Текст книги "Үйэ кирбиитигэр"

Хонон турдулар. Халлаан былытыран, күлүгүрэн, туох эрэ суоһар быһылаан буолуохтааҕын биттэммит курдук ньим уоһуйбут. Аһаан баран үгүс саҥата суох хомуннулар.

Ордууга чугаһаан, сатыылаан, аттарын арыы чараҥ хатыҥнарыгар баайдылар. Ыраахтан көрдөххө, буом үрдүнэн дьон төбөтө көстөр. Галкин баатырдар баһылыктарыгар «куһаҕан куйахтаах сахалары чугаһатымаҥ, ыраахтан оҕунан ытыалаатыннар» диэн сүбэлээтэ. Кинилэр дьон кэннигэр хааллылар. Оттон үчүгэй куйахтаах баатырдар хаһаактары кытта тэҥҥэ хаамыстылар.

– Господи, помилуй нас, – диэн, хаһаактар ботугураан баран кириэстэннилэр. Саабылаларын кыыныттан таһааран килбэҥнэттилэр. Ньолбуһах щиттэринэн хаххаланнылар. Уонна тарҕана кэккэлээн, өстөөхтөрүн диэки суос бэриммиттии, саҥата суох аргыый хаамтылар.

Кинилэр санаалара күүстээх. Эдэр саастарыттан элбэх быһылааҥҥа эриллибиттэрэ. Таҥара көмөлөһүө. Улуу государга сулууспалыыллар. Сахалар төһө да элбэхтэрин, кириэппэс туттубуттарын иһин, син биир хотторуохтара. Үксүлэрэ хаһаактарга сүрдэрин баттатар көннөрү отчут-масчыт дьон буолуохтаахтар. Хаһаактар ону билэллэр уонна хаһан баҕарар тэриллиилээх байыаннай сулууспалаахтарга көннөрү дьон хотторооччулар. Саха баатырдара төһө да кыргыс үөрэхтээхтэрин иһин, хары хапсыһыытыгар күүстээх эрэнэр киһилэрэ оҕуннун да, санаалара түһэр. Оттон санаата самныбыт киһи үчүгэй сэрииһит буолбат.

Биэс уонча хаһаак уонна уонча куйахтаах саха баатырдара тоҥуу хаарынан аргыый хаамсан, щитинэн хаххаланан, буомҥа ыкса кэллилэр. Сүүсчэкэ кэриҥэ хаһаак, отучча саха, тэйиччи сиргэ тохтоон ылаат, кимэн киирдилэр. Буом үрдүнэн үҥүү, батыйа күөрэҥнэс буолла. Нууччалар уһун уктаах, чараас тимирдээх тэрэгэр сүгэлэринэн охсоллоро тугу барытын самнарыах курдук. Тимир тимиргэ охсуллар тыаһа лаһырҕаата. Буом хаххалаан, охсуһарга табыгаһа суох. Нууччалар тэрэгэр сүгэлэринэн далбаатаан, саанан ытыалаан, буом нөҥүө түһээри ыттан эрдэхтэринэ, мас эркин анныгар хаптас гыммыт дьон үҥүүнэн анньыалаан төттөрү түһэрдилэр. Сахалар тимир сааттан кэтит тириини иннилэригэр туттан хаххаланар буолбуттар.

Кимээччилэр охсуһан көрөн баран, сотору тэйдилэр. Дьонноругар кэлэн, хайдах буом нөҥүө түһэбит диэн сүбэлэһии буолла. Ыкса киирбэккэ, оҕунан ытыалаһан көрүөҕүҥ диэтилэр. Сэрииһиттэр ох сытыытык тэбэр сиригэр кэлэннэр, щитинэн хаххаланан олорон ытыалаһан көрдүлэр. Сахалар буом үрдүнэн дуулаҕа бэргэһэлэрэ хороҥноон утары ытыаластылар.

«Сынньалаҥ» сэрии кимээччилэргэ куһаҕан буолсу. Саха баатырдара оҕунан олус бэргэнник ыталлар. Охторо адьас сиирэ-халты түһэр. Онон хаһаактар туран төттөрү чугуйдулар.

«Дьиэҕэ олорон сүбэлэһиэҕиҥ» диэн төннөн кэллилэр. Аһыы олорон сүбэлэһии буолла. «Хотон холлоҕосторун көтүрэн, сүгэн илдьэн, буом анныгар быраҕаттаан, үктэл оҥорон үрдэтэн баран, нөҥүө түһэн киириэҕиҥ» диэтилэр. «Түүнү быһа сэриилээбитэ буолан, сахалары утутумаҥ, сылатыахха наада», – диэн сааһырбыт хаһаак сүбэлээтэ. Ону сөбүлээн, аһаат тэриммитинэн бардылар.

Хотон, хоспох холлоҕосторун көтүрдүлэр. Сахалар ону түүн оҕустаах сыарҕанан таһан, хатыҥ чараҥҥа диэри чугаһаталларыгар дьаһайдылар.

Киэһэ аһылык кэнниттэн сарсын сэриигэ киириэхтээх хаһаактар сынньаннылар. Уонча киһини, биир стрелеһи кытта отучча саха түүн тиийэн буому дарбыйарга ананнылар.

* * *

Хаҥаластар маҥнайгы хапсыһыы кэнниттэн санаалара көтөҕүлүннэ. Нууччалар буому кыайан туораабатылар. Сахалартан биир да киһи өлбөтө. Арай Батычча Баатыр муннун сиирэ оҕустарбыт. Икки баатыр илиитигэр халымыр баастаах.

Тойоттор, бас-көс баатырдар кыра дьиэҕэ мустан, киэһээҥҥи аһылыкка олордулар. Байтаһын биэ сыалаах этин сии-сии, бүгүҥҥү быһылааны, ким хайдах охсуспутун кэпсэттилэр.

– Үчүгэй буому оҥостубуппут абыраата буолбат дуо? – буом тутуутун дьаһайан оҥорторбут Хаҥалас тойоно Отуой саҥата иһиллэр.

– Абыраан. Кыайан ылыа суохпут диэн чугуйдулар. Кинилэр да буоллар, син чугуйар эбиттэр. Биһиги да ордуубутугар маннык буому оҥордохпутуна, тулуктаһыа эбиппит буолбат дуо? – Нөөрүктээйи тойоно Чыппа Кэрэмэй Мэҥэ бэрдин Тохтотой диэки көрөр.

– Биһиги аҕыйахпыт бэрт. Халыҥ хаҥаластар курдук буолуохпут дуо. Нууччалар оҥостон баран, сарсын иккиһин кэлээйэллэр, доҕоттоор, – сааһырбыт Тохтотой сэрэхэчийэр.

– Сарсыҥҥыны сарсын билиэхпит. Сарсын, бука, быһаарыылаах хапсыһыы буолара буолуо. Онно тулуйдахпытына, баҕар, барыахтара даҕаны, – Өлкөрөй хамыйаҕынан кытыйалаах миинтэн баһан иһэр.

– Бука, сүгүн барбат урдустар кэллэхтэрэ буолуо ээ! Өһөс санаалаах дьон буолуохтаахтар.

– Нууччаларга сахалар холбоспуттар. Ити Лөгөй уонна Амыдай аҕа ууһуттан дииллэр билэр дьон, – диэн биир баатыр саҥата иһиллэр.

– Чэ, холбостуннар. Биһиги кинилэри кэһэтиэхпит! Куруук нууччалар хоннохторун анныгар хорҕойуохтара суоҕа. Биһиги да күммүт үүнүө, – диир Өлкөрөй, бороҕоннору кытары сааһын тухары тапсыбатах киһи.

Күүрээннээх күн кэнниттэн ону-маны кэпсэтэн хойут утуйдулар. Сытан, саҥа утуйуох курдук буолан эрдэхтэринэ, аан тэлэйэ бараат, киһи саҥата дуораһыйда:

– Нууччалар кэллилэр! Туруҥ!

Сонно тута саа тыаһа сатараата. Бары ойон туран таҥнан хачыгырастылар. Куйахтарын кэтэн, сааларын-сэптэрин ылаттаан тахса ойдулар. Хараҥаҕа буомҥа сүүрэн тиийдилэр. Хаһаактар буом үрдүнэн тэрэгэр сүгэлэрэ күөрэҥниир. Хараҥаҕа төһө киһи кэлбитэ биллибэт. Биир сиргэ охсуһан, тимир тимиргэ охсуллар тыаһа иһиллэр. Охсуспахтаан баран щиттэринэн хаххаланан чугуйдулар. Ол эрээри ырааппатылар. Саҥалара иһиллэр.

Кэтэһии буолла. Тоҥ күөс бастыҥа ааспытын кэннэ, нууччалар эмиэ кэллилэр. Син элбэхтэр быһыылаах. Эмиэ ыкса кэлэн тимир саанан ыттылар. Хараҥаҕа сэрии кэлэрэ ордук суостаах буолар эбит. Киһи кута-сүрэ самнар. Хаһаактар сотору эмиэ чугуйдулар.

– Аҕыйахтар. Үксэ сахалар быһыылаах. Соруйан утутумаары кэллилэр. Тахсан саба түһүөҕүҥ, – диэн Бөдьөкө Бөҕө саҥата иһиллэр.

– Баҕар, албастара буолуо. Чугуйбута буолан, буомтан таһааран баран саба түһэн, эргийэн сиэхтэрэ. Кутталлаах. Буомҥа туран көмүскэммит ордук буолуо, – Тохтотой хараҥаны одуулуур.

Саба түһээччилэр олох утуппатылар. Чугуйа-чугуйа кэлэн саанан ытыалыыллар. Сарсыарда халлаан сырдыыта дьэ бардылар.

* * *

Күн тыа быыһыттан тэйэн эрдэҕинэ, элбэх дьон иһэллэрэ харааран көһүннэ. Эмиэ ордууларын көмүскүүр дьон буоллулар. Эмиэ сэрии, ый-хай, өлүү-сүтүү тахсар буолла. Саныырга ыарахан. Ол да буоллар, ордууну көмүскүүр бигэ санаалаахтар. Буомнарыгар эрэнэллэр.

Иван Галкин биэс уонча саамай чулуу, инники кирбиигэ сылдьар эрчимнээх хаһаактары күнүскү аһылыкка диэри дьиэҕэ олорон сынньаныҥ диэн хаалларбыта. Кинилэр киэһэлик быһаарыылаах кимиигэ киирсиэхтэрэ.

Маҥнайгы кэккэ кэнниттэн мас сүкпүт дьон иһэллэрэ көһүннэ. Хаһаактар охсуһар кэмнэригэр холлоҕос аҕалбыт дьон таһаҕастарын буом анныгар быраҕаттаатылар. Икки маһы сыттыктыы быраҕан баран, ол үрдүгэр иккис сыттык маһы туора уурталыыллар. Олор үрдүлэригэр холлоҕостору кэккэлэтэн, үктэл оҥордулар. Түөрт сиринэн тэҥҥэ кимэн киирэр үктэли бэлэмнииллэр. Көмүскэнээччилэр ол үктэллэрин үрэйэр кыахтара суох. Кинилэри буом үрдүнэн быктарбаттар даҕаны. Хаһаактар быыс биэрбэккэ охсуспута буолаллар. Сорохторо чугуйан, тэйэн биэрэллэр. Хардарыта солбуйсан, чугаһаан охсуһаллар. Ол эрээри тимир сааларынан ыппаттар. Холлоҕостору чугас баар хатыҥ арыыттан таһаллар. Түүн онно чугаһаппыттар эбит.

Киэһэлик түүн утуйбатах дьон сылайбыт курдук буоллулар. Күн арҕаа санньыйыыта били биэс уонча сынньаммыт харса суох хаһаактар буомҥа ыкса кэллилэр.Эмискэ тимир сааларынан күргүөмүнэн ытыалаан, ньиргиэрдээх хаһыыны кытта бүтэһиктээх кимиилэригэр туруннулар. Саалар тоҕута баран буруо бурҕаҥнаабытыгар, буом иһинээҕилэр чугурус гынан тэйэ түспүттэригэр, түөрт үктэл тирэхтэргэ тахсан тэҥинэн күөрэс гыммыт хаһаактар буом эркинин үрдүнэн түһүтэлээтилэр. Кылыс, батыйа тыаһа лаһырҕас буолла.

Кимэн киирээччилэр харахтарын кырыытынан көрдөхтөрүнэ, өстөөх сууллара, кэннинэн тэйэрэ, ойоҕос өттүнэн доҕотторо кимэллэрэ, өрөгөйдөөх хаһыылара эр санааны, модун дьулууру, күүһү-уоҕу биэрэр. Оттон чугуйар өттө санаалара самнан, охтуталаан, хотторон бараллар.

Кимэн киирээччилэр буом иһигэр тоҕо ааҥнаан киирэллэрин тохтотор кыахтара суох буолла. Сэриигэ үөрэммит, сынньаммыт эрчимнээх хаһаактар, дорҕоонноохтук хаһыытаһан, кылыстара ынырыктык кылбаҥнаһан, көмүскэнээччилэри кыайан-хотон охтортоотулар. Сорох куйахтаах хорсун баатырдар охсуһуохтарын иһин, батыйаларын уга быһа охсуллан, тостон, муҥур маһы тутан хааллылар.

Тиһэҕэр көмүскэнээччилэр сорохторо куотан, сорохторо тобуктуу түһэн бэринэн, букатыннаахтык хоттордулар. Киһи санаата түстэҕинэ, уолуйдаҕына, соргута самнан, кыайан көмүскэммэт турукка киирэр. Сорохтор буом нөҥүө түһэн, улахан ордуу диэки куоттулар. Оттон нууччалар, кыайбыт-хоппут дьон быһыытынан, олох атыттар. Ол кыайыы өрөгөйүн үлүскэн үөрүүтүгэр тэҥнээх, сүргэни көтөҕөр өрүкүйүү кэннэ ама туох баар буолуой диэх курдук. Хаһаактар күлүм аллайаллар, эҕэрдэлэһэллэр, санныга таптайсаллар.

* * *

Хаһаактар бэриммит дьону барыларын сиргэ сытыартаан баран, сааларын-сэптэрин хомуйан ыллылар. Онтон туруортаан улахан балаҕаҥҥа киллэртээтилэр. Сахалар таһыттан уоттуохтара диэн кииримээри гыналлар. Сорохтор тобуктаан олорон «өлөрүмэҥ» диэн көрдөһөллөр. Ону «өлөрүөхпүт суоҕа» диэн Петрушканан этиттэрэллэр. Итэҕэйбэттэр. Балаҕаҥҥа киирбэтэх дьону буом муннугар илдьэн хаарга олортулар. Тойоттору кыра балаҕаҥҥа киллэртээтилэр. Кинилэр эмиэ кииримээри гыналлар. Куттаналлар. Итэҕэйбэттэр. Ону күүстэринэн анньыалаан киллэрдилэр.

Иван Галкин тойоттору кытта кэпсэтэр санаалаах. Иккис ордууну эмиэ сэриилиэн, хааны тоҕуон баҕарбат. Онон тойоттору кытары кэпсэтэн, эйэнэн бэриннэриэн баҕарар.

Кыайбыттар кими да түүрэйдээбэтилэр. Таһыйбатылар. Дьиэни уоттаабатылар. Ону көрөн, хаарга олорбут дьон туран дьиэҕэ кииртэлээтилэр.

Хаһаактарга түөрт киһи өлбүт. Лөгөй дьонуттан икки баатыр өлбүт. Биэс киһи бааһырбыт. Амыдай ыыппыт дьонуттан өлүү суох. Арай икки киһитэ халымыр баастаах. Хаҥаластартан сүүрбэччэ киһи өлбүт. Бааһырбыт оннооҕор элбэх.

Хаһаактар бааһырбыт сахалары эмиэ эмтээтилэр. Туох эрэ убаҕас эминэн сотоллор. Ыраас үрүҥ таҥаһынан эрийэн баайаллар. «Бу эһиги утарыластыгыт, дьоммутун өлөрдүгүт, бааһыртыгыт» диэн хомуруйуу, кыһарыйыы суох. Хайдах эрэ сэрии диэн дьон икки ардыгар куруук буолар үгэс буолбутун курдук.

Иван Галкин саха тойотторугар тыл эттэ. Ону Петрушка тылбаастаан биэрэр. Ол этиитин сүрүн ис хоһооно – «сахалар утарылаһан тугу да туһаммаккыт, син биир биһиги кыайабыт» диэн. Иван Галкин: «Сэрии диэн туһата суох. Икки өттүттэн өлүү-сүтүү тахсар, хаан тохтор. Онон иккис ордууга киһитэ ыытан кэпсэтиҥ. Бэринниннэр. Оччоҕо кими да тыытыахпыт суоҕа. Бэриннэхтэринэ, кими да тыыппакка төннүөхпүт», – диэн хатылаан, чиҥэтэн эттэ. Ону истэн тойоттор кэпсэтиһэн, сүбэлэһэн баран, сөбүлэстилэр. Арай хаҥас илиитигэр бааһырбыт Өлкөрөй сөбүлэспэтэ. «Оччоҕо тоҕо утарыласпыппытый, хара ааныттан бэриммэккэ», – диир.

Тойоттор сүбэлэһэн: «Биир киһини улахан ордууга ыытыаҕыҥ!» – дэстилэр. Онно Тохтотой барарга сөбүлэһэн, тахсан улахан ордуу диэки барда.

Хаһаактар кэллэхтэринэ, маҥнай өрүс диэки баар кыра ордууга саба түһэллэрэ биллэр этэ. Ол иһин баатырдар үксүлэрэ кыра ордууну көмүскээбиттэрэ. Икки күн утарылаһан баран бэриннилэр. Ону көрөн, улахан ордууга баар дьон бэринэллэрэ сөп этэ.

Оҕо, дьахтар үксэ улахан ордууга баар. Ону Чаллаайы баһылыктаах баатырдар көмүскүүллэр да, ордуу күөллүүн эҥинниин кэтит, киэҥ буолан, буомун оҥоһуута намыһах. Баатырдара аҕыйах. Үксэ көннөрү отчут-масчыт дьон.

Тохтотой баран тоҕо эрэ өр буолла. Чаллаайы – өһөс, харса-хабыра суох киһи. Бука, кини бэринимээри, тойотторго мөккүһүү буолла быһыылаах.

Иһирдьэ кэтэһэн олорооччуларга таһыттан киһи киирэн «иһэр» диэтэ. Саҥата суох киирэрин кэтэстилэр. Аан аһыллан, Тохтотой нүксүччү туттан киирдэ.

– Бэринэргэ сөбүлэстилэр, – Тохтотой олорон баран саҥарда.

– Тоҕо өр буоллуҥ? – Отуой диэн киһи ыйытар.

– Кыратык мөккүһэн ыллылар. Мин «нууччалар кими да тыыппаттар» диэбиппэр, сорохтор, «баҕар, албыннара буолуо» дэстилэр. Уйбаан нууччаны сымнаҕас илиилээх киһи диэн бэринэргэ сөбүлэстилэр. Онон куттаммакка баран киириҥ, – Тохтотой Петрушка диэки көрөр.

Галкинннаах туох да мэһэйэ суох, аһаҕас аанынан улахан ордууга киирдилэр. Эмиэ баатырдар сааларын-сэптэрин хомуйдулар. Сахалар сэриилэрин сэбин биэриэхтэрин олох баҕарбаттар. Хас да киһи бэриммэккэ утарыластылар. Ону хаһаактар төгүрүйэн сааларын күүстэринэн ылаары гыммыттарын, Иван Галкин тохтотто. «Тойотторун кытта кэпсэтиэҕиҥ» дэстилэр. Иван Галкин кыра балаҕаҥҥа икки ордуу тойотторун мунньан, киэҥ кэпсэтиини ыытта. «Аны утарылаһымаҥ! Биһиэхэ эйэлээхтэри, Лөгөй, Амыдай дьоннорун тыытымаҥ! Дьаһааҕы туох да айдаана суох төлөөҥ», – диэн эттэ.

Нуучча эппитин тылбаастатан истэн баран, тойоттор чочумча саҥата суох олордулар. Бэйэ-бэйэлэрин көрсөн ылаллар. Бары Отуой оҕонньор диэки көрөллөр. Кини – Өйүк баай убайа. Эмиэ ытык мааны киһи. Сааһынан да кырдьаҕастара. Отуой олорбохтоон баран, ыар тыллары таһаартыыр курдук нүһэрдик саҥарар:

– Биһиги дьаһааҕы төлүүргэ сөбүлэһэбит. Хайыахпытый. Мин икки этиилээхпин. Саабытын-сэппитин ылымаҥ. Биһиги ох саанан бултуубут. Ох саа суох буоллаҕына, кииһи кыайан бултуохпут суоҕа. Тимир күндү. Тимир сэп элбэх эрэйинэн оҥоһуллар. Онон батыйабытын эмиэ төннөрүҥ. Иккис этиим. Аны аманаакка диэн киһини тутумаҥ. Итигирдик.

Онтон-мантан «сөп», «оннук» диэн күйгүөрэ түстүлэр. Иван Галкин, оҕонньор эппитин тылбаастатан истэн баран, сааны-сэби төннөрөргө сөбүлэстэ. Бэриннэрэн, санаата табыллан, дьаһааҕы үчүгэйдик төлүүр буоллахтарына, аманаакка киһини тутуом суоҕа диэн эттэ.

Онон икки өттүттэн сөбүлэһэн, тыл бэрсэн, илии тутустулар. Хаһаактар дьаһаахха диэн эбии түүлээх ылан, кими да түүрэйдээбэккэ, эйэ дэмнээхтик араҕыстылар. Били Амыдай дьонун, уон киһини, босхолоотулар.

* * *

Хатылы ууһун улуу баайа Аан Үөчэй кыһыҥҥы олоҕо Сэттэ Бэдэрдээх¹³ диэн сүдү алаас улахан күөлүн хоту өттүгэр баар. Хатылы былыр-былыргыттан ууһаан-тэнийэн үөскээбит элбэх ыччаттаах улахан аҕа ууһа. Амма өрүс хочолорунан, Таатта, Түөйэ үрэхтэр үгүс үтүө алаастарынан тарҕанан, сириэдийэн олороллор. Илин-арҕаа барар айан суолун аҥаарыйар аартыгар олохсуйбут буолан, ханна туох буоларын барытын истэ-билэ олороллор.

Нууччалар элбэх киһилээх халыҥ хаҥаластарга тахсан сэриилээн, үчүгэй бөҕөргөтүүлээх ордууларын ылбыттар үһү диэн сурах бэрт киэҥ сиргэ тарҕанна. Сурах сурах курдук киһиттэн киһиэхэ бэриллэригэр уларыйан, эбиллэн-сабыллан тиийэр кыдьыктаах. Ол сурах Үөчэй оҕонньору улаханнык долгутта. Эмиэ туох буоллулар? Икки сыл тухары туох да быһылаан диэни билбэккэ, эйэ дэмнээхтик олорбуттара. Арай быйыл хаҥаластар бороҕоннорго кэлэн сүөһүнү үүрбүттэр үһү диэн кэпсээн баара. Ону Лөгөй тойон остуруокка тиийэн көмө көрдөһөн, быыһаан ылбыттар этэ. Оттон хаҥаластар Амыдай сүөһүтүн-аһын үүрбүттэр, бэйэтин кэлэн таһыйбыттар диэбиттэрэ. Онтон сылтаан буолуо дуо?

Үөчэй хаһаактар кэлбиттэригэр утарыласпатаҕа. Урут даҕаны аҕа уустарын икки ардыларыгар буолар араллааннарга кыттыспат этэ. Уолаттарын эйэ дэмнээх өйгө-санааҕа ииппитэ. Ол иһин киһитэ-сүөһүтэ элбэх. Дьаһаах хомуйааччылары утарар сэриигэ олох кыттымаҥ, тимир саалаах дьону кыайыаххыт суоҕа, таах өлүү, иэдээн буолуо диирэ. Нууччалар сахатааҕар буолуох омуктары самнарбыт улуу омуктар. Ол иһин бачча ыраах сиргэ кэлэллэр. Хаҥаластар утарылаһабыт диэн таах өллөхтөрө, быһыннахтара.

Үөчэй сүбэлэһээри, тугун-ханныгын билээри, илин эҥээр улахан аҕа уустарын бөс-көс дьонун ыҥыран мунньахтыырга сананна. Ол иһин сир-сир аайы тэҥсиктэри¹⁴ ыыталаата. Муус устар ый саҥатыгар мустар гына илдьиттээтэ. Бороҕоҥҥо киһи ыытан, Лөгөй тойону эмиэ ыҥырда.

Кулун тутар ый эргэтигэр халлаан сылыйар. Күн уһуур. Онно-манна ыраах айанныырга үчүгэй кэм буолар. Хатылыга онтон-мантан үтүө-мааны ыалдьыттар кэллилэр, Лөгөй тойон кэлбэтэ. Бука, бэйэтин буруйдаах курдук сананан, туох аанньа көрсүөхтэрэй диэн сэрэхэдийдэҕэ.

Тойоттор бары мустубуттарын кэннэ, хас орон аайы эһэ тэллэхтээх улахан балаҕаҥҥа мунньаҕы саҕалаатылар. Үөчэй баай, мустууну тэрийбит киһи быһыытынан, уҥа-хаҥас көрө-көрө, мунньаҕын саҕалыыр.

– Тойоттор, ыҥырыыбын ылынан кэлбиккитигэр махтал буоллун. Кыһалҕалаах кэм кэллэ. Мин эһигини мантан инньэ хайдах олоробут, туох дьүүлү-дьүһүнү булабыт диэн сүбэлэһээри ыҥырдым. Икки сыл кэриҥэ эйэ дэмнээхтик олорон бараммыт, эмиэ туох үлүгэрэ буолла? Хаҥаласка сэрии буолбут диэн кэпсииллэр. Манна ол сэриигэ сылдьыбыт, көрбүт тойоттор Чыппа Кэрэмэй, Дьааҥкы Бодойох бэйэлэринэн кэлэн олороллор. Туох буолбутун кырдьыгынан эт кулгаахпытыгар иһитиннэриҥ эрэ.

– Чэ, мин кэпсиим дуу, – Чыппа Кэрэмэй тоҕо эрэ буруйдаах киһи курдук аллара көрөн олорон аргыый саҥарар. – Хаҥаластар биһиэхэ кэлэн көмө көрдөөбүттэрэ. Нууччаларга кутурук маһа буолар Лөгөйү, Амыдайы кэһэтэр санаалаах этилэр. Маҥнай Бороҕон сиригэр тиийэн сүөһүлэрин үүрбүттэрэ. Ону нууччалар билэ охсон, өрүскэ тиэрпэккэ эрэ, эмискэ тимир саанан ытыалаан, соһутан, сүөһүнү ыһан кэбиспиттэрэ. Истибиккит буолуо. Онтон хаҥаластар кыһыйан-абаран, Малдьаҕартан, Дьөппөнтөн эбии дьон тардан баран, нууччалар ордууларын төгүрүйэн Амыдайы таһыйбыттара. Ол иһин остуруок дьоно хаҥаластар ордууларыгар кэлэн саба түстүлэр…

– Хайдах хоттордугут? Төһө киһигит өллө? Манна элбэх киһи өлбүт диэн кэпсииллэр. Ол кырдьык дуо? – Үөчэй ыйытар.

– Барыта сүүрбэччэ киһи өлбүтэ. Мэҥэ бэрдэ Таалай баатыр өлбүтэ. Уоннааҕылар – хаҥаластар. Хаһаактар маҥнайгы күн кыра буому туораабатахтара. Өлүү-сүтүү да тахсыбатаҕа. Онтон түүнү быһа дарбыйан утуппатахтара. Иккис күнүгэр холлоҕостору сүгэн аҕалтаан, быраҕаттаан үрдэттилэр. Түөрт сиринэн. Онтон тимир сааларынан тоҕута ытыалаан кимэн киирбиттэригэр кыайан тулуспатыбыт.

– Оччоҕо олус элбэх киһи өлбүт диэн кэпсээбиттэрэ омун эбит дии. Ол эрээри сүүрбэ да киһи өлбүтэ куһаҕан. аһыылаах. Оттон иккис улахан буом утарыласпакка эрэ бэриммит диэн кэпсииллэрэ кырдьык дуо?

– Кырдьык. Саабытын-сэппитин ылаары гыммыттарыгар, бултуур сэппит диэн көрдөспүттэригэр ылбатахтара.

– Иһиттигит дуо, тойоттор? Мин Уйбаан Хаалкыны куһаҕана суох нуучча диэн уруккуттан этэрим. Кинилэри кытта тыл тылга кииристэххэ, этэҥҥэ олоруохха сөп эбит.

– Быста аҕыйаабыт киис тириитин төлүү-төлүү диэ, – Болугур тойоно Хомуос эҕэлээх саҥата иһиллэр.

– Хайыахпытый. Сэриилээн да иннилэрин ылбат дьоммутугар төлүүрбүтүгэр тиийэбит.

– Оттон хаһаактартан хас киһи өлбүтүй? – Баатылыттан кэлбит Ноҕой боотур ыйытар.

– Кинилэртэн түөрт киһи өлбүтүн көрбүтүм, – Дьааҥкы Бодойох хоруйдуур.

– Онон мин маннык этиилээхпин. Аны нууччалары кытта эйэни олохтоон, нус бааччы олоруоҕуҥ. Бачча булан баран биһигиттэн арахсыахтара суоҕа. Соҕурууттан сыл аайы эбии кэлэ туруохтара. Онон утарыласпакка, эйэ дэмнээхтик олорбуппут ордук буолуо. Эйэлээх буоллахпытына, биһигини тыытыахтара суоҕа. Сэһэнньит оҕонньоттор кэпсииллэринэн, былыр биһи өбүгэлэрбит соҕурууттан кэлэн баран, тоҥустары кытта сэриилэспиттэр. Тимир куйахтаах, кылыстаах буолан хотон, тааска үтүрүйбүттэр. Билигин тоҥустары кытары үчүгэй сыһыаннаахпыт, – Үөчэй түмүк тылларын этэригэр кыратык баһын кэҕиҥнэтэр.

– Нууччалар курдук киистэрин босхо былдьыырбыт, аманаакка тутан түүрэйдиирбит эбитэ буоллар, тоҥустар да сыһыаннара атын буолуо этэ, – диэн Хомуос тыл кыбытар.

– Сэриигэ сылдьыбыт дьон кэпсииллэринэн, нууччалар охсуһар сэптэрэ биһиэнинээҕэр ордук үһү, – Үөчэй Хомуос тылын истибэтэх курдук салгыы саҥарар. – Онон хотторуулаах куруук биһиги буолуохпут. Кинилэри кытары үчүгэй сыһыаны олохтуоҕуҥ. Ыраах олоробут, биһигини тыытыахтара суоҕа диэмэҥ. Дьаһааҕы төлүү илик аймах, бу муус устар ыйга илдьэн төлөөн кэбиһиҥ.

– Ити этэрэ сөп. Бэл, халыҥ хаҥаластар кыайан турууласпатахтара. Икки сыллааҕыта сир аайыттан мунньустан, икки ый тымныы кэмҥэ хаайан олорон баран кыайан бэриннэрбэтэхпит. Онон туох да айдаана суох көрдүүр дьаһаахтарын төлүөҕүҥ, – Амма киһитэ Тойбохой аргыый сыыйан саҥарар.

– Биһиги сирбитигэр сыл аайы булчут нууччалар кэлэн кыстыыллар. Сылгыбытын уоран сииллэр, олохтоох кииһи барыыллар. Кииспит аҕыйаан иһэр, – Чэриктэй тойоно илиитин нэлэс гыннарар.

– Оттон биһиэхэ күһүн хантан эрэ атын хаһаактар кэлэннэр дибдийэн дьаһаах көрдөөбүттэрэ. Сыллааҕы дьаһааҕы төлөөбүппүт диирбитин истибэттэр. Ону Уйбаан нууччаҕа тиийэн үҥсүбүппүтүгэр, биһиги дьоммут эһиэхэ сылдьыбатахтара диэн мэлдьэһэр, – диэн соҕуруу Буотама үрэхтэн кэлбит киһи үҥсэргиир.

– Баҕар, атын сиртэн, Олоохуна өрүс диэкиттэн кэлбит нууччалар буолуо. Сураҕа, ол диэки эмиэ бааллар үһү, – диэн Чыппа Кэрэмэй тыл быктарар.

– Алдан үөһээ өттүгэр эмиэ бааллар. Бары кэлэ-кэлэ дьаһаах көрдөөтөхтөрүнэ, сүгүн олордуо да суохтар буолбат дуо?! – Хомуос дьону эргиччи көрөр.

– Биһиги Уйбаан Хаалкыҥҥа эрэ төлүүрбүт сөп. Туох да айдаана суох түүлээх булдун кэнниттэн сыллааҕы дьаһааҕы төлөөн кэбиһиллиэ. Ол кэнниттэн хантан да кэллиннэр, төлүөхпүт суоҕа, – Үөчэй түмүктүүр курдук саҥарар.

– Хаҥалас тойотторо аны аманаакка киһини тутумаҥ диэтилэр. Ону нууччалар сөбүлэстилэр. Биһиги бары көрдүүр түүлээхтэрин биэрэн, аны дьоммутун аманаакка тутумаҥ диэҕиҥ. Уонна остуруок хаһаактарын атын нууччаларга төлүөхпүт суоҕа, – диэн Дьааҥкы Бодойох саҥаран бордургуур.

– Ити сөп. Мин бэйэм баран кэпсэтэн көрүөм. Аманаакка киһини туталлара куһаҕан. Эһиги дьаһаах төлүү тиийдэххитинэ, эмиэ этээриҥ, аны аманаакка киһини тутумаҥ, дьаһааҕы төлүөхпүт диэн.

Ити этиигэ тойоттор бары сөбүлэстилэр. Бары даҕаны утарылаһар санаалара олох суох буолбут. Нууччалар хаҥаластар ордууларын сэриилээн ылан баран, кими да түүрэйдээбэтэхтэрэ, таһыйбатахтара саха дьонун эйэлээх олох диэки хайыһыннарда.

* * *

Муус устар ыйга илин улуустартан тойоттор кэлэн ситэ төлөнө илик дьаһааҕы төлөөтүлэр. «Сыл аайы түүлээх булдун кэнниттэн киис, саһыл тириитин аҕалар буолуохпут, аны аманаакка киһини тутумаҥ» диэн эттилэр, көрдөстүлэр.

Иван Галкин саха тойотторо чыҥха атын дьон буолбуттарын бэлиэтии, үөрэ көрдө. Аны аманаакка киһини тутуо суох буолан тылын биэрдэ. Ону тэҥэ сорох тойоттор: «Хантан кэлбиттэрэ биллибэт нуучча дьоно кэлэн, ыалга киирэн, дьаһаах көрдөөн дибдийэллэр, адьас былдьаан, талаан бараллар», – диэн үҥүстүлэр. Галкин: «Атын сиртэн кэлэллэрэ буолуо, кинилэргэ биэримэҥ», – диэтэ. Туох да көдьүүстээх дьаһалы ылыам диэн эрэннэрбэтэ.

Эмиэ сандал саас кэлэн хаар уулунна. Онтон, «олус эрдэ ириэрдим» диэбит курдук, хотуттан тымныы тыал аныһыйан тоҥордо. Сарсыарда турбуттара, сир-дойду эмиэ тунал хаарынан бүрүллүбүт. Тыала тохтооботох.

Хаһаактар таһырдьа тахса-тахса төттөрү киирэллэр. «Поганая землица» дэһэллэр. Бэйэлэрин дойдуларыгар баччаҕа айылҕа тиллэн, барыта күп-күөх буоларын ахталлар. «Тоҕо бу дойдуга кэлбиккитий, дойдугутугар олоруоххутун, туох күһэйэн аҕалбытай?» – диэн ким даҕаны кинилэртэн ыйыппат. Ол туһунан кэпсэппэттэр даҕаны.

Ол эрээри кэлэн эрэри туох тохтотуо буоллаҕай. Халлаан тыала намтаан, былыта дьайҕаран, сыыйа сылыйан барда. Соҕуруу дойдуттан кэлэр тылбыйар кынаттаах күн аайы элбээн, эҥин саҥалаах чыычаах, кус саҥата күнүстэри-түүннэри иһиллэр буолла.

Улуу эбэ күн аайы уута эбиллэн, мууһун көтөҕөн дыгдатта. Уһун кыһыҥҥа халыҥаабыт муус, көҕөрө кэбирээн, хайыта барыталаата. Уу эбиллэн истэҕин аайы, мууһа кэбирээн, кээрэнэн, хамсаата да, сотору үлтү күөрэлэнэн, тохтоло суох халҕаһалыы уһунна. Муус анньынар, хабырыттар, хайыттар тыаһа, ууга «күр» гына түһэрэ көмүөл модун күүһэ буолан иһиллэр. Ыраахха диэри нэлэһийэр кэлимсэ мууһун үрдүнэн дьиримниир ирбинньик салгына Эбэ уһун уутуттан уһуктан эппэҥнии тыынарын курдук буолан көстөр. Оо, улуу Эбэ, олус да баараҕай, модун, киэптээһиннээх буоллаҕыҥ диэн былыр-былыргыттан хас саха сөҕө, дьулайа, ытыктыы көрбөтөҕөй!

Иван Галкин быйыл саҥа коча кэлэн төннүүтүгэр соҕуруу дойдутугар барар санаалаах. Енисейскэйгэ хаалбыт дьонун көрүөн, сулууспалаан ылбыт үбүн иҥэринэн, олоҕун-дьаһаҕын өрө тардар санаалаах. Кини бу дойдуга кэлэн аҕыйах сыл сулууспалаан, син бэрээдэги олохтообут курдук сананар. Ол эрээри билигин даҕаны бэрээдэк букатыннаахтык көннө диир эрдэ буолуо. Енисейскэйтэн уонна Мангазеяттан туох даҕаны сулууспаҕа киирбэтэх бөлөхтөр кистии-саба кэлэ тураллар. Сорохтор халыыр-талыыр соруктаах кэлэллэр быһыылаах. Сииттэ сахалара «хантан эрэ кэлбит нууччалар эмиэ дьаһаах хомуйдулар» диэн үҥсүбүттэрэ.

Алдаҥҥа Дмитрий Копылов атамааннаах Томскай хаһаактара кэлэн, остуруок туттан, туһунан буруо таһаардылар. Ити курдук кэлэ-кэлэ талбыттарынан хомуйан сомсо сырыттахтарына, олох анархия буолууһу, олохтоох туора урдустары аймыыллар.

Кэргэттэрэ баар сиригэр Енисейскэйгэ тиийэн, государь аатыгар грамота ыытан, Ленскэй кыраайга воеводство тэрийэр туһунан боппуруоһу көтөхтөҕүнэ табыллыыһы. Оччоҕо киһи элбиэ, бэрээдэк олохтонуо этэ. Билигин даҕаны хоту, илин чинчиллэ илик киэҥ сирдэр бааллар. Олору үчүгэйдик чинчийэн, баһылаан, хааһынаҕа элбэх түүлээх киирэрин хааччыйыы элбэх киһилээх воеводство эрэ тэрилиннэҕинэ кыаллыан сөп. Оччоҕо, баҕар, бу дойдуга кэргэттэрин илдьэ кэлэн олохсуйуо этэ. Кыһына тымныы, уһун да, киһи олоруон сөп дойдута эбит. Булда, балыга элбэҕинэн үтүө дойду. Сахалар судаарыстыба дьүүлүгэр-дьаһалыгар үөрэннэхтэринэ, кимнээҕэр сымнаҕас норуот быһыылаах.

Сайын коча кэлэн төннүүтүгэр Иван Галкин барыста. Бэйэтин оннугар эмиэ Парфен Ходыревы хаалларда. Бырааттара Осип Галкин уонна Никифор Галкин хааллылар.

Иван Галкины кытта икки киһи сулууспата бүтэн, үс бааһыран эчэйбит хаһаак барыстылар. Аҕыйах промысловик төнүннэ. Соҕурууттан сулууспалыы диэн биир да киһи эбии кэлбэтэх. Арай промысловиктар кэлбиттэр.

* * *

Саха ыалыгар сайын барахсан бүтүн дьылы аһатар. Баай баайын хаҥатар, дьадаҥы сыл тахсар аһын хаһаанар кэмэ. Сарсыарда эрдэ тураллар, киэһэ хойут утуйаллар. Бачча быйаҥтан баспахтаан хаалыахха дэһэллэр.

Тордуохтаах олус дьадаҥы ыал ахсааныгар киирбэттэр. Иннилэрин көрүнэ, кэннилэрин хомуна сылдьар дьон. Билигин түөрт ыанар ынахтаахтар. Ол үһүөйэх бэйэлэригэр, бултаан, балыктаан эбиннэхтэринэ, айах буолар. Өрөөбө улаатан, аҕатын кытта тэҥҥэ сылдьыһар, көмө киһитэ буолан эрэр. Төһө да соҕотох хаалбыт оҕо буолан харыстаабыттарын, имэрийбиттэрин-томоруйбуттарын иһин, бэйэтигэр үчүгэй буолуо диэн, үлэлэтэ үөрэтэллэр.

Саас чочунааҕы хомуйаллар. Сайын кииһилэни үргээн, куйааска кииһилэ үөрэ оҥостон иһэллэр. Күөл чычаас уутун кэһэн унньууланы хомуйаллар. Аһа силиһигэр буолар. Отун төрдүн быһа тэптэххэ, астаах ото дыгдас гына түһэр. Унньууланы хатаран баран, кэлиигэ үлтү мэлийэн күөрчэххэ кутан сииллэр. Аҥаардастыы үүккэ оргутан эмиэ сиэххэ сөп. Күһүөрү сайын кэйигэһи, бытаны хомуйан мунньаллар. Олору эмиэ үлтү мэлийэн күөрчэххэ куталлар.

Биир сүрүн астара – үөрэ ото. Ону сайын үүнэрин кытта уҥуоҕура илигинэ элбэҕи хомуйаллар. Үөрэ отун хоспох иһигэр күлүккэ тарҕатан хатараллар. Кыһын киллэрэн ууга оргутан буһаран баран ыган кырбастыыллар. Ону тарга, оргуйбут ууга булкуйан үөрэ ас оҥороллор. Уонна санаатахтарын аайы иһэ сылдьаллар. Оҕолор саас иччитийэ илик кус сымыытын хомуйаллар. Күһүөрү сир аһын хомуйуохтара.

Дьадаҥы ыалга эт, үүт кэмчи буолар. Онон төһө кыалларынан сир биэрэр быйаҥыттан хомуйдахтарына, балыктаатахтарына, бултаатахтарына табыллар. Уһун кыһыны туоруур сүрүн аһылыктара – балык. Сайыны быһа мундуга туулууллар. Таһырдьа турар иҥнэри сэриилээх¹⁵ үрдүк атахтаах сибиэ үрдүгэр мундуну тарҕата кутан, күн уотугар хатаран барча оҥороллор. Анныгар уот оттон, ол суоһугар эмиэ хатараллар, буруоҕа оҕустараллар. Буруо сыттаах буоллаҕына, сахсырҕа түспэт. Барча от үлэтигэр өйүө буолар. Элбэҕи хаһааннахтарына, уура сылдьан кыһыннары сииллэр. Күһүөрү сайын сыма оҥорон хаһааналлар. Маҥнай мундуну чиркэйиэр диэри ууга оргуталлар. Онтон таһааран сүрэҕэ ылыллыбыт тууга кутан уутун сүүрдэллэр. Дьиэ таһыгар кураанах буордаах үрдүк сиргэ кыра оҥкучах хаһаллар. Ол иһигэр көҥдөйдүү хастаммыт хатырык иһити олордоллор. Ол иһити холлоҕос диэн ааттыыллар. Холлоҕос түгэҕэр туоһу кырыйан угаллар. Уонна түгэҕин эрэ сабар гына суораты куталлар. Холлоҕос иһигэр хаһаанар балыктарын суорат быыстарайдаан куталлар. Туоллаҕына, үрдүгэр кыратык суорат кутан баран, туостаах хатырыгынан кичэйэн сабаллар. Үрдүнэн тыын тахсыбат гына буорунан көмөллөр. Оннук элбэх сыманы хаһааналлар.

Күһүн сир тоҥуута ол хаһаас астарын хостоон ылан хоспоххо киллэрэн анал холболорго уураллар. Холбо диэн улахан, уһун, сабыылаах мас хоппону ааттыыллар. Эрдэтээҕи сыма сыттыйар. Үөрэммит астара буолан, онно кыһамматтар. Кыһын киллэрэн сииллэр.

Быстар дьадаҥы ыал, саас хаһаас сымалара бүттэҕинэ, аччыктыыллар. Хоргуйумаары, тиит субатын кыһыйан, ууга оргутан сии сатыыллар. Ол астара туох иҥэмтэлээх буолуой. Ыксаан тириини буһаран сиэбит, аччыктаан сирэйдэрэ испит дьон биир эмэ ынахтара төрөөтөҕүнэ үөрүү, дьол буолар. Сэниэ ылаллар.

Өрөөбө туу көрөрүн сөбүлүүр. Сарт тымтайын сүгэн, күөлүн таһыгар кэллэ. Олоро биэрэн сутуруоларын, сыалыйатын уһулталаата. Ууга киирбитигэр, кыракый мундулар үргэн көхсүлэрэ хараарыҥнаата. Үктээбит сириттэн уу хабахтара былдьыгыраан тахсаллар. Угаайы иннигэр ото суох кыра ыраас уулаах. Тууну баттаппыт уһун уктаах хараарбыт силистээх оттору тарыйбытыгар, туу үөһэ өттө дыгдас гынан атыгыраан көһүннэ. Төгүрүк киспэ үөһэ өттүттэн тутан соһо тарпытыгар, туу иһигэр киирбит балыктар илиитигэр быллыгыраһан билиннилэр. Туу аллараа өттүттэн өйүү тутан көтөҕөн таһаарбытыгар, тууга киирбит балыктар мөхсөн бирилээн, сирэйигэр уу бырдаҥалаата. Ыараабыт тууну көтөҕөн, бадарааннаах ууну кэһэн батыччахтаан, кытыыга таҕыста. Муннугар ньамах никсик сыта билиннэ. Туутун туруоран баран, тылбыытын төлөрүтэн ылан сиргэ бырахта. Туутун таҥнары тутан балыгын тымтайыгар сүөкээтэ. Биир баҕа киирбитин атаҕыттан ылан тыраадыҥнатан ылан бырахта. Бүгүн бэркэ киирбит. Сорох күн аҕыйах буолар. Ону аҕата балык тахсыбатах, кирийбит буоллаҕа диэччи. Туу тылбыытын кэтэрдэн баран, оннугар киллэрэн укта. Иккис тууга аҕыйах балык киирбит. Барыта алта тууну көрөн, тымтайын ортотунан балыгы ылла. Дьиэтигэр аҕалбытыгар бөдөҥүн талан үтэһэҕэ үөллүлэр.

* * *

Сайын устата туох даҕаны быһылаан буолбата. Саха киһитэ күөх сайыҥҥа солото суох буолар. Хаһан да бүппэт үлэлэригэр түбүгүрэн тахсаллар. Этэҥҥэ олордоххо дьыл-хонук ааһара түргэн.

Аҕа ууһун ыаллара төһө да киэҥ сиринэн тайаан арҕам-тарҕам олордоллор, сонуннарын билсиһэ-истиһэ олороллор. Ким өлбүтэ, төрөөбүтэ, ким тугу бултаабыта, ким сайылыкка тахсыбыта, кимнээх этиспиттэрэ, ким ханна барбыта барыта иһиллэ турааччы. Ыалдьыт киирдэҕинэ, туох-ханнык иннинэ сонун ыйыталаһаллар. Элбэх кэпсээннээх киһи мааны ыалдьыт буолар. Дьиэлээхтэри сэргэхситэр.

Остуруок дьоно сайын ханна да барбатылар. Саха ыалын курдук сайын сиир астарын хаһаамматтар. Соҕурууттан бэлэм ас тиэллэн кэлэр. Кочанан бурдук, туус, туустаах сыа, мүөт, буокка кэлбитэ. Оттон эти, арыыны, кыайан бултаабат сахалартан дьаһаах оннугар диэн буор босхо ылаллар. Сорох тойоттор бэлэх диэн бүтүн кур оҕуһу аҕалааччылар.