Текст книги "Үйэ кирбиитигэр"

– Оттон кылыстарын хайыыбыт? Эмиэ ойбоҥҥо түһэрэбит дуо? – Харайдаан хамначчыттары дьаһайан үлэлэтэр бас-көс киһи чуолкайдаһар.

– Суох. Кылыһы биир эмэ ыал долборугар буору хаһан кистээн кэбиһиҥ. Үрдүнэн ходуул отун тарыйан биллибэт гына оҥоруҥ. Ону баҕас булуохтара суоҕа. Түргэнник туттумахтааҥ. Сарсын туох да суол-иис биллибэт буоларын курдук оҥоруҥ. Ким да көрбөтүн курдук дьаһанаарыҥ. Сарсын ойбону тэһэн бэлэмнээн баран, түүн хараҥаҕа илдьэн тимирдээриҥ. Ити хаарга сытар дьону бөһүйбүттэрин кэннэ хоспоххо киллэрэн тугунан эмэ сабыҥ. Баҕар, ким эмэ кэлиэ. Уонна хаарга хаан таммалаабытын суох гыннахха табыллар. Халлаан сырдыырын кытта хаан тохтубут хаарын хомуйан уулларан суох гынаарыҥ, сороҕун тэпсэн кэбиһиҥ.

– Оттон утуйар таҥастарын ханна кистиибит? – Харайдаан эмиэ ыйытар.

– Эмиэ ойбоҥҥо киллэрэн муус аннынан ыытаарыҥ.

– Арба, аттарын кистиирбит баар эбит.

– Аты ханна кистиэҥий. Өлөрөр буоллахпыт дии. Хайа эмэ кытыы сиргэ таһааран өлөрүөхпүт. Маҥнай дьону дьаһайыахха. Онтон көстөн иһиэ. Итигирдик.

* * *

Үс хонон баран дьиэни сүлгүйэ Сыгынах ойуун кэллэ. Кутуруксута дүҥүрү тутан киллэрэн, үөһээ кыраадаҕа уурар. Онтон кумутун кылырҕатан киллэрэн көхөҕө ыйыыр. Ыалдьыттар сибиэҕэ ыҥырыллан олордулар. Олох-дьаһах, дьыл эҥин туһунан кэпсэттилэр.

Аһылык кэнниттэн ойуун сынньана түһээри ороҥҥо сытта. Кутуруксут хагдаҥ эһэ тириитин киллэрэн, оһох уотун суоһугар сылытан баран, дьиэ ортотугар тэлгиир. Сиэгэн тириитэ төгүрүк олбоҕу эмиэ сылытан, эһэ тэллэх ортотугар уурар. Онтон дүҥүрү ылан оһох уотун суоһугар куурдар.

Дьиэлээхтэр намыһах атахтаах сибиэни оһох кэннигэр илдьэн туруору уурдулар. Олоппостору үөһэ тартылар. Ойуун хаһан саҕалыырын кэтэһэн тула ороннорго олордулар. Бары таһырдьа тахсан киирбиттэрэ. Кыырар кэмигэр ким даҕаны таһырдьа тахсыа суохтаах.

Ойуун туран, таһырдьа тахсан киирдэ. Уҥа ороҥҥо кэлэн олоро түһэр. Ким да саҥарбат. Арай уот тыһыргыыр. Ойуун дьэ туран, сүрэҕэлдьээбит курдук аргыый хааман кэлэн, олбоҕор олордо. Кутуруксута көхөттөн ойуун кылырҕас кумутун ылан кэтэрдэр. Дүҥүрүн, былаайаҕын туттарар. Ойуун куолутунан саҥа таһааран дьааһыйар. Дүҥүрүн «дор» гына охсо-охсо, кулгааҕар даҕайан иһиллиир. Эмиэ дьааһыйар. Илгистэн, өрүллүбэтэх уһун баттаҕа сахсаҥныыр. Дүҥүрүн кыратык охсон добдугуратар. Онтон аргыый саҥаран кутурар:

 
– Кэтэх өттүбүттэн кэтээбиттэрим,
Ойоҕос өттүбүттэн одуулаабыттарым,
Кытыы диэкиттэн кыҥастаспыттарым,
Суолбун-ииспин хайбыттарым,
Тыаспын-ууспун иһиллээбиттэрим,
Боруҥуй буолуута боруҥнаспыттарым,
Барымах буолуута барыҥнаспыттарым,
Үөл-дьүөлгэ сүөдэҥнэспиттэрим,
Хараҥа буолуута харбыаласпыттарым,
Кэҥсиги билэҥҥит кэтэһимэҥ,
Сыт ылаҥҥыт сырбаҥнаһымаҥ,
Иҥсэ кэбиһэн кириҥнэһимэҥ,
Иһирдьэ-таһырдьа быгыалаһымаҥ,
Ибил-дьибил буолумаҥ,
Үөһэ-аллара туруҥ,
Үрүө-тараа барыҥ.
 

Ойуун тохтоон, бүгүйэхтээбит сылгы курдук кэҕиҥниир. Дүҥүрүн охсуолуур. Кутурар:

 
– Иэримэ дьиэм иччитэ,
Иэрэҕэй эдьэн ийэм,
Түүлээх иһэҕэй олоххор
Иирээн өһүөн иэнигийэн
Иирэр илбис киирбитин,
Кыһыл хаан тохтубутун,
Хара хаан халыйбытын
Сууйбут-соппут кэннэ
Хара дьай тыына хаалбытын,
Илбис тыына иҥмитин
Илбийэн ыраастаан ылаары,
Сүлгүйэн, дьүһүйэн көрөөрү,
Урааҥхай саха урдуһа,
Ымындай ойуун удьуора,
Сыгынах ойуун кэлэммин
Саҥаран-иҥэрэн эрэбин.
Дом ини дом, дом ини дом, дом ини дом.
 

Ойуун, дүҥүрүн охсо-охсо, илгистэр, бабыгырыыр, тохтоон иһиллиир. Кыра оҕолор дьиибэргээн одуулаһаллар. Куттанан ийэлэригэр сысталлар. Ойуун хараҕын симэн иэҕэҥнии олорбохтоон баран эмиэ кутурар:

 
– Аал уотум иччитэ,
Хатан Тэмиэрийэ эһэм,
Хайдах бэйэлээх этигиний,
Самныбыт сараһын удьуордарын,
Саспыт салгын куттарын,
Салыйан арааран ыламмын,
Салайан ыытар буоллахпына,
Хаайа харбаан ылаҥҥын,
Халлаан диэки халбарытаар.
Илбис Мэнэгэй тыына
Иһирдьэ хаалан иҥмитин,
Илбийэн дьүһүйэн ыламмын,
Үөһэ көтүтэр буоллахпына,
Күөйэ харбаан ылаҥҥын,
Көҕөрөр халлааҥҥа көлбөрүтээр.
Ыырдаах хотонум иччитэ,
Ыаҕастаах Ньадьыраан ньаадьым,
Сүөһү тыын көмүскэлигэр
Иэримэ дьиэбит иһигэр
Илбис кыыһа мэнигийбитигэр,
Оһол уола оонньообутугар,
Ороһуйбут буоллаххына, уоскуй.
Аан дойдум иччитэ,
Аан Алахчын хотун,
Алгыстаах алааһым иччитэ,
Айгыр Намыһын хотун,
Аартык айан иччилэрэ,
Алаһа дьиэбит иһигэр
Араллаан аана аһыллыбытыгар
Айманымаҥ, намырааҥ.
 

Ойуун тохтоон, «һуу-уу» дии-дии илгистэн, баттаҕа туора-маары охсуллар. Титирээбит курдук дьигиһийэр. Онтон ис-иһиттэн эҥсийэн кутурар:

 
– Бу охтон бараммат мастаах,
Уолан бүппэт уулаах,
Ойон тэгилийэр күннээх
Орто туруу дойдуга
Урааҥхай бииһэ мунньустан,
Киһи буолаары, кэскил түстээри,
Аал уоту оттон, алаһа дьиэни тэрийэн,
Төрөтөр оҕону төлкөлөөн,
Иитэр сүөһүнү күрүөлээн,
Үөһээҥҥи айыыларга үҥэн-сүктэн,
Сир-дойду иччитин алҕаан,
Унаар буруо таһааран,
Олохсуйан олороммут
Мутугунан быраҕар муҥур үйэбитигэр
Муҥ-сор буулаабатын диэн
Үөһээҥҥи үрдүк айыыларбытыгар
Үҥпэт-сүктүбэт этибиэт!
Аҕыс халлаан хартыгар олорор
Айыы дьөһүөлдьүттэргэ анаан
Арыылаах кымыс үрдүн аһатан,
Алҕаабат-туойбат этибиэт!
Кэлэр кэнчээри ыччаппыт
Кэскилин түстүүр туһугар
Кэрэни-үчүгэйи этэн
Көрдөспөт-нөрүйбэт этибиэт.
Ону баара буоллаҕына,
Одун хаантан оҥоһуулаах,
Чыҥыс хаантан дьылҕалаах
Айыҥат хаан аймаҕа аатыран
Күөгэйэр күммүтүгэр сылдьаммыт,
Уһуну-киэҥи оройдообокко,
Ордук сананан кэбиһэн
Биһи бэйэлээхтэр дуо диэммит,
Үс дойдуга үөгүлээммит,
Үгүс үтүө бэйэлээхтэри үүрэн,
Үрүө-тараа ыыппыппыт иһин
Үүс-аас бэйэлээх,
Үрдүк нуоҕай бэргэһэлээх
Үрүҥ аар тойоммут
Үс дьүүлүгэр түбэстибит дуу?
Уол оҕо улаатан, киһи-хара буолан,
Уһугунан дугунарын саҕана,
Өйө киириэн иннинэ күүһэ киирэр.
Эдэр киһиэхэ ыалдьар, кырдьар диэн суох,
Эдэр киһиэхэ өлөр өлүү диэн суох.
Бу орто дойдуга букатын кэлбиттии,
Аат былдьаһар, албан уккуйар.
Онно-манна баран күөн көрсөр,
Күрэс былдьаһар, бэрдимсийэр.
Дьиэтигэр олоруон тэһийбэккэ,
Дьэллик тыынын киллэрэр.
Ийэ-аҕа тылын истибэт,
Инники кэскили санаабат.
Алгыс тылын ахсарбат,
Аньыыны оҥорорун кэрэйбэт,
Сэти-сэлээни билиммэт.
Оннук одьунаастар мустаннар,
Бэрдимсийэр, киэптэһэр буоланнар,
Араллаан аартыгын арыйан,
Аҕыс аньыыны оҥорон,
Уордаах модун бэйэлээх,
Уот төлөн тыыннаах,
Улуутуйар улуу тойон
Улахан дьүүлүгэр түбэстибит дуу?
Дом ини дом, дом ини дом, дом ини дом!
 

Эмиэ тохтоон, хараҕын симэн иэҕэҥнии олорбохтоон баран салгыы кутурар:

 
– Атырдьах маһыныы арахсан,
Айманан ыһыллан олордохпутуна,
Хонтойбут улахан муруннаах,
Хороҕор дуулаҕа бэргэһэлээх,
Иилэҕэс тимир куйахтаах,
Үрэр тимир саалаах
Атын дойду аһайдара
Алаһа дьиэбит таһыгар
Аалынан устан кэллилэр.
Кинилэр бэйэлээхтэр кэллэ кэлээт
Киискэ иҥсэрдилэр, саһылга салбаннылар.
Атыны ахсарбакка аһара бараннар,
Алланынан айбардаатылар,
Өймөкөөнү өҥөйдүлэр,
Хотунан эргийэн, Дьааҥыны буллулар.
Утарбыты умсардылар, өһөспүтү өлөрдүлэр.
Сирбит-дойдубут килбэйэр киинигэр
Киэптээн олохсуйан олорон,
Ынахпытын ааҕан ыксатан барбыттарыгар,
Олохпут огдолуйар буолла диэн,
Кырыыстаах кыһалҕаҕа кыпчыйтаран,
Кылыһы кыыныттан таһааран,
Илбис кыыһын ыҥырбыппыт,
Оһол уолун оонньоппуппут
Буруйбут-сэмэбит буолуо дуо?
Дом ини дом, дом ини дом, дом ини дом!
 

Ойуун туран олбохтоох тэллэҕин кэннин диэки хаһыйа тэбэн кэбиһэр. Дүҥүрүн охсо-охсо, биир сиргэ бэдьэйэ көтүөлээн, кыыран, көхсүн кыаһаана кылыргыыр, килбэҥниир. Онтон дүҥүрүн былаайаҕын кутуруксутугар туттарар. Орону кэрийэн сытырҕалыыр, уҥа орон муннугар кэлэн бохсуруйар. Дьиэ ортотугар кэлэн уот диэки үрэр. Икки илиитинэн иннин диэки анньыалыыр. Онтон уокка көхсүнэн эргиллэн, атахтарын хардарыта кэннин диэки тэбиэлиир.

Ытыһын таһыммытыгар кутуруксута былаайаҕын туттарар. Олбоҕун аҕалан эмиэ дьиэ ортотугар тэлгээбитигэр саҥата суох сынньанар курдук олорбохтуу түһэр. Онтон дүҥүрүн кыратык «дор» гына охсо-охсо кутурар:

 
– Обот-соллоҥ урдуһун,
Иҥсэ-мэнэгэй дьэллигин
Иирэр илбис имэҥэ
Ирбинньик дьэргэлгэн буолан,
Иһирдьэ түгэххэ иҥмитин
Көҥсүйэн, дьүһүйэн ыламмын
Көҕөрөр төлөҥҥө көтүттүм.
Халбаҥ мэҥэһик дьалыҥын
Хаай харбаан ыламмын,
Уот диэки үрэммин,
Инним диэки анньыалаан,
Симэлитэ сүлгүйдүм.
Кэнним диэки тэбиэлээн,
Кэҕиэритэ экчийдим.
Дом ини дом, дом ини дом, дом ини дом.
Аны кэлэн хайыахпытый,
Аанньанан арахсыбат ыалдьыттар
Иирээн-мэнэгэй ыллыгынан
Ааттаан-суоллаан кэллэхтэринэ,
Үгүс буолан үмүөрүһэн түмсэн,
Биир ньыгыл кэккэ буолан,
Сыспай сиэллээх сылгыбытын,
Хороҕор муостаах сүөһүбүтүн,
Аймах-билэ дьоммутун,
Чупчурҕан кустук оҕунан,
Сиэллээх дьолуо үҥүүнэн,
Оботтоох молоҕор болотунан,
Аньыылаах махчаҕар батыйанан,
Кырыыстаах сытыы кылыһынан,
Күөмчүлээн көмүскүөхпүт дуо?
Дом ини дом, дом ини дом, дом ини дом!
Былыргы да дьылларга,
Өбүгэ да үйэтигэр,
Хайа да кыһалҕалаах кэмҥэ,
Ханнык да мүччүргэннээх түгэҥҥэ
Өлөн-охтон биэрбэккэ,
Быста-быста салҕанан,
Мөлтүү-мөлтүү күүһүрэн,
Орто дойдуга олорбут
Одьунаастар буоллахпыт!
Омоҕой баай саҕаттан
Огдолуйбуппут иһин,
Олохпутун оҥостубут
Урааҥхайдар буоллахпыт.
Эллэй боотур саҕаттан
Эккирэппиттэрин иһин,
Эстэн-быстан биэрбэт
Эрэстииттэр этибит.
Үөһээҥҥи үрдүк айыыларбыт
Өлөр-сүтэр күммүтүгэр
Өрө тардан көмүскүөхтэрэ.
Аҕыйаан айманар кэммитигэр,
Абырал халлаан айыылара
Абырал аартыгын арыйан
Араҥаччылыыр буолуохтара,
Күн Өркөн дьонугар,
Күммүт тахсыа, күөрэгэйбит ыллыа.
Өлбөт-сүппэт туһугар,
Өрөйөн-чөрөйөн биэриэҕиҥ!
Дом ини дом, дом ини дом, дом ини дом!
 

Ойуун туран, олбоҕун эмиэ кэннин диэки тэбэн кэбиһэр. Дьиэ муннугун аайы тиийэн, «дом сүлгүөх» диэн, дьиэ иһин сүлгүйэр. Онтон дүҥүрүн, былаайаҕын кутуруксутугар туттарар. Кылырҕас кумутун уһултаран баран эккириир, сахсыллар, тэбэнэр. Холумтаҥҥа сытар сүүмэх сиэли уот төлөнүгэр хаарыйтаран баран сытырҕалыыр, онтон уокка быраҕар. Алгыыр:

 
– Иэримэ дьиэм иччитэ,
Иэрэҥэй эдьэн ийэм,
Көмүс ньээкэ уйаҕын
Этэн-тыынан илгистэн,
Экчирийэ сүлгүйэн,
Дарбыйан-дирбийэн, кылырҕаан
Долгуппатаҕым буоллун.
Хара дьай киирбэтин,
Оһол төрүөт булбатын,
Илбис тыына биллибэтин,
Сүүнэ хаан сүллүбэтин,
Орой-буурай оонньооботун,
Аан аччы, аан аччы, аан аччы!
 

Ойуун сэмэлиир курдук саҥарбытын дьиэлээх киһи иһигэр сөбүлээбэтэ. Ол эрээри онно кыһамматах курдук тутунна. Сүдү киһиттэн толлор буоллаҕа. Кыыһыртахха, баҕар, быһа этэн кэбиһиэ. Онон тылын ылынан кэлэн эрэйдэммитин иһин махтанна. Сарсыарда барарыгар тыһы тыһаҕаһы бэлэх биэрэн ыытта.

* * *

Петр Головин атамаан Парфен Ходыревы үтүөх-батаах анньан, дэлби саҥаран туоратта. «Хааһынаҕа олус аҕыйах түүлээҕи киллэрбиккит, уорбуккут буолуо!» – дии-дии, кирдиэлэтэр. Утары саҥарсыбытын иһин хаайаары гыммытын, хаһаактар көмүскэстилэр.

Онуоха Головин хаһыытыыр:

– Али жаль вам стало Парфена Ходырева, что я ныне про его воровство сыскиваю, и с него Парфена вы все взяли денег, много денег, сволочи!

Дьиҥинэн, Петр Головин хаһаактар бары анал дьааһыктаахтарын, иһигэр түүлээҕи уган күлүүһүнэн хатыылларын билэр. Тус бэйэ интэриэһэ эрэ сулууспаҕа дьону көҕүлүүрүн өйдүүр, билэр. Ити Россияҕа былыр-былыргыттан олохсуйбут майгыны уларытар кыаҕа да суох. Көннөрү суос бэринэн, таайтаран этэн, түүлээх хаҥас халыйарын аҕыйатыан эрэ сөп.

Бэйэтин кытта кэлсибит иккис воеводаны уонна кини диэки буолааччылары эмиэ туоратта. Ол оннугар илэ-сала көтөр дьону чугаһатар, кинилэргэ тирэнэр.

Биирдэ иккис воеводанан ананан кэлбит Матвей Глебовы кыыһырбыт уоҕар эпчиргэ маһынан баска сырбатан баран, ыскамыайкаҕа тиэрэ баттаабытын, Осип Галкин уонна чугаһаппыт киһитэ Василий Поярков быыһаан ылбыттара.

Олунньу ыйга хас да сиргэ сүөһү ахсаанын суруйа барбыт дьоно тоҕо эрэ өр буоллулар. «Дьоммут хойутаатылар, туохха эрэ түбэстилэр быһыылаах», – диэтэхтэринэ, кими да саҥардыбат. «Ааҕыы – бытаан үлэ. Мин ыалга барыларыгар сылдьан, үчүгэйдик ааҕаарыҥ», – диэбитим диэн уоскутар. Ол эрээри кэлин бэйэтэ да дьиксинэн барда.

Аҕа уустара, кэпсэппиттэрин курдук, сүөһүнү суруйа тахсыбыт дьону барыларын кыртылар. Воин Шахов этэрээтэ Сииттэҕэ тахсан быһынна. Оннооҕу олохтоохтор аньыырҕаан, дьону утуйа сыттахтарына өлөрүөхтэрин кэрэйдилэр. Хаһаактар кэлбиттэригэр, мунньустан, саалаах-сэптээх тиийэн: «Мантан барыҥ, биһиги сүөһү ахсааныҥ суруйары көҥүллээбэппит», – диэбиттэр. Ол этиилэрин хаһаактар ылымматахтар. Онтон кириэтэһии, охсуһуу буолбут. Аҕыйах буолан, төгүрүйбүт сахаларга кыайтаран, бары охтубуттара. Хары хапсыһыытыгар сахалартан икки киһи өлбүт. Тойонноро Чымчаан ойуун өлөрдүү бааһырбыт. Хас да киһи чэпчэкитик бааһырбыт.

Оттон Алексей Гнутов диэн десятник этэрээтэ Бороҕоҥҥо тахсан сурахтыын сүппүт. Ким өлөрбүтэ, ханна тимирбитэ биллибэт. Бороҕон – элбэх ыаллаах улахан улуус. Онно туох буолбутун бэл Лөгөй тойон билбэтэх.

* * *

Мымах кулун тутар ый саҕаланыытыгар дьиксинэ кэтэһэр. Эмиэ кини ордуутугар мустар буоллулар. Мустарын мусталлар да, кыайаллара саарбах. Бэл урут кыайбатахтара. Кэллилэр уруккуларынааҕар быдан элбэхтэр. Уонна саҥа тойонноро сүрдээх киһи быһыылаах. Сахалар мустан сэриилээн баран кыайбатахтарына, эмиэ тарҕаһан хаалыахтара. Оччоҕо нуучча тойоно кини үрдүгэр түһүөҕэ. Муспутун иһин ордуутун кэлэн урусхаллыахтара. Ханна куотуой. Өлөрүгэр тиийэр. Иэдээн дии.

Мымах сахалартан эмиэ саллар. Туруммуттара, тыллара-өстөрө хоҥнубута, сытыырхайбыта сүрдээх. Кинилэр айманаллара эмиэ да сөп. Саха сүөһүлээх буолан тыыннаах.

Уола Ньыкка эмиэ туруна сылдьар. Кини быйыл сүүрбэ биэһин туолбута. Ийэ өйө киирэ илик киһи. Кинини кытта үчүгэйдик кэпсэттэххэ сатаныыһы.

Уолун ыҥыртаран баран, кэлбитигэр, кыыһын урукку хаппахчытыгар ыҥыран киллэрдэ. Били нууччалартан күрэтэн, Бардыалаахха олорпут кыыһын хаппахчыта. Ол кыыс эргэ барбыта.

– Чэ, олор манна, кэпсэтиэх, – Мымах уолун аттыгар олордор. – Кыргыс үөрэҕэр үөрэммэтэх уолаттары ыҥырымаҥ диэбитим. Ыҥырбатыгыт ини?

– Баатырдарбыт аҕыйахтар дии, – Ньыкка дьиэҕэ кэтэр сонун уолугун тимэҕин төлөрүтэр.

– Оргууй саҥар. Киһи киирэн истиэ. Эн туох дии саныыгын, хаһаактары кыайыахпыт дуо?

Ньыкка саҥата суох олоро түһэр. Итини миигиттэн тоҕо ыйытта дии саныыр быһыылаах.

– Оттон, саатар, сүөһүнү суруйалларын тохтотуохпут буоллаҕа дии.

– Арай кыайбатыннар. Оччоҕо ханна барабыт? Бүлүүгэ күрүүбүт дуо?

Уол саҥарбат. Аҕа киһи быһаарыа дии саныыр быһыылаах.

– Оччоҕо нууччалар биһиги үрдүбүтүгэр кэлэн түһүөхтэрэ. Эһиги кинилэри муспуккут, тэрийбиккит диэхтэрэ. Уонча сыллааҕыта дүпсүннэри уоттаабыттара. Ол курдук биһигини кэлэн урусхаллыахтара. Оонньуу-оонньуу уоппутун умуруоруохтара, күлэ-күлэ күлбүтүн булкуйуохтара. Саҥа тойонноро абааһы киһи үһү.

Мымах, уола туох диирин кэтэспиттии, тохтуу түһэн баран салгыы саҥарар:

– Ол иһин эрдэттэн хайыҥ охсунар баҕайыта.

– Хайдах?

– Мустан эрдэхтэринэ кистээн кулуту ыытаммыт нуучча улахан тойонугар биллэриэхпит. Эн уонна мин ааппыттан. Оччоҕо кыайтардахпытына даҕаны, нуучча тойоно биһигини тыытыа суоҕа. Кэлин махтаныаҕа. Өйдөөтүҥ дуо?

Уол соһуйа иһиттэ быһыылаах. Саҥара охсубата.

– Өйдөөтүҥ дуо диэн ыйытабын, – Мымах туран, хаппахчы аанынан дьиэ иһин өҥөйөн көрөр.

– Оттон ол куһаҕан дии. Дьоммут биллэхтэринэ туох диэхтэрэй?

– Куттаныма. Ким даҕаны билиэ суоҕа. Чып кистэлэҥинэн ыытыахпыт.

– Мин оннук буолуо дии санаабатаҕым ээ. Киһи эҥин да буолар эбит, – уол өйүгэр аҕатын кистэлэҥэ дьэ тиийдэ.

– Хайыахпытый, тыын көмүскэлигэр киһи тугу оҥорботоҕо баарай, – Мымах аллара диэки сабыччы көрөр.

– Оччоҕо дьоҥҥо эппит, ыҥырбыт тылбыт сымыйа дуо?

– Кырдьык, барыта кырдьык. Ол эрээри киһи иннин торумнаан, кэннин хайынан сылдьыахтаах. Акаары киһи быһах биитин өрө салыыр. Эн билигин эдэр буолаҥҥын, барытын быһаччытынан өйдүүгүн. Сааһырдаххына, билиэҥ. Эрэй үөрэтиэ…

* * *

Кулун тутар ый саҕаланарын кытта бөтүҥнэр кэллилэр. Маҥнай баатырдарын ыыппыттар. Сарсыҥҥытыгар куйаҕа суох ох саалаах эдэр уолаттар кэллилэр. Онон кинилэртэн элбэх киһи кэллэ. Эрдэттэн кэтэспит дьон ким ханна түһэрин быһааран, ыалларынан тарҕаттылар.

Ол киэһэ Хаҥаластан түөрт уонча киһи кэллэ. Олус аҕыйах киһини ыыппыттар. Хата, аһылыкка диэн, байтаһын биэлэри сиэтэн аҕалбыттар. Халыҥ хаҥаластарга эрэнэр этилэр. Онтон аҕыйах киһи кэлбитин көрөн хомойдулар. Өлкөрөй бэйэлээх дьонун кыайан тылыгар киллэрэн аҕалбатах. Ыраах Тааттаҕа олохтоох Баатылы диэн улахан аҕа ууһуттан эмиэ аҕыйах киһи кэллэ. Ол да буоллар киһи син элбээтэ. Мэҥэлэр элбэх киһини ыыппыттар. Үөдэйдэри кытта тойонноро Сөргүй кэлсибэтэх. Ыарытыйабын диир үһү. Биир тэрийээччи кини буолбута. Уонна тоҕо кэтэмэҕэйдээбитин киһи өйдөөбөт. Кырдьык, ыарыйда дуу?.. Барыта сэттэ сүүс кэриҥэ киһи муһунна. Эбии кэлиэхтэрэ диэн кэтэһэллэр.

Тойоттор Мымах улахан дьиэтигэр тустүлэр. Мымах тоҕо эрэ уларыйбыт курдук. Саҥата-иҥэтэ суох буолбут. Дьиэлээх, дойдулаах киһи быһыытынан көх-нэм буолан санааларын көтөҕүө этэ да, ону баара саҥатыттан маппыт.

– Хаҥаластан тоҕо аҕыйах киһи кэллэ? – Бөтүҥ тойоно Баҕарах Өлкөрөй диэки көрөр.

– Этэ сатаабытым да, сорохтор буолумматтар. Дьон санаата уларыйбыт. Хас да сыллааҕыта оҥостубут буоммутун сэриилээн ылбыттарыгар, сүрэхтэрин астарбыттар быһыылаах, – Өлкөрөй аттыын бэйэлиин куйахтаах баатырдар бастыҥ баһылыктара эппиэттэһэр.

– Ити курдук сүрэхпитин астара сырыттахпытына, нууччалар олох даҕаны үрдүбүтүгэр үҥкүүлүөхтэрэ.

– Сорохтор букатын даҕаны кэлбэтилэр буолбат дуо, – Мымах, кыйахаммыт курдук, тарбаҕын тардыалаан көрө-көрө, саҥарар. – Ханна баалларый малдьаҕардар, өспөхтөр, бороҕоннор, сылаҥнар, наахаралар, чэриктэйдэр, дьаарханнар, халыҥ хатылылар? Кэлбэтилэр буолбат дуо!

– Баҕар, кэлиэхтэрэ. Кэтэһиэҕиҥ, – диэн биир тойон сыыйан саҥарар.

– Мин санаам түстэ. Хара ааныттан маннык буоллахпытына, эрдэ сылла тарҕаһыаҕыҥ, – Мымах дьону эргиччи көрөр.

– Суох, тарҕаспаппыт. Мин ынахпын былдьатыам кэриэтэ өлбүтүм ордук, – Дүпсүнтэн кэлбит баатырдар баһылыктара Дьэрэмэ бигэ санааны ылыммыт.

– Мымах тойон бэйэҥ бэйэҕинэн туох буоллуҥ? Итинник тылы тыллаһаҕын, – диэн Баҕарах ыйытар.

– Туох да буолбатым. Сатанара буолаарай диэн этэбин. Бу уолбун Ньыкканы нуучча тойонугар ыытаары гынабын, – Мымах уолун диэки кэҕис гынар.

– Тоҕо?

– Тиийэн нуучча тойонугар сахалар эһигини сэриилээри сүрдээх элбэх буолан муһуннулар, сүөһүнү суруйары тохтотуҥ, оччоҕо тарҕаһыах буоллулар диэн эттин. Оччоҕо, баҕар, хаан тохтуута суох сүөһүбүт бэйэбитигэр хаалыа этэ.

– Оҕо курдук тыллаһыма. Урут этэ сатаабытым диэн кэпсиириҥ. Истибиттэрэ дуо? Хата, бэлэмнэнэн тоһуйар инилэр! Эн туох эрэ кэтэх санаалаах быһыылааххын. Тоҕо эрэ уларыйбыккын!

– Кими да, ханна да ыыппаппыт. Эн нууччаларга барыаҥ, биллэриэҥ да бэйэҕин дьууктуохпут! Эһигини иккиэҥҥитин кэлгийэн да туран сэриилэһиэхпит, – диэн Өлкөрөй Мымахтаах Ньыкканы кытаанахтык сэрэтэр.

* * *

Воеводаҕа ынырык сурах кэллэ. Сииттэҕэ барбыт дьоннорун өлөрбүттэр. Хаҥаласка уонна Бороҕоҥҥо барбыттар сураҕа суох сүттүлэр. Сахалар бу хайдах буоллулар? Улахан этэрээти тэрийэн, улууска ыыттахха табыллар буолла. Маннык быһыыны таах хаалларар табыллыбат.

Петр Головин утуйа сыттаҕына, ааны тоҥсуйан уһугуннардылар. Уһуктан, харахтарын соттумахтаан, соруйан уһугуннарбыттарын билэн соһуйда. Эмиэ туох буолла? Урут итинник гыммат этилэр. Туох эрэ куттал суоһаатаҕа. Ону санаан хайдах эрэ уолуйда. Бэйэтин дьоно өрө турдулар дуу? Иһиллээтэ. Им-ньим.

Ааны аһан, быган туран ыйыппытытар, «Саха кэллэ, улахан сонуннаах үһү», – диэн түүҥҥү харабыла биллэрдэ. Аан хоско тахсан чүмэчи сырдыгар тылбаасчыты кытта саха киһитэ олорорун көрдө.

– Он говорит у Мымаха собираются вооруженныө люди, – диэн тылбаасчыт тойонугар этэр.

– У Мымаха? Сколько их? – Головин соһуйа истэр.

– Хас киһи муһунна диэн тойон ыйытар, – тылбаасчыт сахалыы саҥарар.

– Элбэх.

Мантан салгыы тылбаасчыт нөҥүө кэпсэттилэр.

– Эйигин ким ыытта?

– Мымах тойон уонна кини уола Ньыкка, – тэҥсик нуучча улахан тойонуттан саллан аргыый саҥарар.

– Ол мустан ханна баралларый?

– Манна кэлиэх буолаллар.

– Кинилэри ким тэрийэрий?

– Бөтүҥнэр тэрийэллэр.

– Эн кимҥиний?

– Мин аатым Бөтөҥкөс диэн. Мымах уонна Ньыкка кулутабын.

– Тойонуҥ уонна туох диирий?

– Оттон нуучча тойонугар бараҥҥын эт диэбитэ. Кимиэхэ да биллэрбэккэ, түүн саһан бараар диэбитэ. Үөдэйинэн эргийэн кэллим. Нам суолугар харабыл турар. Мымах уонна Ньыкка нууччаларга туох даҕаны куһаҕан санаалара суох. Кинилэргэ үчүгэйи эрэ баҕараллар. Ол иһин миигин ыыттылар.

– Чэ, сөп. Тойон Мымахха уонна кини уолугар махтанар.

– Арба. Ньыкка манна кэлиэх буолбута. Сахалар хастарын, туох дииллэрин эһиэхэ этиэм диэбитэ.

– Хаһан кэлэрий?

– Адьас сотору кэлиэ.

– Тойон эйиэхэ эмиэ махтанар. Тахсан аһыыр буоллаххына, мин сирдээн биэриэм.

Петр Головин уйатыгар уу киирдэ. Дьонун эрдэ туруортарда. Сахалар кыыллыйан дьоннору өлөртөөбүттэрин уонна мустан манна кэлэллэрин истэн куттанна. Бэрт түр-гэнник Лөгөй тойону ыҥыртарда. Туох эрэ улахан иэдээн суоһаабытын биллэ. Илиитэ салҕалыырын кистии сатаан, өттүгэр сыһыары тутар.

Бороҕоҥҥо тэбиннэрбит хаһаак Лөгөйү суолга утары көрүстэ. Лөгөй сахалар тэриллэн эрэллэрин истэн, тыллаары воеводаҕа кэлэн испитэ.

Лөгөй остуруокка кэлэн, өрүс уҥуор Мымахха саалаах-сэптээх элбэх саха дьоно мустубуттарын эмиэ иһиттэ.

Петр Головин Лөгөйтөн ыйытта:

– Как ты думаешь, почему бунтуют якуты? Почему убили наших людей?

– Тойон сахалар тоҕо биһиги дьоммутун өлөрдүлэр, утары тураары муһуннулар диэн ыйытар, – тылбаасчыт Лукашка сахалыы ыйытар.

– Мин этэ сатаабытым, сүөһүнү суруйумаҥ диэн. Ону истибэтэххит. Дьон ынахпытын былдьаары суруйаллар диэн айманар, – Лөгөй эрдэ сэрэппитин өҥ туттар.

Тойону кытта эмиэ тылбаасчыт нөҥүө кэпсэтии буолла.

– Тойон этэр, ол аайы киһини өлөрбөттөр, туох эрэ баар диир. Сибилигин Мымахха барыаҥ үһү. Тиийэҥҥин, өрө турумаҥ, тарҕаһыҥ, син биир күн судаары кыайыаххыт суоҕа диигин. Өйдөөтүҥ дуо?

– Миэхэ өстөнө сылдьаллар. Тылбын истиэхтэрэ суоҕа, – Лөгөй саныыр санаатын этэр.

– Ким даҕаны сүөһүнү былдьыа суоҕа диэҥҥин этиэҥ үһү. Ону нуучча тойоно эрэннэрэр.

– Оо дьэ, барыам да, хайдах көрсөллөрө биллибэт. Хаҥаластар биһиэхэ былыргыттан өстөөхтөр.

Петр Головин Лөгөйү таһырдьа ыҥыран таһааран пушкатын эмиэ көрдөрдө. Кэллэхтэринэ манан ытыахпыт дии-дии, илиитинэн хаһыйталыыр. Уонна ханан ытар чуолҕаннарын көрдөрдө. Саха тойоно ону көрөн салынна.

Лөгөй «атым ырда» диэн, уларытан, үчүгэй аты ылан барбытын кэннэ, воевода сүбэлэһээри, бас-көс дьону ыҥырда. Урут кими да кытта сүбэлэспэт бэйэтэ дьон көмөтүгэр наадыйда. Иккис воеводаны Матвей Глебовы ыҥырбата. Ол киһини олох туораппыт.

Мустубут дьон «сахалар кэлэн төгүрүйэ иликтэринэ, урутаан тиийэн охсууну оҥоруоҕуҥ» диэтилэр. Эмискэ саба түһүү көмүскэнии биир кыайыылаах ньыматынан буолар. Петр Головин онно сөбүлэстэ. Хомуллан, биэс уонча куйахтаах киһи акка олордо. Отучча хаһаак уонна уон биэс тимир пищаль саалаах стрелецтэр бараллар. Бары охтон, батыйаттан көмүскэнэр щиттээхтэр. Уонна элбэх пищаль саалаахтар. Онон эрэх-турах сананаллар. Суол устун айаннаан, киэһэлик Мымах улууһун утарытыгар баар ыалга кэлэн хонор буоллулар.

* * *

Мымахха мустубут тойоттор күнүс аһаан бүтэн эрдэхтэринэ, Лөгөй тойон кэлэн соһутта. Соҕотох. Тоҕо кэллэҕэй? Киирэн саҥата суох бэдэр саҕынньаҕын устан көхөҕө ыйаата. Уҥа ороҥҥо кэлбитигэр сыҕайсан биэрдилэр. Туох диирин кэтэстилэр

– Соһуйа көрдөххүт буолуо. Мин нуучча улахан тойонугар сырыттым. Сүөһүнү былдьыахпыт суоҕа диэн бэйэтинэн эттэ. Ону этэ кэллим, – Лөгөй кэлбит соругун тутатына иһитиннэрдэ.

– Ону итэҕэйэн тарҕаһыҥ диэ, – Бөдьөкө Бөҕө аҕыйах саҥалаах бэйэтэ ким-хайа иннинэ саҥарар.

– Эн хаһааҥҥыттан нуучча тойонугар тэҥсик буоллуҥ? – Өлкөрөй өстөөҕө илэ бэйэтинэн кэлбитигэр хаҕыстык кэпсэтэр.

– Тэҥсик буолбатахпын. Хаан тохтубатар ханнык диэн кэллэҕим, – Лөгөй хаҕыстык кэпсэтиэхтэрэ диэн сэрэйэн кэлбитэ.

– Ити киһи нууччалар кэлэллэрин кытта илэ-сала көппүтэ. Аны кинилэр сорудахтарын толоро сүүрэ сырыттаҕа, – Баҕарах эмиэ сөбүлээбэтин биллэрэр.

– Нууччалар кэннилэрин салаабыт ыты сибилигин туран батыйанан иһин тоҕо тардыам ээ! – Өлкөрөй хабырыммытынан ойон турда.

– Чэ, өлөр. Соҕотоҕун кэлбит киһини өлөрдөххүнэ даҕаны уолаттарым, баатырдарым, бэйэҥ сиһиҥ үөһүн быһа тардыахтара, – Лөгөй боотурҕаан хадьардык хоруйдуур.

– Кэбиһиий, доҕоттоор, иирсимэҥ, – Мымах буойа саҥарар. – Бэйэбит икки ардыбытыгар иирсэр буоллахпытына, кими кыайыахпытый. Бу киһи туох диирин истиэҕиҥ. Уонна хайдах буолабыт, ону сүбэлэһиэҕиҥ!

Лөгөй хаҕыс кэпсэтииттэн уолуйбутун аһарынан тохтуу түһэн баран аргыый саҥарар:

– Мин ыччаппыт инники кэскилин санаан, хаан тохтубатын, өс-саас буолбатын диэн этэбин. Нууччалары биһиги кыайыахпыт суоҕа. Күөл хомуһун курдук элбэх ахсааннаах халыҥ аймах үһү, сураҕа. Онон эйэ дэмнээхтик олорбуппут ордук буолуо. Сүөһүнү былдьаабат буоллахтарына, тоҕо да сэриилэһиэхпитий?!

– Онон бас бэриниҥ, кинилэргэ хамначчыт буолуҥ диэн этээри кэллиҥ дуо? – диэн Тоҕоорой диэн тойон ыйытар.

– Кинилэргэ хамначчыт буолуҥ диэн эппэппин. Иэдээнтэн быыһаары этэбин. Тарҕаһыҥ диэн сүбэлиибин. Нуучча тойоно миэхэ улахан саатын көрдөрдө. Аатын умнан кэбиспиппин. Онон ыттахтарына, куйахтаах да дьону сууһарар үһү. Онон эйэ дэмнээхтик тарҕаһан хаалыҥ. Ол ордук буолуо. Дьылҕа хаан ыйааҕа, Одун хаан оҥоһуута диэн баар. Ону тулуйар буоллахпытына, онно дьүһүн кубулунан да туран сөп түбэһэр буоллахпытына тыыннаах буолуохпут. Үгүһү-киэҥи санааҥ, алдьархайы оҥорумаҥ. Нууччалар биһигини аһыныахтара суоҕа. Күүһүнэн өттөйүү куһаҕан!

– Нуучча күүһүнэн өттөйбөт дуо? – диэн хайалара эрэ хадьардаһар.

– Күүстэрин билинэр буоланнар өттөйөллөр.

– Бу киһи тылын итэҕэйимэҥ. Кинини нуучча тойоно кигэн ыыппыта буолуо. Эн, Лөгөй тойон, ону-маны дойҕохтоон дьону бутуйума. Хата, аккын миинэҥҥин дойдулаа. Ойоҕуҥ сылаас, сымнаҕас хоонньугар сыт. Биһиги бачча мунньустан бараммыт, нуучча тойоно бэйэтинэн кэлэн кэпсэтэ илигинэ тарҕаһыахпыт суоҕа. Ол курдук улахан тойонноругар тиийэҥҥин эт. Эһиги туох диигит? Итэҕэйэбит дуо бу киһи тылын? – Баҕарах дьону эргиччи көрөр.

– Итэҕэйбэппит! – диэн хас да киһи тэҥинэн саҥарар.

* * *

Утуйан турдулар. Тойоттор аһаан баран эмиэ сүбэлэһэн, бу түүн остуруокка тиийэн саба түһэргэ быһаардылар.

Аан аһыллаат, киһи өҥөйөн туран ордоотуур:

– Нууччалар иһэллэр, туруҥ!

Бары ойон туран, таҥастарын үрдүгэр түһэллэр. Таҥнаат, батыйаларын ылан таһырдьа тахсаллар.

– Ханна иһэллэрий? – Баҕарах өрүс диэки көрөр.

– Өрүһү туораабыттар! Бу диэки иһэллэр үһү, – Хачарба баатыр атын мииммит.

Чугастааҕы ыалларга тарҕаһан хоммут дьону ыҥыртара аттаахтары ыыталыыллар. Сотору онтон-мантан аттаах дьон кэлитэлээн, балаҕан таһа адаарыҥнас киһи буолла. Ыҥырсан, аҕа уустарынан наардаһан кэккэлииллэр. Тойоттор дьиэ таһыгар бөлүөхсэллэр.

Хаһаактар иһэллэрэ дьэ көһүннэ. Биэс уонча кэриҥэ аттаах киһи баар быһыылаах. Сахалар ахсааннара быдан элбэх.

– Бөтүҥнэр, хаҥаластар, ортоку туруҥ. Үөдэйдэр, мэҥэлэр, баатылылар – уҥа кынакка. Уоннааҕылар, хаҥас кынаты тутуһуҥ, – Баҕарах бөлөхтөһө турар тойотторго этэр.

– Биһиги уҥа кынакка туруохпут, – Өлкөрөй кытыы сир тойоно бас-көс курдук туттарын сөбүлээбэт, иһигэр күнүүлүүр, абарар.

– Оо дьэ, харыйаны таҥнары соспут курдук дьоҥҥут! Оччоҕо, мэҥэлэр, ортоку туруҥ, – Баҕарах кэлэйбит курдук саҥарар.

Саамылаһан, үс улахан бөлөх буолан, кэлэн иһээччилэри тоһуйа турдулар. Хаһаактар ох тэбиитэ холобурдаах сиргэ кэлэн тохтоотулар. Маҥан хаарга хараара чөмөхтөспүт сэрии дьоно, бэйэ-бэйэлэрин кэтэһиспит курдук, саҥата суох турбахтаатылар.

Онтон нууччалар бөлөхтөрүттэн эдэр киһи чаҥкынас саҥата хаһыытаата:

– Тарҕаһыҥ! Дойдугутугар барыҥ! Оччоҕо туох да буолуо суоҕа.

– Бэйэҕит төннүҥ! – диэн Баҕарах үөгүлээн хоруйдуур.

Хаһаактар сүбэлэһэ түстүлэр быһыылаах. Онтон охсуһарга бэлэмнэммиттии, сааларын-сэптэрин күөрэҥнэттилэр. Тарҕаһа тэнийдилэр.

– Хары хапсыһыытыгар чугаһаамаҥ! Ыраахтан оҕунан ытыалааҥ! – диэн Баҕарах дьонугар хаһыытыыр.

Хаһаактар элбэх тимир сааларын аҕалбыттара көстөр. Онон чугаһаабакка эрэ ыраахтан оҕунан ытыалаабыт ордук буолуо. Сахалар эмиэ хамсаан, тэнийэ тарҕаннылар.

Кыргыс саҕаланна. Ол эрээри ыкса кэлбэттэр. Хаһаактар аҕыйахтар. Сахалар үрэр тимир саалартан куттаналлар. Атынан төттөрү-таары сүүрдэ сылдьан ыраахтан оҕунан ытыалыыллар. Хаһаактар эмиэ ох саанан ытыалаһаллар. Стрелецтэр биир эмэ киһи чугаһаатаҕына саалара тыаһыыр. Саа сэбин харыстыыллар, мээнэ ыппаттар. Уонна тимир саалара чугастан эрэ киһини табар, куйаҕы хотор.

Хаһаактар тула өттүлэриттэн кэлэр охтон щитинэн көмүскэнэ сатыыллар. Биһилэҕи тиһэн оҥорбут курдук иилэҕэс тимир куйахтара абырыыр. Арай акка куһаҕан буолсу. Ол иһин аттарын туруорбаттар. Кыараҕас сиринэн эргитэ сүүрдэллэр. Сахалар, төһө да төгүрүйбүттэрин иһин, өрүс диэки өттүн аһаҕас хааллардылар. Кэлин хаһаактар охторо баранан барда. Утарылаһааччылара ыппыт охторун хомуйаллар да, үксэ аһара барар. Куйахха, акка хатаммыт, щиттэн тэйбит охтору ылан ытыалаһа сатыыллар. Сахалар охторо эмиэ аҕыйаата. Хаарга супту түспүт ох көстүбэт. Кэлин икки өттүттэн күргүөмүнэн ыталлара сэллээтэ. Баатырдар тимир сааттан куттанан чугаһаабаттар.

Икки тоҥ күөс быстыҥа кэриҥэ сэриилэстилэр. Хаһаактар төһө да үчүгэй куйахтаахтарын, щиттээхтэрин иһин, илиигэ-атахха табыллан бааһырдылар. Ордук аттар эмсэҕэлээтилэр. Уонча ат оҕунна. Элбэх бааһырда. Онон сыыйа чугуйан, өрүс диэки тэскилээтилэр. Баатырдар эккирэтэ барбатылар. Үүрдүбүт, сөп буоллубут диэх курдук буолла. Онон сэрии улам намыраан, тохтоотулар.

* * *

Тойоттор эмиэ Мымах дьиэтигэр муһуннулар. Ыраахтан сылдьан көрбүт, салайбыт буолан кинилэртэн ким даҕаны эмсэҕэлээбэтэ. Арай Өлкөрөй ох саанан ытыалаһа сылдьан, олус чугаһаан кэбиһэн, иэдэһин тимир саанан сиирэ ыттарбыт.

Кыайдылар, чугуттулар. Ол эрээри үөрүү өрөгөйө суох. Хаһаактар элбэх тимир саалаах кэлэннэр чугаһаппатылар. Чугаһыы да сорумматылар. Остуруок дьоно соһуччу кэлэннэр үчүгэй тэриллии, охсуһуу суох буолла быһыылаах. Хайдах эрэ көмүскэнии эрэ курдук буолан хаалла. Хобдох соҕус кыайыы.

– Хас киһи өлбүтүй? – диэн Мымах дьонуттан ыйытар.

– Икки киһи охтубутун көрбүтүм. Бааһырбыттар бааллар, – Баҕарах аргыый саҥарар. Кыайбыт-хоппут көрүҥэ суох.

– Эн сыыһа дьаһайаҥҥын, бачча элбэх буолан биэс уонча киһини кыайбатыбыт, – Өлкөрөй бааһырбыт иэдэһиттэн хаан оҕуолаабыта көстөр.

– Хайыа этибитий? Элбэх тимир саалаах дьоҥҥо ыга анньан кэлиэ этибит дуо? – Баҕарах сөбүлүү истибэтэ.

– Бары атынан тоҕо сүүрдэн киирбиппит эбитэ буоллар, биирдиитэ эрэ ытан хаалыах этилэр.

– Оччоҕо элбэх киһи охтуох этэ. Үүрдүбүт, чугуттубут буолбат дуо?!

– Үүрдүбүт, чугуттубут, – Өлкөрөй Баҕарах саҥатын үтүктэр. – Нууччалар бэйэлэрэ бардылар. Хары хапсыһыытыгар киирбиппит эбитэ буоллар, хотуо этибит. Бары саба сүүрдэн киириэхпит хаалла. Итиччэ аһаҕас хонууга кэлэн биэрбиттэрин кэннэ.

– Оттон сэттэ сыллааҕыта эмиэ үүт-үкчү маннык кэлбиттэрэ дии. Онно тимир саалара аҕыйах этэ. Хары хапсыһыытыгар киирсэн, сүүрбэччэ киһини өлөттөрбүппүт. Ону умнан кэбистиҥ дуо?

– Оччолорго, кырдьык, тимир сааларыттан олус саллар этибит. Билигин саллыбыппыт олох сыыһа. Тимир саа биирдэ эрэ ытар. Куйаҕы соччо хоппот. Сыыһымтыа.

– Чэ, туох да диэбитиҥ иһин, сыыстым дии санаабаппын. Биһигиттэн икки эрэ киһи охтубут.

– Эн, бэрт киһи, баран ордууларын ыраахтан оҕунан ытыалаан ыл. Киэбирэриҥ эрэ бэрт дии!

– Бэйэҥ киэбиримэ!

– Иирсимэҥ эрэ, доҕоттоор! Эн, Өлкөрөй, наһаалыыгын. Тойоттор бу курдук ардырҕаһа сырыттахпытына кими кыайыахпытый, – Мымах иирсээри гыммыт тойоттор икки ардыларыгар быыһыы түспүттүү саҥарар.