Текст книги "Үйэ кирбиитигэр"

* * *

Бэс ыйын ортотугар Василий Поярков сүүс отут икки киһилээх этэрээтэ үс кочаҕа олорон, Учур төрдүгэр тиийээри айаннаата. Эрдииһиттэр Учур төрдүгэр тиэрдэн баран төннүөхтээхтэр. Үксэ саха дьоно эрдииһит буолан барыстылар.

Головин биир ытыынан икки куобаҕы өлөрөр. Кутталлаах, эрэлэ суох дьону ыраах ыытан дьүгэлиттэ. Үксэ урукку атамаан Парфен Ходырев хаһаактара бардылар. Кинилэргэ кыратык даҕаны уорбалыы санаабыт дьонун холбообута. Бэл аҕыйах киһини хаайыыттан босхолоон ыытта. Иккиһинэн, өскөтүн этэҥҥэ сылдьан, киэҥ Сибиири муораҕа диэри государь уһун илиитигэр киллэрэн Россияҕа холбоотоҕуна, ким-хайа иннинэ воевода хайҕаныа.

* * *

Тутууга үлэлиир киһи аҕыйаан, үлэ бытаарда. Тутуу маастара Алексей Бедарев үчүгэй, үлэһит болуотунньуктары ыраах ыыттарбатаҕа. Ол да буоллар, үлэ маннык тэтиминэн бардаҕына, аны күһүҥҥэ диэри куорат кыайан тутуллуо суох. Маастар ол санаатын воеводаҕа кэлэн эппитигэр, Петр Головин уҥуор туораста. Бэйэтэ кэлэн көрөн баран, кырдьык, туох эрэ хамсатыылаах дьаһалы ыллахха сатаныыһы диэтэ. Ордук кириэппэс тутуллуута бытаарбыт. Уһуктаах төбөлөөх уһун суон мастары ыксары кэккэлэппит кириэппэһи тутарга, оҥкучаҕын хаһыыта эҥин, үлэтэ элбэх буолсу. Башнятын оҥоһуута кыаллыа суох. Аны күһүҥҥэ диэри башнялары, саатар, ортолоругар диэри үрдэппит киһи үчүгэй буолуо этэ. Ол үлэлэргэ элбэх киһини тартахха табыллыыһы. Бедарев хаайыылаахтары таһааран үлэлэтиэххэ диэбитин Головин сөбүлэспэтэ. Түрмэни бүтэрэ охсуҥ диэн сорудахтаата.

Петр Головин дьиэтигэр эргиллэн кэлэн баран, кими да кытта сүбэлэспэт бэйэтэ, аҕыйах чугас дьонун ыҥыртаан, мунньах оҥордо. Онно кэпсэтиһэн, сүбэлэһэн, куорат тутуутугар элбэх саха дьонун тардыаҕыҥ диэн түмүккэ кэллилэр. Уонна тутууну тохтоло суох ыытарга дьону түүннэри үлэлэтиэҕиҥ диэтилэр. Ити этиилэргэ Петр Головин сөбүлэстэ. Урут ким да сүбэтин истибэт бэйэтэ маны улгумнук ылынна. Бэл, саҥата намыраабыт. Олус улахан тутуу кылгас кэмҥэ бүтүө суоҕун көрөн итэҕэйбит быһыылаах.

Чугас Хаҥалас, Нам улуустарыгар дьону ыыталаан, сахалары үлэҕэ тардаары кэпсэттилэр. Сахаларга сотору от үлэтэ саҕаланан, бары окко турунуохтаахтар. Ол эрээри баайдар төһө кыалларынан дьону тардыах буоллулар. Кинилэр уруккулара буолбатах. Уларыйбыттар. Дьону үлэҕэ тардыбыт аймахтары быйылгы дьаһаах төлөбүрүттэн босхолуубут диэбиттэригэр үөрдүлэр. Тойоттору үлэһит сахалар сиир астарын хааччыйдахтарына эһиилги дьаһаахтан босхолуохпут диэн эрэннэрдилэр. Онон элбэх киһини тутуу үлэтигэр тардыбыт уонна ол үлэһиттэр сиир астарын хааччыйбыт баайдар аҕаларын уустара икки сыллаах дьаһаахтан босхолонуох курдук буоллулар.

Сотору саҥа куорат тутуутугар элбэх саха дьоно кэлэн, үлэ күөстүү оргуйда. Түүннэри-күнүстэри сүгэ тыаһа тохтоло суох бачырҕаата.

Түрмэ оҥоһуллан бүтэрин кытта, кочаҕа симиллэн тыыннара-быардара тууйуллан адьас ыксаабыт дьону саҥа дьиэҕэ көһөрдүлэр. Саҥа диэхтээн, түрмэ аата түрмэ буоллаҕа дии. Ол эрээри коча трюмун курдук буолуо дуо, түннүгэ да суох буоллар, кэм кураанах, кэҥэс. Түүн сытан эрэ утуйар кыахтаннылар.

Петр Головин өрүс мууһа туруор диэри хаайыыттан кими да таһаарбат санаалаах. Куотуохтара эбэтэр государь аатыгар үҥсүү сурук ыытыахтара диэн куттанар. Иккис воеводанан ананан кэлбит Матвей Глебовы уонна дьяк Ефим Филатовы эмиэ ол хаайыыга сытыарар.

Куоракка барыта сэттэ түрмэ тутуллуохтаах. Головин билигин даҕаны сахалары эрэммэт. Алдаҥҥа кыстаан олорор киисчит дьону сахалар тоҥустары кучуйан, ыалдьыттыы киирэн баран, ыттыы өлөртөөбүттэрин истибитэ. Онон сэрэххэ буораҕы куруук кураанах тутан олордоххо табыллар. Сахалар диэн дьиикэй омуктар буоллахтара. Тугу барытын оҥоруохтарын сөп.

Оттон саҥа куорат тутуутугар үлэ тэтимнээхтик барар. Сахалар кириэппэс тутуутугар үлэлииллэр. Сорохтор саха балаҕанын туталлар. Илин эҥээртэн үс балаҕаны көтүрэн, маһын өрүс уҥуор таспыттара. Ол дьиэлэри туруоран бүтэрбиттэрэ. Куорат таһыгар сүөһү көрөөччүлэргэ анаан саҥа маһынан хотонноох балаҕаны туталлар.

Урут эргэ остуруок тутуутугар үлэлэспит сахалар, нуучча дьиэтин тутуутун баһылааннар, кимнээҕэр да үчүгэй маастар буолбуттар. Кинилэр кириэппэс башнятын тутуутугар үлэлииллэр.

Саха балаҕанын көһөрбөттөр эбит. Дьиэ уонча-сүүрбэччэ сыл турдун да, баҕаналар, холлоҕостор аллараа өттүлэрин буор быһа сиэн кэбирэтэр, эмэҕирдэр. Саха балаҕанын көтүрэр буоллахха, өһүөлэрин, үрүт мастарын эрэ туһаныахха сөп. Оттон остуруок иһигэр тутуллубут саха балаҕаннара, тутуллан баран аҕыйах сыл турбут буолан, холлоҕосторо, баҕаналара туох да буолбатахтар. Онон мастара барыта туһаҕа таҕыста.

Саҥа мас сыта, чэбдик салгын үлэлииргэ үчүгэй буолуо эбит да, күнүс куйааһа сүрдээх. Түүн бырдах сордуур. Ол да буоллар, үлэлии үөрэммит дьон онно кыһаммакка, кыайа-хото тутан үлэлииллэр. Күн аайы тутуллар дьиэ үрдээн иһэрэ үлэлиир киһи көрөрүгэр үчүгэй, санаатын көтөҕөр. Илин эҥээртэн көһөрүллүбүт дьиэлэри хомуйан туруорар дөбөҥ. Сорох олорор дьиэлэр көҥдөйдөрө бүтэн, ис оҥоһуутун ситэрэллэр. Түүн башня тутуутутар үлэлиир сахалар бырдахтан көмүскэнэр нээлби сабыылаахтар. Нээлби үөһээ өттө бэргэһэ курдук кэтиллэр. Аллараа өттө моонньуларын сабар. Сирэйдэрэ эрэ аһаҕас. Сарыы нээлбини бырдах сытыы тумса курдары киирбэт.

Түөрт киһи башня үһүс эркинин ууран ыпсардылар. Икки киһилэрэ илин эҥээртэн кэлбит, нуучча дьиэтин тутарга үөрэммит дьон. Кинилэргэ икки Хаҥаластан кэлбит эдэр уолаттары сыһыарбыттара. Күнүһүн утуйа-утуйа түүн үлэлииллэр. Тохтоон сынньана түһээри сүгэлэрин уурдулар.

– Туох ааттаах үрдүк буомун оҥоттордохторой. Ким кэлэн сүргэйиэ диэтэхтэрэй, – аҕамсыйбыт киһи сирэйигэр түспүт бырдаҕы лап гына охсор.

– Сахалар эмиэ кэлэн сэриилиэхтэрэ дии саныыллара буолуо, – Сымалла диэн сааһырбыт киһи аргыый саҥарар.

– Аны кэлэн ким кинилэри утары көрүө буоллаҕай. Хаҥаластан киһи бөҕө Бүлүүгэ күрээбит үһү.

– Онно да нууччалар бааллар үһү. Хоту эмиэ бараллар, сураҕа. Саха тиийбэт сиригэр хата кинилэр тиийэллэр. Сүрдээх дьон.

– Бу да тутуулара сүрдээх буолбат дуо? Саха дьиэтигэр холоотоххо.

– Ээ дьэ. От үлэтигэр сүүрбэччэ хонукка көҥүллүөхтэрэ дуо?

– Бука, көҥүллээбэт дьон буолуохтара ээ. Биһиги оппутугар кыһаммат дьон буолуохтаах. Ол оттуур киһиҥ суох дуо?

– Уолум оттуохтаах да, тиийэн көмөлөспүт киһи бэрт буолуо этэ. Оттон эйиэхэ?

– Миэхэ аймахтарым оттуох буолтара.

Эдэр уолаттар аҕа саастаах дьон кэпсэтэллэрин саҥата суох истэллэр. Кинилэр иккиэн, баай хамначчыттара буолан, сүөһүлэрэ суох.

* * *

Петр Головин өрүс арыыларытар отчуттарын киллэрбитэ. Онно промысловиктар уонна сахалар үлэлииллэр. Ааспыт кыһын отторо тиийбэккэ, сахалартан от атыыласпыттара. Саха баайдара куруук «оппут кэмчи, сайын от аанньа үүммэтэҕэ» диэн суҥхаран тахсаллар. Отторун ыарахан сыанаҕа атыылыы сатыыллар. Сахалар билигин даҕаны харчыны билиммэттэр. Отторун дьаһаах төлөбүрүн оннугар биэрэллэр.

Быйыл кыһын оту атыыласпат наадатыттан сайын элбэҕи оттотуохха наада. Сахалар хотуурдара мөлтөҕүнэн оту кыайан элбэҕи оттооботтор. Онон үксүн сылгыны иитэллэр. Саха сылгыта кыһын хаары хаһан аһыыр эбит.

От аанньа үүммэтэх сайыныгар дьадаҥы сахалар кыһын сүөһүлэрэ охтор. Онон сахаларга эрэл суох. От атыылаһыах диэтэххэ, сахалар олус ыһыллан олороллор.

Түрмэҕэ олорор саха дьоно ытыы-ытыы: «Биһигини дьиэбитигэр ыыт, эбэтэр өлөр». Манна олордохпутуна, оттуур киһи суох буолан, кыһын сүөһүбүт сута дьиэ дьоммут өлүө», – дэһэллэр. Кырдьык, кинилэр сүөһүнэн тыыннаахтар. Дьадаҥы соҕус таҥастаах сахалары, олус көрдөстөхтөрүнэ, Петр Головин: «Аны нууччаны утары көрүөхпүт суоҕа, дьаһааҕы сыл аайы төлүөхпүт», – диэн андаҕатан баран ыыталаата. Сахалар эрэйдээхтэр ытамньыйа-ытамньыйа улахан тойоҥҥо махтанан, сиргэ тиийэ сүгүрүйдүлэр. Дойдубутугар барар дьон буоллубут дэһэн үөрүү бөҕө.

Петр Головин «андаҕайдыгыт, ону кэстэххитинэ, иэстэбилэ улахан буолуо» диэн тылбаасчытынан этиттэрдэ. Дьону хаайыыттан босхолоон, туох эрэ үтүөнү оҥорбут курдук туттар. Бэйэм хаайтарбытым диэн билиммэт. Оттон нууччалары босхолообот. Кинилэри кытта кэпсэппэт даҕаны.

Баай таҥастаах-саптаах сахалары босхолообот. Кинилэргэ хамначчыттара оттуулларын билэр. Кини саха баайдарын хаайара бэйэтигэр улахан туһалаах. Хаайыынан кэһэтэн, саханы өрө көрбөт гына үөрэтэр. Иккиһинэн, хаайыллыбыт дьон аймахтара кэлэннэр, киһилэрин түүлээҕинэн толуйан босхолууллар. Ити хааһынаҕа түүлээҕи хомуйуу биир ньымата буолар.

Сорохтор, киистэрэ суох буолан, киис саҕынньаҕы көтүрэн аҕалаллар. Головин оннук тириилэри саҥатык буоллаҕына ылар. Сорохтор кэһии диэн сүөһүнү сиэтэн аҕалаллар эбэтэр арыылаах кэлэллэр. Ону эмиэ ылан, үлэһиттэрин, отчуттарын аһатарга аныыр. Нууччалар быспыт сыаналара диэн, биир ат сэттэ киис тириитигэр атыыланар. Оттон ыанар ынах атыыта – биэс киис. Тыһаҕас икки киис буолар

Ааспыт кыһын кинээстэр арыычча уйунан олорор ыаллартан дьаһаах хомуйбуттара. Кииһи кыайан бултаабат ыаллар сүөһүлэрин биэрбиттэрэ. Куоракка сүөһү бөҕөнү сиэтэн киллэрэн өлөрбүттэрэ. Ол этин тутуу үлэһиттэригэр сиэппиттэрэ. Киис сыл аайы аҕыйаан иһэр дииллэр. Кэлин быста аҕыйаатаҕына, хантан булан төлүүллэр? Хайдах буолаллар? Ким этиэй ону?

Воеводствоҕа түүлээх, харчы, сурук, килиэп эҥин тутааччылар, атыннык эттэххэ, хаһаайыстыба үлэтигэр сулууспалыыр хамнастаах үлэһиттэр бааллар. Оттон Петр Головин бэйэтэ тылынан эрэ дьаһайар. Грамота диэн ааттыыр суруктарга илии баттыыр, бэчээт уурар. Ол-бу иирбэ-таарба үлэҕэ үлэлээн илиитин хараардыбат. Быылы эҕирийбэт, илистибэт. Куйааска дьиэтигэр сытан тахсар. Көҥүл сылдьар. Тойон диэн тойон буоллаҕа. Манна бэйэтэ государь курдук талбытынан туттан олорор. Сарсыарда уута ханыар диэри утуйар. Тугу да оҥорбутун, туох да диэбитин иһин, ким даҕаны кинини утары көрбөт, көрүө суохтаах. Сороҕор аһын оронугар аҕалтаран аһыыр.

Енисейскэйтэн коча кэлбитигэр, ким эмэ үҥсэн сурук ыытыа диэн харабыллатта. Бэйэтэ буоллаҕына государь аатыгар сурук суруйда. Ол суругар сахалар бууннаабыттарын саба баттаабытын, сөптөөх кытаанах дьаһалы ылынан бэрээдэги олохтообутун, хааһынаҕа түүлээх киириитэ үс бүк элбээбитин, сүүс отут икки киһилээх этэрээти тэрийэн, государь илиититэр киллэрээри ыраах сирдэри көрдөрө ыыппытын, саҥа куорат тутарын өҥнөн суруйда. Ону таһынан нуучча дьоно саагыбар тэрийбиттэрин хам баттаабытын туһунан эмиэ аҕынна. Ол сурукка маннык тыллар бааллар: «Они учили якутов служивых людей побивать. Под острог собираться и притти, и пушки в воду побросать, и острог зажечь. Они научили ясачных людей не платить полного ясака». Суругар иккис воеводанан ананан кэлбит Матвей Глебов уонна дьяк Ефим Филатов саагыбары тэрийбиттэрэ дакаастаммытын туһунан суруйда. Түмүгэр воеводаны баһааҕырдар суруктары ыыттахтарына итэҕэйимэҥ диэтэ.

Балаҕан ыйын ортотуттан ыла саҥа тутуллубут куоракка көспүтүнэн бардылар. Көһүөх диэтэххэ, мал-сал, ол-бу тэрил, бородуукта эҥин баһаам элбэх. Учур төрдүттэн эргиллэн кэлбит үс коча күҥҥэ иккилиитэ өрүһү туорууллар. Үлэһит буолан олорбут саха ыаллара үксүлэрэ эмиэ саҥа куоракка көһүстүлэр. Сорохторо кыһын өрүс мууһа тоҥон халыҥаабытын кэннэ, сүөһүлэрин кытта көсүһүөхтэрэ. Көһүспэккэ, илин эҥээргэ хаалбыт ыаллар эмиэ бааллар, төрөөбүт-үөскээбит, олорбут дойдубутугар, дьиэбитигэр-уоппутугар хаалабыт дэһэллэр.

Элбэх саха дьоно тэриллэн, ыҥыыр атынан Бүлүүгэ айаннаатылар. Кинилэр тимир оҥоһуктары, сылгы кутуругун, арыыны ыҥыырдан, Бүлүү тоҥустарыгар тиийэн түүлээххэ атастаһар санаалаахтар. Дойду сиригэр киис булда биллэ аҕыйаата. Дьаһаах төлүөхтээхтэр. Эһиил эмиэ төлүөхтэрэ турдаҕа.

Ааспыт саас, араллаан кэнниттэн, Хаҥаластан элбэх ыал нууччалартан күрэнэн, сүөһүлэрин үүрэн Бүлүүгэ көспүттэрэ. Кинилэр кураанах сиргэ тиийэн, дьиэ-хотон туттан эрэйдэммиттэрэ, хачаммыттара эрэбил. Өлбүт-сүппүт да буоллахтарына көҥүлэ. Ханна тиийдилэр буолла? Ол дойдуга тиийэн кинилэри сураһан булар, хайдах-туох олороллорун билэр санаалаахтар.

Хаҥаластар былыр-былыргыттан Бүлүү тоҥустарыгар баран атыыһыттаһар этилэр. Онно барар аартыгы, суолу-ииһи билэллэр. Бүлүүттэн түүлээҕи, тууһу ыҥыырдан аҕалаллара. Ол туустарын илин эҥээргэ олорор баайдарга атыылаан бэркэ абыраналлара.

* * *

Петр Головин улуустарга хаһаактары ыыталаан, кинээстэр быйыл элбэх түүлээҕи хааһынаҕа киллэрэллэригэр сорудахтаата. Кинээс буолбут тойон кыһанан-мүһэнэн дьонуттан киис, саһыл тириитин хомуйуохтаах. Кинээс кыайан бултаабат дьонтон арыыны эбэтэр эти ылан, куоракка тиэйэн киллэриэхтээх. Улууска тахсыбыт хаһаактар хааһынаҕа элбэх түүлээҕи киллэрбит кинээс хайҕалга, мааныга тиксиэхтээҕин туһунан этэллэрин умнубатылар. Ону истэн, тойоттор сөбүлэстилэр. Нууччалартан саллыбыттара бэрт. Кинээс диэн саҥа, үрдүк ааты иҥэрбиттэрэ истэргэ да үчүгэй. Нууччалар атын тойотторго «кинээһи ким даҕаны утары көрүө суохтаах, тылын истиэхтээххит» диэн өйдөттүлэр. Өскөтүн ким эмэ төттөрүлэһэр, утарылаһар буоллаҕына, биллэриҥ диэн эттилэр. Нууччалар дьиикэй сахаларга суут-сокуон, бэрээдэк диэн баарын үөрэппит, өйдөппүт курдук сананнылар. Онон кинээс солотун ылбыт киһи атын тойоттортон үрдээбит курдук көстөр буолла.

Саха тойотторун накаастаан, куттаан эрэ буолбакка, бэйэҕэ тардар ньыманы буллахха, ордук үчүгэй буолуо диэн, Головиҥҥа итинник сүбэлээбиттэрэ. Үгүс саха дьоно күрээбит сурахтарын истэн, Головин бэйэтэ даҕаны оннук санааҕа кэлбитэ. Улгум, дьаһааҕы үчүгэйдик төлүүр саха тойотторун кытта сымнаҕастык сыһыаннаһар санаалаах. Сөптөөх кэһэлтэни оҥорбута. Аны ынаҕы ыыр кэриэтэ кинилэртэн күндү түүлээҕи хомуйуо.

Оттон куорат тутуута салҕанар. Манна үрдүттэн олорон үлэлиир үчүгэй. Билигин даҕаны тутулла, ситэ илик элбэх. Куорат иһигэр «Живоначальная Троица» диэн ааттанар таҥара дьиэтин тутан бүтэрэн эрэллэр. Ситэ тутуллубатах кириэппэс башняларын салгыы иликтэр. Үлэһит илии тиийбэт. Билигин олорор дьиэлэри бүтэрэ охсуохха наада. Дьиэ тиийбэт буолан кыараҕастык олороллор.

Куорат таһыгар сүөһү көрөөччүлэр олороллор. Хотонноох балаҕаннарын, күрүөнү-хаһааны, сахалар тутан бүтэрэн эрэллэр. Өрүс туран туораттаҕына, сүөсүһүттэр көһөн кэлиэхтэрэ.

Кыстык хаар түспүтүн кэннэ, Петр Головин үгүс хаайыылаахтары, нуучча дьонун дьэ босхолоото. Ону даҕаны «на поруки» диэн таһаардылар. Көҥүлгэ сылдьар, воеводаҕа чугас дьон кими эмэ буруйа кыра, бу киһини босхолуохха диэн көрдөһөр этилэр. Ону даҕаны тойон манньыйбыт, санаата көммүт кэмигэр этэллэрэ. Матвей Глебовы, Ефим Филатовы хаайыыттан босхолоото да, кинилэри үлэлиир дьиэтигэр киллэрбэт гына дьаһайда.

Кыһыҥҥы кэм сырдык күнэ кылгас буолан, бириэмэ түргэнник ааһар. Сэтинньи ый ааһан, ахсынньы ый үүннэ. Ый ортотуттан ыла улуустартан түүлээҕи аҕалар дьон кэлитэлээтилэр. Быйыл хааһынаҕа түүлээх киириитэ үчүгэй буолар чинчилээх.

* * *

Василий Поярков этэрээтэ үс кочанан Алдан өрүһү өксөйөн өр айаннаабыта. Түүн кытылга сыстан тохтоон, аттарын таһааран, манаан мэччитэллэрэ.

Учур төрдүгэр тиийэн сүөкэммиттэрэ. Сындалҕаннаах уһун айаҥҥа туруохтарын иннинэ, аттары уонча хонукка мэччитэн өл ылларбыттара. Онтон ыарахан таһаҕастарын, бурдуктарын эҥин, саха бэрэмэдэйигэр угаттаан, аттарыгар ыҥыырдан, сорох таһаҕаһы сүгэн, Учур үрэх кытылын батыһа, былыргы айанньыттар омоон суолларын устун айаҥҥа турбуттара. Элбэх салаа үрэхтэри туоруурга тардыллан, айаннара эрэйдээх, бытаан этэ. Сорох үрэх оломун эрэйинэн туорууллара. Сүүрүктээх үрэххэ ындыылаах ат охторо эҥин кэпсээн буолбат.

Ити икки ардыгар күһүн буолбута. Гонам диэн ааттаабыт үрэххэ тиийиилэригэр тымныы түспүтэ. Кыстык хаар түһэн халыҥаабыта.

Күөл кытыытыгар иччитэх саха балаҕанын көрбүттэрэ. Сыбахтаах, оһохтоох, киэҥ, кыстыырга сөп дьиэ. Сорохтор манна тохтоон кыстыаҕыҥ, илиһиннибит, хаһан аһыыр аттар ыран эрэллэр диэбиттэрэ. Туох да киһитэ-сүөһүтэ суох сиргэ кыыл суола элбэх, бултаан аһыырга үчүгэй дойду эбит дэспиттэрэ. Кырдьык, тайах, кыыл таба суола сүөһү ыллыгын курдук. Куобах да дэлэй быһыылаах – суола-ииһэ элбэх.

Василий Поярков дьонун кытта сүбэлэспитэ. Сорохтор ааһа баран, киһилээх-сүөһүлээх сиргэ тиийиэҕиҥ дэспиттэрэ. Оттон сорохтор манна кыстыаҕыҥ диэн хайдыһыы буолбута. Соҕотох балаҕаҥҥа батан да кыстыа суох курдуктар. Василий Поярков ким барыан баҕалаах миигин кытта барыстын, оттон хаалааччылар хааллыннар диэн быһаарбыта. Онно бары сөбүлэспиттэрэ. Барааччылар иннилэригэр көстөр үрдүк сис хайаны нөҥүө түһэн, сахалар Амыр диэн ааттыыр өрүстэрин диэки барыахтаахтар. Оттон хаалааччылар манна кыстаан баран, аны саас айаҥҥа туруохтаахтар. Икки аҥыы хайдыбыт этэрээт Амырга тиийэн холбоһон, коча оҥостон, өрүһү таҥнары устар былааннаахтар.

Василий Поярков тоҕус уон киһини баһылаан, тоҥуу хаары кэһэн, салгыы айанныыр. Оттон атыттара кыстыы хааллылар.

* * *

Кыра кыһалҕалаах киһини таһырдьа таһаарбат хабараан тымныылаах ахсынньы ый түргэнник ааһар. Дьон хонук маһы мастаан, тутууга үлэлээн күнтэн күнү аһараллар. Тымныы кыһын хаһан ааһарын күн-түүн кэтэһэллэр.

Тохсунньу ый үүнэн, саҥа 1644 сыл кэллэ. Төһө да тымныы күннэр турдаллар, тутуу үлэтэ тохтообот. Бүтэ илик дьиэлэри ситэрэллэр. Икки башняны бүтэрэн дьэндэтэн таһаардылар. Башня сахалар көрөллөрүгэр үрдүгэ сүрдээх. Үөһээ өттө суптугур. Ортоку турар башня халыҥ хаптаһынынан оҥоһуллубут, икки аҥыы аһыллар ааннаах. Башня иһиттэн тимир эбэтэр ох саанан ытар чуолҕаннардаах. Чуолҕан тас өттө кэҥээн тахсар гына кэлтэччи охсуллубут буолан, иһиттэн көрөн ытарга табыгастаах.

Үрдүк башняны тутарга ис өттүгэр үөһэ ыттан туран үлэлииргэ аналлаах үктэли оҥороллор эбит. Ыарахан дүлүҥү үөһэ таһаарарга элбэх буолан быанан тардаллар. Нууччалар үрдүк улахан тутууну сатаан оҥорор дьон эбиттэр. Кыһын устата дьон бары тутуу үлэтигэр тардыллан үлэлээтилэр. Таах сытыахтааҕар тахсан үлэлээбит ордук. Түөрт ампаары туттулар. Сахалар ампаар тутуутун сөбүлээтилэр. Судургу эбит диэтилэр. «Биһиги да ампаары туттар буолууһубут» дэстилэр. Сахалар ампаар курдук сытыары эркиннээх, алта эбэтэр аҕыс муннуктаах, ортотугар холумтаннаах мас ураһаны туттараллара. Оннук дьиэҕэ сайынын олороллоро.

Кинээс солотун ылбыт саха тойотторо, нуучча улахан тойонун хараҕар үчүгэйдик көстөөрү, хайҕанаары, күһүҥҥүттэн булчуттары тэрийэн ыраах ыыталаабыттара. Кыһын ыаллартан киис, саһыл тириитэ хомуйбуттара. Онон быйыл дьаһаах хомууругар элбэх түүлээх киирдэ.

Киис, хото бултанар буолан, дойду сиригэр аҕыйаабыт. Ыраах булчуттары кыайан тэрийэн ыыппат кыра аймахтар дьаһаахха диэн аты, сүөһүнү сиэтэн куоракка киллэрэн туттараллар. Сорохтор эт, арыы тиэйэн киллэрэллэр. Эрэй үөһэ эрэй, кыһалҕа үөһэ кыһалҕа.

Москва куорат Гранитнай палаататыгар үлэлиир боярдарга Петр Головины үҥсэр суруктар дьэ тиийтэлээтилэр. Оннук буолуохтаах да этэ. Төрүт да кытаанах, кырыктаах диэбит киһилэрин ыыппыттара.

Олунньу ый онус күнүгэр Петр Головины тиийэн солбуйарга Василий Никитич Пушкин диэн саҥа воевода ананна. Киниэхэ көмөлөһөөччүлэринэн Кирилл Осипович Супонев уонна дьяк Петр Григорьевич Стеншин ананнылар. Бу дьон сулууспаҕа ылбыт аҕыйах үлэһиттэриниин, айанныырга хобул буоллун диэн чэпчэки соҕус таһаҕастаах, ыраах айаҥҥа турдулар. Ленскэй кыраайга хаһан тиийэллэрэ биллибэт.

Оттон Саха сиригэр тутуу үлэтэ муус устар ый саҕана дьэ үмүрүйдэ. Мас сыыһын ыраастааһын эҥин курдук, быстах-остох үлэлэр хааллылар. Күн уһаан, сылыйан, үлэлииргэ да үчүгэй.

Саас, өрүс эстиэн иннинэ, Петр Головин ол-бу сылтаҕынан эмиэ дьону кэрээнэ суох хаайталыыр буолла.Бас-көс дьону Матвей Глебовы, Ефим Филатовы, Еналей Бахтеяревы хаайталаата. Кини дьону тоҕо хаайталыыра биллэр. Саагыбар тэрийэн, өрө туран, воеводаны өлөрөн баран өрүһүнэн куотуохтара эбэтэр соҕуруу күрээн тиийэн үҥсүөхтэрэ диэн санааттан.

Саҥа тутуллубут таҥара дьиэтэ үлэлиир. Священниктар төһө да күннээҕи олоххо («мирские дела») кыттыбатахтарын иһин, Головин ардыгар кинилэри да кыһарыйар. Диаконы «поп Симеон» диэн ааттыыр. Ол эрээри баскыһыанньа күн таҥара дьиэтигэр сылдьар. Биллэн турар, таҥара иннигэр аньыытын этээччитэ суох. Көннөрү сарсыардааҥҥы обрядка киирэн тахсааччы.

Диакон Симеон сүрэхтэммэтэх ясырдары кытта христианнар утуйалларын маҥнай бопсо сатаабыта. Ону кыайан ситиспэккэ, ясырь буолбут саха дьахталларын барыларын сүрэхтээбитэ. Кинилэргэ барыларыгар саҥа нуучча аатын биэрэн суруйбута. Ясырь дьахталлар саҥа ааттарын соччо билиммэттэр. Умнан да кэбиһэллэр. Диаконтан бэйэтиттэн ыйытыахтарын кыбысталлар. Онон син биир сахалыы ааттарынан ыҥырсаллар.

Сайын атыыһыттар кочалара кэлэн бурдук атыылаатылар. Били Лена өрүс үөһэ өттүгэр кэлэн олохсуйбут бааһынайдартан бурдугу атыылаһан аҕалан атыылыыллар. Кинилэртэн бурдугу чэпчэки сыанаҕа атыылаһан баран манна аҕалан ыарахан сыанаҕа атыылыыгыт диэтэллэр да, хайыыр да кыахтара суох.

Енисейскэйтэн атыылаһан аҕалбыт бурдуктарын атыыһыттар дөксө ыарахан сыанаҕа атыылыыллар. Ол сөп даҕаны, аҕалар сирдэрэ ырааҕа бэрт буоллаҕа. Атыыһыттар диэн барыстарын эрэ саныыр дьон.

* * *

Халыма өрүс орто сүнньүгэр симиэбийэ туттан икки сыл олорбут дьон этэҥҥэ кыстыыллар. Олохтоох сахалар, тоҥустар эйэ дэмнээх, ыалдьытымсах буолан сөбүлэппиттэрэ. Киис элбэх дойдута эбит. Саһыл да дэлэй, бэл кырса баар. Ол оннугар киһи-сүөһү аҕыйах. Ыаллара бэйэ-бэйэлэриттэн син чугас да буоллаллар, киэҥ сиринэн бытанан олороллор. Онон дьаһаах хомуйарга эрэйдээх. Оттон бэйэ бултууругар табыгастаах дойду. Сорохтор дьаһаах хомуйан эрэйдэниэхтээҕэр бултаабыт ордук буолсу дииллэр. Улахан күөллэригэр өрүс балыга үөскүүр эбит. Оттон өрүскэ балык элбэх. Муҥхалаан эбэтэр илимҥэ туттарбыт балыктарыттан үчүгэйин эрэ ылаллар. Сирбиттэрин төттөрү ыытан кэбиһэллэр. Атын да булда, куһа, хааһа дэлэй.

Нууччалар бачча ыраах сиргэ кэлэллэригэр сындалҕаннаах айаҥҥа эрэйдэммиттэрэ, тоҥмуттара, аччыктаабыттара, өлөр-сүтэр куттала эмиэ баара. Ол эрэйдэрэ таах хаалбата. Элбэх күндү түүлээхтээх, өлгөм бултаах, аҕыйах сымнаҕас дьонноох дойдуга кэлбиттэрэ санааларын көтөҕөр. Өтөрүнэн эргиллибэт сиргэ кэллэхпит диэн, аҕалбыт бурдуктарын бэркэ кэмчилээн, аҕыннахтарына эрэ сииллэр. Булт, балык дэлэй.

Сорох нууччалар сахалыы балкыһан кэпсэтэр буоллулар. Тылбаасчыттара – тоҥус киһитэ. Сахалар бу дойдуга аанньа олохсуйа иликтэр эбит. Оҕонньоттор кэпсииллэринэн, Халыма өрүс эҥээринэн табалаах тоҥустар көһө сылдьаллар үһү. Бу дойду маһа сэдэх, ньирээйи. Бөдөҥ маһа диэн, үрэх үрдүнэн, үрдүк сылаас буордаах сиринэн үүммүт. Хатыҥ, харыйа, бэс үүммэт дойдута эбит. Тиит уонна талах эрэ үүнэр. Күөллэрэ сүрдээх улахаттар, сирэ үксэ намыһах, уулаах, дулҕа эҥин, ньидьирээн дойду. Онон сайын бырдаҕа элбэҕэ киһини туймаарытар.

Саҥаттан саҥа сири көрөр, арыйар, умсулҕаннаах санаа кынаттаан, саас өрүс мууһа ааһарын кытта Михаил Стадухин баһылыктаах дьоҕус этэрээт биир кочанан өрүһү таҥнары, хоту диэки уһунна.

Син өр айаннаан, эргииргэ сүүрүк аҕалан сылбахтаабыт маһын таһыгар кэлэн тохтоотулар. Тутуу маһа буолуон сөптөөх суон тииттэри сүүрүк аҕалан даркылаабыт сиригэр тохтоон, симиэбийэ туттуоҕуҥ дэстилэр.

Үөһэ тоҥустар ураһаларын көрөн, тахсан кэпсэтэн көрдүлэр. Сахалыы билбэттэр эбит. Тыллара тоҥус тылыгар эмиэ маарыннаабат. Тарбахтарынан кэпсэттилэр.

* * *

Енисейск воеводатыгар Петр Головин хабыр быһыытын, сулууспалыыр дьонун маассабайдык хаайталыырын, атыыһыттарга олус кытаанах сыһыаннааҕын эҥин туһунан сурахтар иһиллэллэр. Үҥсүү суруктар тиийтэлииллэр. Ол иһин Ленскэй остуруокка дьон сулууспалыы барыахтарын куттанар буоллулар. Промысловиктар эмиэ барыахтарын тардыналлар. Воевода государь аатыгар суруйбут үҥсүү суруктарын тохсунньу ый саҕана ыыппыта.

Ол да буоллар, Ленскэй остуруокка барыахтаах атыыһыттар таһаҕастарын кэмигэр тэрийэн ыыталлар. Атыыһыттар бааһынайдартан чэпчэки сыанаҕа атыыласпыт бурдуктарын Ленскэй остуруокка тиэрдэн, кырата үс бүк ыарахан сыанаҕа атыылааччылар.

Ленскэй кыраай балаһыанньатын туһунан Енисейск воеводата Аничков ыыппыт суруга Москваҕа атырдьах ыйыгар тиийбитэ. Онно Аничков суругун кытта Матвей Глебов уонна Ефим Филатов үҥсүү суруктара тэҥинэн тиийбитэ.

Москва Гранитнай палаататыгар үлэлиир боярдар ол суруктары государга билиһиннэрэллэр. Государь аатыттан суруллубут «Петр Головин хаайыллыбыт дьону бэрт түргэнник босхолоотун» диэн этиллибит тиэтэллээх «наказ» кумааҕыта Енисейскэйгэ ыытыллар. Аничковка наказ кумааҕытын түргэнник Ленскэй остуруокка тиэрдэригэр сорудахтыыллар. Ити суруктара төһө да тиэтэллээх буолбутун иһин, Енисейск куоракка бука өр айаннаан кэлэрэ буолуо. Онтон аны Енисейскэйтэн Ленскэйгэ кэлиэхтээх. Онуоха диэри төһө кэм ааһара биллибэт. Москва ыраах.

Петр Головин хаайыыга симэн олордубут дьонун күһүн өрүс мууһа туруута дьэ босхолоото. Былырыын сайын эмиэ оннук дьаһайбыта. Сайын буоллар эрэ дьону хаайыыга киллэрэрэ үгэскэ кубулуйда. Хаайыыттан тахсыбыт дьонтон хайалара даҕаны «тоҕо биһигини хаайыыга олортуҥ?» диэн ыйыппат даҕаны. Бары босхоломмуттарыгар үөрбүт курдук тутталлар. Киһи ол курдук бохсуллар, санаата самнар эбит. Бары «тугу эмэ саҥардахпына, төттөрү хаайыыга быраҕыа» диэн куттаналлар. Бөлөхтөһүү, куомуннаһыы диэн олох суох.

Хаайыыга киирии диэн дөбөҥ буолан, онно оччо ороһуйбат курдук буолбуттар. Босхоломмут киһи урукку эбээһинэһигэр төннөр. Сулууспалаах киһи сулууспалаан хамнас аахсар.

Ахсынньы ый саҕана улуустартан дьаһаах төлөбүрүн аҕалааччылар кэлитэлээтилэр. Түүлээх киириитэ былырыыҥҥытааҕар аҕыйах буолла. Ону саха тойотторо дойдуга киис аҕыйаабытынан быһаараллар.

Саҥа 1645 сыл саҕаланна. Тохсунньу аастар эрэ күн уһаабыта биллэр. Онтон кулун тутар ыйга, күн лаппа уһаан, саас кэлэн иһэрэ илэ-чахчы биллэр.

Киһи төһө да ыарахан олоххо олордор, инникигэ эрэмньилээх буолар. Бу кэлэн иһэр кэм, туох эрэ саҥаны, үчүгэйи аҕалыа диэн эрэл санаа баар. Оннук ыра санаалаах киһи олох эрэйин, кыһалҕатын тулуйар. Дьон күннээҕи түбүккэ аралдьыйан, күнтэн күнү биллибэккэ аһараллар, Киһи ханнык да олоххо үөрэнэр. Головин хабыр майгытыгар эмиэ үөрэммит курдук буоллулар. Сахалар сыһыйан нууччалартан ким даҕаны воеводаны утары көрбөт буолан, Петрович хаһыыта намтыы быһыытыйда. Улуустарга хаһаактары ыытан саха тойотторун түүрэйдиир, аманааты аҕалан хаайар түбүк диэн суох. Саха тойотторо, саҥа майгыга үөрэнэн, туох да күһэйиитэ суох дьаһааҕы бэйэлэрэ хомуйан аҕалан туттараллар. Онон туох даҕаны быһылаан буолбакка, дьыл-хонук түргэнник ааһар. Сааскы муус устар ый үүннэ.

* * *

Государь аатыттан ыытыллыбыт тиэтэллээх сурук Енисейскэйгэ муус устар ый уон биир чыыһылатыгар кэллэ. Енисейскэй воеводата Аничков түргэнник Ленскэй остуруогар Иван Галкины ыытта. Галкин Саха сирин бэркэ билэр, атамаан буолан хас да сыл олорбут дойдута буоллаҕа. Бу кэлэр сайыҥҥа тиийиэхтээх. Атыыһыттар кочаларын баттаһаары бэрт тиэтэлинэн айаннаата. Кини тиийэ охсон Петр Головин хаайталаабыт дьоннорун босхолуур санаалаах. Кини Головин хабыр майгытын туһунан Саха сириттэн кэлэр дьонтон үгүстүк истибитэ.

Били Амыр өрүһү булаары айаннаабыт Василий Поярков тоҕус уон киһилээх этэрээтэ тоҥуу хаарынан бэрт эрэйинэн айаннаан, сис хайаны уҥуордаан, хас да аттара охтон, бэйэлэрэ сирэйдэрин тымныыга иһэлитэн, Амыр өрүс салаата Зея үрэххэ олорор саха ыалыгар тиийбиттэрэ. Кыараҕас дьиэҕэ симиллэн, эбии кэҥэттэн кыстыырга күһэллибиттэрэ. Ол ыалы булбатахтара эбитэ буоллар, адьас быстарыа эбиттэр. Кэлэн иһэн аара тохтоон кыстаабыт дьон саас муус устар ыйга холбоспуттара.

Үрэх мууһа ааһарын кытта, саҥа оҥостубут улахан кочаларынан, сүүрүгү таҥнары устубуттара. Үрэх сааскы уута эбиллибит буолан, ханна да иҥнигэһэ суох айаннаабыттара. Ол эрээри эрийэ-буруйа барар үрэх айана уһаан, Амыр өрүскэ өр устан тиийбиттэрэ. Онтон Амур диэн ааттаабыт өрүстэрин таҥнары устан, төрдүгэр тиийэн, эмиэ кыстыыр буолбуттара. Ол олордохторуна, олохтоох гиляк омуктар саба түһэн кинилэртэн көмүскэнэргэ дьоннорун аҥаарын кэриҥэ сүтэрбиттэрэ. Нэһиилэ кыстаан баран, быйыл саас өрүс мууһа барарын кытта, ыалдьытымсаҕа суох дойдуттан тэскилээн, кочаларыгар олорон муораҕа киирдилэр. Кытылы батыһа хоту диэки устар санаалаахтар. Бу айаннара ханна тиэрдэр? Ону ким да билбэт.

* * *

Саас өрүс мууһа барыан иннинэ Петр Головин эмиэ дьону маассабайдык хаайталаата. Матвей Глебовтаах эмиэ хаайылыннылар. Куорат иһигэр киһи аҕыйаата.

Бэс ыйын сүүрбэ күнүгэр кочаны кытта Иван Галкин кэлистэ. Кэлээт, ол киэһэ государь ыыппыт гербэлээх кумааҕытын илдьэ Головиҥҥа барда. Головин тус бэйэтигэр туһуламмыт кытаанах тыллаах-өстөөх государь суругун Галкин ааҕарын истэн баран, киһи эрэ буоллар, симитиннэ. Ол эрээри иннин биэрбэт. Чахчы буруйдаах дьон хаайыллыбыттара диир. «Кинилэр оннук санаалаахтар, маннык былааннаахтар. Инньэ диэбиттэрэ, маннык саҥарбыттара!» – диэн мөккүһэн көрдө. Бэл, государь аатыттан суруллубут суругу итэҕэйбэт, «сымыйа тыллабырга олоҕурбут» диэмэхтээтэ.

Иван Галкин Головиҥҥа биэс чаас устата олордо. Аһаабакка да, сынньаммакка да. «Государь накааһын толоро иликкинэ тахсыам суоҕа! Накааһы толорботоххуна, государь иккиһин суруйа сатыа суоҕа!» – диэн куттаата. Тиһэҕэр, Головины тылыгар киллэрдэ уонна Матвей Глебовы, Ефим Филатовы, Еналей Бахтеяровы босхолооҥ диэтэ. Сарсыҥҥытыгар түрмэттэн атыттары таһаартарда. Ол эрээри сорохтору босхолообото. Барыларын босхолуур сүрэ бэрт диэтэ.

Хаайыыттан тахсыбыттар государь накааһа кэлбитин истэн, самныбыт санаалара күүһүрэн, хорсуннук саҥарар-иҥэрэр буоллулар. Дьорҕооттук тутуннулар. Бары күргүөмүнэн баран, түрмэҕэ хаалбыт хаайыылаахтары босхолоотулар. Түрмэ харабыллара утарыласпатылар даҕаны. Петр Головин да кэлэн хаһыытаабата. Хайдах эрэ чэбдик салгын илгийбитин курдук буолла.

Петр Головин урут кини тылын истэр, туора хардыыны кыратык да оҥорбот хаһаактар, государь накааһын истээт, тута уларыйбыттарын, хаайыылаахтары күүстэринэн босхолообуттарын истэн, олус бэркиһээтэ, куттанна даҕаны. Бууннаабыттарын туһунан маҥнай истэн баран бэл тылыттан матта.

Онтон арыый уоскуйан, өйүн-төйүн булунан баран, сонно тута күүстэринэн босхолообут дьонун төттөрү түрмэҕэ угаттыан, утарыласпыт хаһаактары кымньыынан биэртэлиэн санаан баран тохтоото. Аны бары өрө туруохтара. Итинник көҥүл үүнэ-тэһиинэ суох барбыттара куһаҕан. Ону саныы-саныы кыйаханар, абарар.

Абатыгар хаайыыттан босхоломмут Петр Ходырев диэн десятнигы көрөн эттэ:

– Не успел вас перевешать! Подлинно перевешать надо было.

Сарсыҥҥытыгар Головин «съезжая изба» диэн ааттанар үлэлиир дьиэтигэр эрдэ кэллэ. Аанньа утуйбатах быһыылаах. Бэйэтигэр чугаһаппыт, тирэнэр дьонун ыҥыртарда. Кэлбиттэригэр, ким тэрийэн дьону түрмэттэн босхолоотулар диэн ыйытта. Онуоха Иван Галкины ыйдылар. Киниэхэ кимнээх көмөлөстүлэр диэн ыйыппытыгар, ордук чобоотук туттубут, дьорҕойбут дьону ааттаатылар. Ол дьону биир-биир тутан хаайыҥ диэтэ. Кини диэки буолар эрдьигэн хаһаактар ол ааттаабыт дьонун хаайталаатылар. Дьяк Ефим Филатовы эмиэ хаайыҥ диэбитин, государь накааһыгар аата ааттаммыт киһини хаайарга илиибит барбат диэн буолумматылар.

Петр Головин босхоломмут дьону эмиэ хаайтарбыт сураҕын истэн, хаһаактар Матвей Глебовка бардылар. Матвей Богданович ыалдьа сытар эбит. Түрмэ ыарахан усулуобуйата доруобуйатын алларыппыт. Ол да буоллар, Матвейтан: «Головиҥҥа тиийэҥҥин, хайдах эмэ гынаҥҥын дьону хаайыыттан босхолот», – диэн көрдөстүлэр. Матвей Ефим Филатовы ыҥыртарар. Головин, Матвейдаах Ефим кэлбиттэрин истэн, туран ааҥҥа кэлэр. Киирэн истэхтэринэ, Матвейы түөһүттэн анньар.