын өрүс мууһа туран, сыарҕалаах оҕуһу туоратар буоларын кытта таспытынан барыахтара үһү.

– Ону таһар сыарҕалаах оҕуһум аҕыйах. Сылгынан эрэ байбыт киһибин.

– Дьонтон үлэһиттэри, көлөнү тардан үлэлэтиэҥ үһү. Улахан тойон кэлин үтүөҕүн үтүөнэн төлүөх буолар. Инньэ диэн этээр диэбитэ. Уонна дьаһаах төлүүртэн босхолуом диэбитэ. Ону иһит. Үчүгэй буолбат дуо?

– Чэ, сөп. Ылынарбар тиийэр буоллаҕым дии. Бука, элбэх көлө, үлэһит тардыллара буолуо, – Өйүк дьаһаахтан босхолонорун үөрэ иһиттэ.

* * *

Петр Головин хаһаактарга, бас-көс дьоҥҥо манньыйбыт, санаата көммүт кэмигэр, биирдэ эппитин иккиһин, үсүһүн хатылыыр:

– Если учнем делать всякое государева дело с нерадением и против великих государей наказу и грамот, то мы за то будем в опале. И наоборот, если радением и службою учиниться прибыль государевай казне, то наша служба будет похвальна и вовеки памятна.

Хаһаактар саҥата суох истэллэр. Воевода ардыгар мөҕөн-этэн баран кымньыынан да оҕустаҕына саҥарбаттар. Сулууспалаах дьон тойонун букатын утары көрбөт. Байыаннай сулууспаҕа үрдүк чыыннаах киһи алын чыыннааҕы сирэйгэ да биэрдэҕинэ саҥарыа суохтааххын. Оттон боростуой хаһаак, стрелец үрдүк чыыннаах тойону оҕустаҕына сууттанар. Кини туох да бырааба суох. Былыр-былыргыттан олохсуйбут бэрээдэк, сокуон, үгэс оннук.

Сорох саха тойотторо нуучча улахан тойонугар кэһии диэн кур оҕуһу аҕалтаатылар. Уордаах тойону уҕарыта сатыыр курдуктар. Ол оҕустары үлэһит сахаларга туттардылар. Кинилэр аһаталлар, көрөллөр. Биир оҕуһу тойоттор өлөртөрөн сиэтилэр. Уопсайынан кинилэри этинэн, арыынан сахалар хааччыйыахтаахтар. Петр Головин сахалар аҕалбыт оҕустарын күһүн бултуу тарҕаһар промысловиктарга атыылыах буолар. Булчуттар ылбыт сүөһүлэрин түүлээҕинэн төлүүллэр. Онон хааһынаҕа түүлээх киириитэ элбиэхтээх.

Дьону накаастыыллара тохтообот. Намыраата эрэ. Головин Нам сириттэн аны икки дьахтары туттаран аҕалла. Ол дьахталлары киһини накаастыыр дьиэҕэ киллэрэн кымньыынан таһыйан сарылатта. Урут даҕаны бэйэтэ киирэн дьону накаастыыр этэ. Киһини кымньыынан таһыйарын ыты да охсубукка холообот киһи. Дьахталлары дэлби таһыйан баран ыыталаата. Баралларыгар, Лукашкаҕа тылбаастатан, Мымахха аны ордуугар дьон муһуннаҕына, ойоххун аҕалан таһыйыам диэн илдьиттээтэ. Урут били сахалар миэхэ муһуннулар диэн биллэрбитин иһин махтаммыта. Кэлин уһаан-кэҥээн баран уорбалаан, Мымах бэйэтэ сахалары муспута буолуо диэн сэрэйэр. Уонна киитэрэйдээн, буруйданымаары биллэрбит буолуохтаах. Өрдөөҕүтэ эмиэ Мымах сиригэр мустан бараннар, остуруогу кэлэн төгүрүйбүттэрэ үһү.

Таһыллыбыт дьахталлар, ытаан сыҥырҕаһа-сыҥырҕаһа, куораттан тахсан бардылар. Мымаҕы тиийэн, ыыс-бурут тылынан үөҕүөх буолаллар.

Төһө да орто үйэ хабыр майгыта баарын иһин, Головин дьону олус накаастыыр дьиикэй кэмэлдьитин, наһаа тойомсуйарын, кими да кытта сүбэлэспэккэ бэйэтэ талбытынан дьаһайарын, тэппи буоллар эрэ киһини кымньыынан охсорун сөбүлээбэттэр. Ону хайдах эмэ уҕарытаары нууччалар чыыннаах өттүлэрэ бэрт симиктик саҥаран, сэмэлээн көрөллөр. Ону Головин букатын ылыммат. Буруйу, хата, бэйэлэригэр түһэрэр. «Олус сымнааҥҥыт, сахалар өрө турдулар, эһиги кикпиккит, ускайдаабыккыт буолуо!» – диэн оруо маһы ортотунан балыйар.

Сыыйа-баайа нууччаларга хайдыһыы баара билиннэ. Головины тула түмсүбүт, киниэхэ илэ-сала буолар дьон тойоннорун өйүүллэр. Эбэтэр саҥарбаттар. Атын өттө буоллаҕына, иккис воевода Матвей Глебов уонна дьяк Ефим Филатов диэки буолуох курдуктар.

* * *

Петрушка тылбаасчыты Петр Головин туораппыта. Лукашканы тылбаасчыт оҥостубута. Петрушка урукку хаһаактары кытары эҥээрдэһэн сылдьар. Улууска тылбаасчыт буолан тахсыһар. Петрушка воевода дьону муҥнуурун көрүөн да дьулайар. Хаан тардан, сахалары олус аһынар. «Күн-ый буолуҥ, муҥнуоххут кэриэтэ өлөрөн кэбиһиҥ!» – диэн оҕо дьон ытыылларын быыһыгар көрдөһөллөрүн иһиттэҕинэ, кулгааҕын саба туттара, тэйэ хаамара. Кини дьону муҥнуулларын хайдах да тохтотор кыаҕа суох.

Биирдэ воеводаҕа: «Дьону олус накаастыыгын, сахалар куттанан, көһөн барыахтара», – диэбитигэр, Головин: «Эн саха буолаҥҥын сахалары көмүскүүгүн!» – диэн өрө баргыйан саҥата суох ыыппыта.

Күн аайы куорат таһыгар саха дьоно кэлэн нууччалар тутан илдьибит дьоннорун сураһаллар. Ытыыллар-соҥууллар. Ону истэр ыарахан. Дэлби сордоон-муҥнаан өлөрбүт киһилэрин, билэр да буоллаҕына эппэт. Көннөрү таайтаран «өлөрбүттэрэ буолуо, билбэппин» диир.

– Ыл, тахсан кэпсэт эрэ. Эмиэ сахалар кэлбиттэр. Болугуртан сылдьаллар үһү. Эн онно сылдьыбытыҥ буолбат дуо? Кэпсэт, – диэн Лукашка киирэн, Петрушкаҕа эттэ.

Петрушка оронуттан туран, баҕарбатах курдук аргыый хааман, башня таһынааҕы аан диэки барар. Кини сүтүктээх дьону кытары кэпсэтэрин сөбүлээбэт. Ыарыргыыр.

Остуруок таһыгар тахсыбыта – үс киһи кэлбит эбит. Биир ханна эрэ көрбүт киһитэ баар.

– Тукаам, мин Чоху диэн ааттаах уолу ыйытаары кэллим. Болугур ууһун оҕото. Кини тыыннаах дуо? – аҕамсыйбыт киһи ыйыта тоһуйар.

– Билбэтим ээ. Бука, өлөрбүттэрэ буолуо, – Петрушка түргэнник хоруйдуур.

– Ону эн чахчытын билиэҥ дуо? Мэ, бу киис биэрэбин, – дии-дии, киһи хоонньуттан икки киис тириитин хостуур.

– Суох-суох. Билэр кыаҕым суох. Мин кими өлөрбүттэрин көрбөтөҕүм, – Петрушка киис тириитин ылбат.

– Дьону муҥнаан-сордоон өлөрөллөр дииллэр. Кырдьык дуо? Саатар, ону эт.

– Оттон… сороҕор кымньыынан таһыйаллар, – Петрушка мүлү-халы этэр.

– Чоху туох да буруйа суох, сэриигэ кыттыбатах оҕо этэ. Тыыннаах буоллаҕына тойоттору кытта кэпсэт. Босхолоотохторуна, биһиги элбэх кииһи, саһылы биэриэхпит.

– Саҥа тойон миэхэ өстөнө сылдьар. Чугаһаппат. Бэйэтин кытта киирэн кэпсэтиҥ.

– Киллэрбэттэр ээ.

– Мин билбэппин. Этэбин буолбат дуо улахан тойон миигин туораппыта диэн.

– Өлөрбүт буоллахтарына, саатар, ханна көмүллүбүтүн эт.

– Ону эмиэ билбэппин. Мин көмпөтөҕүм. Манна чугас Сөдьүк диэн киһи олорор. Дьиэтэ ол көстөр. Киниттэн ыйытыҥ. Кини билэрэ буолуо.

– Тыыннаах буоллаҕына, ас аҕалбытым. Ону киллэрэн биэриэҥ дуо? – туох эмэ эрэл кыыма баара буолаарай диэхтиир быһыылаах.

– Хаайыы остуораһыгар биэриҥ. Мин кинини ыытыам.

– Хаайыы туоҕар диэтиҥ?

– Нууччалар сторож диэн хаайыы дьиэтин дьаһайар киһини ааттыыллар.

– Оттон мин Чэриктэйтэн кэлбитим. Күһэҥэй диэн уолу ыйытабын, – диэн иккис эдэрчи киһи ыйытар.

– Суох-суох, мин тугу да билбэппин! Миигиттэн ыйытымаҥ, – Петрушка остуруок аанын аһан, иһирдьэ киирэр.

* * *

Саҥа куораты туттарарга бэлэмнэнии үлэтин эрдэттэн саҕалаатахха сатанар. Головин Буотама үрэххэ тимир уһаарар сахалар олорор сурахтарын истибитэ. Онно дьону ыытан, болгуо тимири атыылаһан аҕалтарарга дьаһайда. Икки саха ууһун ыҥыртаран, остуол тартаран, маанылаан аһатта. Болгуо тимири аҕаллахтарына, элбэх сүгэни оҥорторорго кэпсэтэн, сөбүлэҥнэрин ылла.

Саха уустара охсубут тимир оҥоһуктарын хайгыыллар. Билээччилэр ньиэмэс омук тимириттэн ордук эбит дииллэр. Бачча түҥкэтэх дойдута олорор дьиикэй аҥаардаах дьон сатабылларын сөҕөллөр. Мас да үлэтигэр сахалар сыстаҕастара, дьоҕурдара Сибиир атын омуктарыттан ордук эбит дэһэллэр.

Тимир уһаарыыта да, тимир оҥоһук да, кырдьык, уустук. Тимир хайдаҕа-туга хатарыытыттан улахан тутулуктаах. Кыратык да аһара хатардахха, тимир олус хатан буолан, биитэ эмти барар. Оттон кыл түгэнин да саҕанан ситэ хатарбатахха, тимир уйан буолар. Хатарыы хас да араас ньымалардаах. Ол кистэлэҥин улуу уус оҕотугар хаалларар. Хатарыыта табыллыбыт, эмти барбат уонна кытаанах тимири сахалар «тыһы тимир» диэн ааттыыллар. Оннук тимир олус күндү буолан харыстанар.

Сахалар тимир сэптээх буолан тыйыс дойдуга мас мастаан, от оттоон олордохторо. Ууһу ытыктыыллар. Кини иннин быһа хаампаттар. Саха итэҕэлин быһыытынан, киһи аймахха маҥнай күөсчүт айыллыбыт. Онтон тимир ууһа. Оттон ойуун кэлин айыллыбыт. Ол иһин төһө да хомуһуннаах ойуун күөсчүтү да, ууһу да кыайан сиэбэт. Күөсчүт уотуттан куттанан чугаһаабат. Уус кыһатыттан эмиэ куттанар. Уус, иирсэн баран, ойууну чуолҕан тимиринэн быраҕан таптаҕына, ойуун өлүөхтээх диэн буолар.

Тимир ууһа хайаҕастардаах чараас тимирдээх – чуолҕаннаах буолар. Кыра уус чуолҕана биэс хайаҕастаах. Орто уус чуолҕана сэттэ хайаҕастаах. Оттон улахан уус тоҕус хайаҕастаах чуолҕаны оҥостор. Ол чуолҕанын үүтүнэн ойууну көрдөҕүнэ, ойуун ыалдьар.

Уус өллөҕүнэ күөрдэ, уһанар тэрилэ барыта оҕотугар хаалар. Кыра эрдэҕиттэн аҕата уһанарын көрбүт, көмөлөспүт, уус идэтигэр уһуллубут оҕо эмиэ уус буолар. Ол курдук удьуор утума салҕанан барар.

* * *

Дьаһааҕы аҕалааччылар, сайын да буоллар, биирдиилээн кэлэллэр. Кинилэри «съезжая изба» диэн ааттанар сахалары көрсөр дьиэлэригэр киллэрэн көрсөллөр.

Воевода саха тойотторугар: «Дойдугутуттан ханна да барымаҥ, биһиги көһөн барбыт дьону эккирэтиэхпит, Бүлүүгэ да тиийиэхпит!» – диэн куттуур. Саха тойотторо аны биир аҕа ууһуттан иккилии буолан кэлэр буоллулар. Кырыктаах тойонтон куттаналлара оччо. Куораттан таҕыстахтарына, суостаах тойонтон этэҥҥэ быыһанныбыт дэһэн, үөрэ-көтө дойдулууллар.

Воеводаҕа подъячий, таможенник, сторож, целовальник диэн сулууспалаах дьон көмөлөһөллөр. Головин кими эмэ сөбүлээбэтэ да, үлэтиттэн устан баран атын киһини аныыр. Арай үс палач баарын уларыппат. Дьиэтигэр аан хоско олорор харабыллаах. Повардар киниэхэ туһунан астыыллар. Аһын дьиэтигэр таһаллар. Тойон сарсыарда хойукка диэри утуйар. Кини уһукта илигинэ уу чуумпу буолар. Оннооҕор улаханнык саҥарсыбаттар.

Тойон туохха барытыгар булкуһар, ыйар-кэрдэр, мөҕөр-этэр, хаһыытыыр. Бары киниттэн куттанан, кирик-хорук туттан сылдьаллар. Кини хараҕар көстүмээри тумна хаамаллар. Дьиибэтэ баар, сороҕор атамаан дуу, пятидесятник дуу хаһаагы сэмэлээн саҥардаҕына, аны Головин көмүскэһэн турар. Ити алын чыыннаах киһи суолтатын түһэрэр ньүдьү-балай быһыы буоларын билиммэт, өһүргэниэ диэн тардыммат. Мин эрэ мөҕүөхтээхпин эбэтэр хайгыахтаахпын диэбит курдук туттар. Сороҕор биир эмэ хаһаак буруйу оҥорон, бука, дьэ кэһэтэр буолла быһыылаах дии санаан куттана сырыттаҕына, Головин туох да буолбатаҕын курдук туттар. Оҕурдук иһэ-таһа биллибэт киһи.

Саха дьоно хаайыыга билигин даҕаны олороллор. Петр Головин хаайыылаахтартан кими эмэ пытошнай дьиэлэригэр киллэрэн, үрдүгэр муустаах тымныы ууну куттарар. Тоҥон титирэстээтэхтэринэ күлэн алларастыыр. Киһини муҥнууруттан туох эрэ дуоһуйууну ылан көнньүөрэр быһыылаах…

* * *

Хас да дьиэни көтүрдүлэр. Кыһын өрүс мууһа халыҥаан, аттаах киһини туоратар буоллаҕына уҥуор таһыахтара. Аҕыйах киһи ат сэбин оҥорор. Кыһын хаар түстэҕинэ, саха атын сыарҕаҕа айааһыахтара. Саха да ата, сыарҕаҕа үөрэннэҕинэ, үчүгэй көлө буолар эбит. Быйыл сайын, кыһын уонна кэлэр сайыҥҥа элбэх үлэ күүтэр.

Урут өлөрбүт, сиэбит сүөһүлэрин тириилэрин сахаларга биэрэллэрэ. Аны биэрбэт буоллулар. Ат араас сэбин, быатын оҥорорго тирии наада буолла. Хомууту сатаан оҥорор икки киһи баар. Киниэхэ биир саханы сыһыаран, хомуут оҥорорго үөрэтэллэр.

Петр Головин куораты саҥа сиргэ көһөрөргө бэлэмнэнии үлэтин Матвей Глебов санныгар сүктэрдэ. Улахан дуоһунастаах дьон абааһы көрөр, өһөөбүт киһилэрин маҥнай өрө таһааран баран, үлэни тохтуҥ диэн сылтаҕынан олох түөрэ тэбэн кэбиһэр уодаһыннаах ньымалаахтар. Бүтүн куораты кураанах хонууга тутар диэн сорук улахан тэрээһини, элбэх үлэни эрэйэр. Ылбычча киһи кыайбат үлэтэ буолуохтаах. Оттон Матвей – хаһаайыстыба үлэтигэр дьоҕурдаах киһи. Киһитинэн үчүгэй киһи буолан, дьон санаатын тутар, кэпсэтиитин кыайар. Онон үлэтэ тэтимнээхтик саҕаланна.

Петр Головин сахалары салыннарбыт икки улахан охсуутун кэнниттэн элбэх дьон күрээбитин туһунан истибитэ. Онон туора урдустары суоһаран салытыннарар ньымабын уларытыыһыбын дии санаата. Куоракка кэһиилээх кэлэр сахалары албын саһыл курдук ымайан үчүгэйдик көрсөр буолла. Ол эрээри, баҕар, ситиһиэхтэрэ диир сэрэх санаатын уларыппат. Киниэхэ кэлбит сахалары мээнэ чугаһаппат. Кини оннугар целовальник кэпсэтэр. Түүлээхтэрин ылар. Оттон бэйэтигэр киирэр сахалары маҥнай дьэҥдьийтэрэн баран киллэттэрэр. Көрсөн кэпсэтэригэр тылбаасчыттан ураты кэтиир хаһаактаах буолар. Ол киһи саха тойонун кэннигэр турар.

Сахалар эмиэ сэриилээри мустуохтара дии саныыр. Мымахха мустубуттарын олох билбэккэ олорбуттара. Биир эмэ саха киһитин кытта кэпсэтэн, бэйэҕэ тардан, улууска ыытарга быһаарынна. Атыннык эттэххэ, кистэлэҥ чуҥнааччылары ыыталыыр санаалаах.

* * *

Головин куораттан үс биэрэстэлээх сиргэ олорор оҕонньору ыҥыртарда. Ханай диэн оҕонньор ону истэн соһуйда, куттанна. Ол эрээри хайыай, нуучча улахан тойоно ыҥыртарбытын кэннэ олоруо дуо, акка мэҥэстэн куоракка кэлистэ.

Аҕалбыт нууччата оҕонньору ыалдьыты көрсөр балаҕаннарын таһыгар аҕалан, түһэрэн баран туох эрэ диэн саҥарда. «Дьиэҕэ киир», – диэн илиитинэн ааны ыйда.

Оҕонньор дьиэҕэ киирэн тула көрбөхтөөтө, ким да суох. Дьиэ иһэ сылаас, соторутааҕыта тахсан барбыттар быһыылаах. Убаһа тириитэ чомпой бэргэһэтин устан көхөҕө иҥиннэрдэ. Килэрийэ хараарбыт торбос сутуруотунан эһэ тэллэхтээх бастыҥ олбоххо олоруо дуо, аан ороҥҥо олордо.

Сотору таһыттан Петр Головин тылбаасчыта Лукашкалыын киирэн кэллилэр. Оҕонньор туран сүгүрүйэр. Головин остуол уһугар тиийэн олордо. Лукашка оҕонньору: «Бэттэх чугаһаан олор», – диэтэ. Онтон воевода сахалыы тылбаастатан, оҕонньор сааһын, хас оҕолооҕун, оҕолоро хас саастаахтарын эҥин ыйытта.

– Тойон этэр, Нөөрүктээйинэн, Мэҥэнэн, Бахсынан умнаһыт буолаҥҥын, ыалы кэрийэ барыаҥ үһү, – диэн Лукашка оҕонньорго сахалыы этэр.

– Ноо, ол тоҕо? – оҕонньор соһуйа иһиттэ.

– Ол сылдьаҥҥын, дьон тугу кэпсэтэрин истиэҥ үһү. Баҕар, эмиэ нууччалары утары өрө туруохтара. Эбэтэр улууска тахсар хаһаактары өлөрүөҕүҥ диэн сүбэлэһиэхтэрэ. Ол аата көрбүөччү буолаҕын.

– Ол тугун баҕайытай. Сааспар умналаабатах баҕайым.

Лукашка оҕонньор этэрин нууччалыы тылбаастыыр. Ону истэн воевода бэйэтин тылынан саҥарталыыр.

– Туох диирий? – оҕонньор куттаммыта ааһан, холкутук туттар.

– Сорудахпын толордоҕуна манньалыам диир. Сөбүлэн. Сөбүлэспэт киһини кымньыынан таһыйар. Эбэтэр хаайыыга олордор.

– Тугунан манньалыыр үһүнүй? – оҕонньор куттанан сөбүлэһиэх курдук буолбут, тылбаасчыт диэки көрөр.

– Тугу барытын биэриэ. Сүөһү биэриэ эбэтэр бурдук да биэриэ.

– Оо дьэ, киһи эҥин-эҥини да истэр ээ. Аны кыһалҕаттан көрбүөччү буолууһубун дии. Тугу истибиппин кэлэн кэпсиибин дуу?

– Кэпсиигин. Биллэрэҕин. Уонна улахан уолгун илин ыраах улуустарга ыытыаҥ үһү. Сүппүт аты көрдүүр аатыран, эмиэ ыалы кэрийдин. Биһиги киниэхэ ыҥыырдаах ат уларсабыт. Туох эмэ сибикини биллэҕинэ, кэлэн биллэрэр үһү. Итигирдик уолга эт. Сөбүлэһэҕин дуо?

– Оттон сөбүлэһэрбэр тиийэр буоллаҕым…

– Баайдарга сылдьа сатыаҥ үһү.

– Баайдар умнаһыты дьиэлэригэр киллэрбэт инилэр.

– Туох эмэ олоҥхоһут дуу, ырыаһыт дуу идэлээххин дуо?

– Суох-суох, тугу да сатаабат, бүтэй эттээх киһибин.

– Уонна өйдөө, итини кимиэхэ да кэпсээбэккин, биллэрбэккин. Чып кистэлэҥ.

– Ээ, кимиэхэ биллэриэм буоллаҕай…

Ити курдук Головин сөптөөх диэбит дьоннору кытта кэпсэтэн, Намҥа, Хаҥаласка эмиэ көрбүөччүлэри ыыталаата.

* * *

Петр Головин государь аатыгар ыыппыт суругар урукку атамаан Парфен Ходырев олус сымнаҕас киһи буолан, сахалар көҥүл барбыттарын, хаһаактары өлөртөөбүттэрин, дьаһаах ситэ хомуйуллубатаҕын, кини сөптөөх дьаһалы ылынан уонна дьаныардаах үлэтин түмүгэр хааһынаҕа үс бүк элбэх түүлээх хомуйуллубутун туһунан суруксукка этэн суруйтарда. Ким эрэ кигээһининэн сахалар бууннаабыттарын тохтоппутун туһунан суруйарын эмиэ умнубата.

Кини үлэтигэр элбэх мэһэйдэр баалларын, куһаҕан дьон саагыбар тэрийэн, үлэтин туорайдаһа сатыылларын эҥин туһунан үҥсэргээтэ. Онно иккис воеводанан ананан кэлбит Матвей Глебовы буруйдаата. Ол да буоллар, хааһынаҕа элбэх түүлээх киирэрин туһугар, государь туһугар ис сүрэхпиттэн кыһаллан үлэлиэм диэн эрэннэрдэ. Бүтэһигэр «твой раб Петрушка» диэн илии баттаата. Бэчээтин уурда.

Парфен Ходырев, Матвей Глебов, Ефим Филатов кистээн, эмиэ государь аатыгар үҥсүү сурук суруйдулар. Ол сурукка Петр Головин олус бардамын, кырыктааҕын, дьону кырбыырын, кими да кытта сүбэлэспэккэ талбытынан дьаһайарын үҥүстүлэр. Кини сыыһа дьаһайан, сэрэппиттэрин үрдүнэн иноземецтэр сүөһүлэрин ахсаанын суруйтаран, улахан өрө туруу буолбутун, Бөтүҥ улууһугар оҕо-дьахтар диэбэккэ, үс сүүс киһини тыыннаахтыы уокка умаппытын, сахалары олус муҥнаан өлөрбүтүн, ол иһин сахалартан элбэх киһи ыраах куотан көһөн барбытын туһунан суруйдулар. Сулууспалыыр нууччалары эмиэ утары эттигит диэн кырбыырын, хаайыыга олордорун үҥүстүлэр. Ол суруктарын хомуйуллубут түүлээҕи соҕуруу илдьэ барар дьонунан ыыттылар. Онон государь аатыгар утарыта турар ис хоһоонноох суруктар тиийэр буоллулар. Соҕурууттан айаннаан иһэн эмиэ Головины үҥсэн сурук ыыппыттара. Тойомсуга, кырыга, олохтоох воеводаны кытта сатаан кэпсэппэккэ өһүргэтэрэ эрэйдээбитэ. Үксүн онон даҕаны, сир аайы көлө көстүбэккэ, тардыллан, эрэй бөҕөнөн, үс сыл айаннаан кэлбиттэрэ. Бииргэ үлэлииргэ Головин олус ыарахан киһи.

* * *

Боло Күүлэкээн улахан уола Хомуос күрэниэҕиттэн ыла орто уолун Омоллоон дьиэтигэр көспүтэ. Омоллоон суох. Эмиэ күрэммитэ. Онон оҕонньор кийиитигэр олорор. Уолаттарын барыларын сүтэрэн баран, билигин сиэннэрин көрөн аралдьыйар.

Кыра уолун Чохуну тутан илдьиэхтэриттэн ыла утуйар уута аймаммыта. Бэл, ыалдьан сыппыта. Куоракка киһини сордоон-муҥнаан өлөрөллөр үһү диэн ынырык сураҕы истибитэ. Чоху – сэриигэ кыттыбатах оҕо. Ама кинини муҥнаатахтарай дии саныыра. Арай убайдарыҥ сэриигэ кыттыбыттара диэн таһыйыахтарын сөп диэн куттанара. Улахан уолаттарын тутаары кэлбиттэр этэ. Сөпкө күрэммиттэр эбит. Кыра уолун быыһаан ылаары киис тириитин хомуйбута. Төһө киискэ босхолуур дьон эбиттэрэ буолла? Урут да тойоттору илдьэн хаайаллара. Хомуоһу хаайбыттарын киис тириитин илдьэн биэрэн толуйбуттара. Чохуну босхолоору киис кэһиилээх Байаас диэн киһи барбыта. Сотору кэлиэхтээх. Биэс уон эрэ киис тириитин булан ыыппыта. Аҕыйах диэтэхтэринэ, Байаас сорҕотун кэлин аҕалыахпыт диэн кэпсэтэн көрүөх этэ. Былыр эдэригэр Алдан тоҥустарын билсэрэ. Ол дьон өлөн-сүтэн билигин оҕолоро эрэ баар буолуохтаахтар. Алдан диэки киһи ыытыаҕын, сураҕа, нууччалартан күрэнэн тэскилээбиттэр үһү. Тоҥустар урут өрүс кытылыгар кэлэн сайылыыллара…

– Байаас кэллэ. Соҕотох, – таһыттан кийиитэ киирэн саҥаран, оҕонньор саныыр санаатын ситимин быһан кэбистэ.

– Кэллэ даа?! – оҕонньор кийиитэ «соҕотох» диэбитигэр сүрэҕэр астарда.

Сотору Байаас киирэн саҥата суох уҥа ороҥҥо кэлэн олордо. Туох диирин кэтэһэ түстүлэр.

– Хайа, хайдах сырыттыҥ? – оҕонньор саҥата бүтэҥитик иһиллэр.

– Оттон сырыттым… – Байаас сири көрөн олорон эппит тыла туох да үчүгэй буолбатаҕын биллэрэр.

– Оҕом тыыннаах дуо?

– Эппэттэр.

– Оччоҕо тугу да билбэккэ кэллиҥ дуо? – оҕонньор саҥата улаатар. Баҕар, туох эмэ эрэл кыыма баар буолаарай диэбиттии көрөр.

– Олорор ордууларыгар киллэрбэтилэр. Онно баар сахалары ыҥыртаран ыйыппыппар билбэппит дииллэр. Илдьибит аспын биир нуучча ылбыта. Онон баара буолаарай диэн ыйыта сатаатым. Эппэттэр. Улахан тойону буоллаҕына көрүһүннэрбэтилэр. Онон түүлээҕи биэрбэккэ кэллим. Ол сөп дуо?

– Өлбүтэ-тыыннааҕа биллибэт буоллаҕына, биэрбэтэҕиҥ сөп. Онон тугу да билбэккэ кэллиҥ дуо?

– Бара сатаан, өлбүт дьону көмпүт киһини көрсөн ыйыталастым. Ону билбэппин диир. Тыа быыһыгар үстүү киһини биир ииҥҥэ көмпүттэр үһү. Таҥаһыттан билээри ыйыталаспыппар, киһи таҥаһын даҕаны быһаарбат диир.

– Оо, сордоох сорум, муҥнаах муҥум да баар эбит! – оҕонньор бүк түһэн ытаан барар.

* * *

Матвей Глебов кураанах хонууга куорат тутарга тэрээһин үлэтигэр кэпсэтэ, сири-дойдуну көрө диэн, уҥуор туораата. Бэйэтин кытта биир да хаһаагы илдьэ барбата. Тылбаасчыты Петрушканы эрэ кытта сылдьар санаалаах. «Хаһаактары илдьэ таҕыс, сахалар өстөммүттэрэ буолуо, өлөрөн кэбиһиэхтэрэ», – диэбиттэрин сапсыйан кэбиспитэ.

Саалаах-сэптээх хаһаактары илдьэ таҕыстаҕына ордук кутталлаах буолуо. Ол кэриэтин туох да сэбэ, куйаҕа суох, ыалдьыт курдук соҕотоҕун тахсыбыта ордук. Кини сахаларга эйэ дэмнээх тахсыбытын көрдөрүөхтээх. Ол ордук куттала суох буолуо.

Маҥнай Өйүк баайга тиийэн кэпсэттэ. Өйүк нуучча тойоно туох да сэбэ суох соҕотоҕун кэлбитин дьиибэргии санаата быһыылаах. Маҥнай сирэйин-хараҕын көрбөхтөөтө. Онтон хайдах эрэ үөрбүт курдук туттан, эйэҕэстик кэпсэттэ. Сибиэҕэ ас тартаран, бил баһынан күндүлээтэ. Петрушкаҕа тылбаастатан кэпсэттилэр.

– Тойон ыйытар, эһиги тутуу маһын төһө ыраахтан тиэйтэрэҕит диэн, – Петрушка үгэһинэн тойонун тылын тылбаастыыр.

– Ыраахтан. Үөһээ мыраан үрдүттэн. Аллара үчүгэй тутуу маһа суох, – Өйүк сыҥааҕын суптугур бытыгын тардыалыыр.

– Итиччэ үрдүк мырааны хайдах түһэрэҕит?

– Куоһаҕынан түһэрэбит. Эбэтэр күһүн хаар чарааһыгар туруору сиринэн үҥкүрүтэн түһэрэллэр.

– Үөһэ тутуу маһа төһө дэлэйий?

– Антах иһирдьэ киирэ түстэххэ баар буолуо.

– Биһиги сотору мас кэрдээччилэри ыытыахпыт. Онно көмө буолар, сирдиир үлэһит дьону биэриэҥ дуо? – Петрушка тойонун аатыттан бэйэтэ кэпсэтэр.

– Оттон манньалыыр, үлэһиттэри аһатар буоллахтарына, көмө буолар дьон көстүөхтэрэ.

– Аһатыахпыт, манньалыахпыт даҕаны. Эн үлэһит дьонно бул.

– Хас киһини булабын?

– Биэс-алта. Үчүгэйдик үлэлиир дьону. Уонна биһиэхэ көлө биэрэҕин. Элбэх көлөнү. Олору хаар түстэҕинэ үлэлэппитинэн барыахпыт.

– Элбэх көлө көстүбэтэ буолуо. Мин көлөм аҕыйах. Көлөнү ыаллары кытары бэйэҕит кэпсэтэн булуҥ, – Өйүк аны миигин көлө көрдөһөр түбүгэр сүүрдээри гыннахтара, сүгүн олордуо суохтар дии санаата.

– Тойон этэр, көмөлөстөххүнэ үтүөҕүн үтүөнэн төлүөхпүт диэн.

– Оттон кыайарбынан көмөлөһө сатыам…

Өйүк бу дьиэбиттэн отордуур дьиэбэр көһөн барыыһыбын диэн быһаарынна.

Сарсыҥҥытыгар Өйүк баайтан икки ыҥыырдаах аты уларыстылар. Куорат тутуллуохтаах сирэ киэҥэ-куоҥа, хонуута көнөтө үчүгэй буолан баран, тутуу маһын таһарга олус ыраах буолсу. Онон элбэх үлэһити, көлөнү тартахха кыаллара буолуо.