Текст книги "Вәгъдә – иман / Обещание – дело чести (на татарском языке)"

Милләткә – әфьюн

(Татарстан Республикасы Президенты Минтимер Шәрип улы Шәймиевкә мөрәҗәгать)

Мөхтәрәм Минтимер Шәрип улы!

Дәүләт кадәр дәүләт сүтелгәннән соң, җәмгыятьтә күчеш чоры вакытында менә икенче дистә ел инде көн саен төрле бәла-казалар булып тора. Шөкер, аларның күбесе хәл ителеп килә, һәм тормышыбыз камиллеккә таба бара. Ләкин һәр чор, үзенең яңа авыруын да китереп чыгарып, рухиятебезне гарипләндерүче яңадан-яңа шаукымнарга җирлек бирә. Без, уңышларыбызга артыграк куанып җибәреп, аяк астында гына яткан бик куркыныч афәтне күз уңыннан ычкындырганбыз; әлеге афәт, шушы рәвешле дәвам иткән очракта, безне иртәме-соңмы коточкыч фаҗигагә китерәчәк.

Сүз бүгенгесе көндәге җыр сәнгатенең халыкны гарипләндерүче әфьюнга әйләнеп баруы хакында. Радио-телевидение аша һәм концерт залларында яңгыраган күп кенә мәгънәсез, төссез һәм оятсыз җырлар халыкның зәвыгын тупасландыра, рухын гарипләндерә. Композиторларны көй язарга, авторларны җыр сүзләре иҗат итәргә, җырчыга җырларга өйрәтеп алтын киңәшләрегезне бирсәгезче дип мөрәҗәгать итүебез түгел. Хосусый милек икътисадта шәп нәтиҗәләр бирә алса да, рухият, тәрбия өлкәсендә дәүләт контроле юкка чыгарга тиеш түгел дип беләбез! Андый контроль хәтта икътисадта да бар. Татарстан дәүләте бу өлкәдә төп координатор – эшләрне җайга салучы, көйләүче, буразнадан читкә тайпылырга ирек бирмәүче бердәнбер вәкаләтле көч дип исәпләп, без ялгышмыйбыз.

Әйе, аңлашыла, сәнгать аерым кулларга күчеп бара. Базар икътисады заманында бу – уңай күренеш. Ләкин дәүләт шәхси кибет хуҗаларына, бозылган ит, казылык яки бүтән ризыкны саттырып, гавамны агуларга мөмкинлек бирми бит! Ә «хосусый эстрада фабрикалары һәм кибетләре» рәхәтләнеп халыкны исәнгерәйтү, гарипләндерү эшен дәвам итә.

Хәер, искергән казылыктан соң адәм баласы, ашказанын юдыртып яки клизма ясатып, фаҗигадән котыла ала. Ләкин кешенең күңеленә, рухына, баш миенә «клизма» ясап булмый бит! Зинһар, безне дөрес аңлагыз! Бу – җан авазы, йөрәк тавышы. Ниндидер аерым кеше-авторларның һәм шәхси компанияләрнең җыр сәнгатендә эшләргә лицензияләре булса да, яшь буынны, милләтне рухи яктан гарипләндерергә лицензия-хокуклары юк лабаса!

Сезнең күптән түгел әйткән фикерегез әдәбият, сәнгать һәм тәрбия өлкәсендә гамәл кылучыларга бу болгавыр заманда төп критерий булырга тиеш. Тормышыбызга бик куркыныч чир үтеп керде: ул – төрле тискәре күренеш-гамәлләргә кешенең акрынлап ияләшә баруы, күнегүе (привыкание) дигән олуг фикер ишеттек без Сезнең авыздан узган язда.

Буш көйләргә, тозсыз, оятсыз сүзле һәм мәгънәсез җыр текстларын такмаклап сикергән җырчы кисәкләренә тамашачыбыз бер күнегеп, ияләнеп китә икән, соңыннан аның рухын сафландыру, күңелен нурландыру гаять кыен булачак…

Сезнең Указ нигезендә быелгы ел Әдәбият-сәнгать елы дип игълан ителде. Һәм өстебездә торган афәттән нәкъ быел ук арына алмасак, бу хатаны киләсе ел төзәтер дигән бернинди өмет-ышаныч юк бездә.

Дөрес аңлашылсын, без цензура кертергә җыенмыйбыз, андый гамәлдән Ходай сакласын! Үз заманында Руслан Аушев дигән күренекле шәхес һәм зирәк акыллы сәясәтче, «Экспресс-газета» кебек «чүп чиләкләре» н Ингушетия территориясенә кертүне махсус Указ белән тыеп, милләтен аз гына булса да рухи пычранудан аралап кала алган иде.

Безнең анык тәкъдимнәр шуннан гыйбарәт: Мәдәният министрлыгы каршында сәнгать киңәшмәсе төзергә. Аның составына өлкән буын, урта буын һәм яшь буын әдәбият-сәнгать әһелләре (композитор, язучы, җырчы) керергә тиеш. Киңәшмәне компетентлы җитәкчебез – м,?????

әдәният министры җитәкләргә тиештер. Бу Зур сәнгать киңәшмәсе дип аталсын. Икенчесе, Язучылар һәм Композиторлар берлеге идарәләре каршында Кече сәнгать киңәшмәләре эшләргә тиеш.

Һәр эстрада әсәре, һәр җыр әлеге дәрәҗәле киңәшмәләр фатихасы белән генә тамашачыга барып ирешсен.

Киңәшмәләрнең аерым Уставлары булып, әлеге документларда иң беренче чиратта яшь иҗатчыларга ярдәм итү күздә тотылсын иде. Һәм шулай ук әлеге сәнгать киңәшмәләре шоу-бизнес белән шөгыльләнүче хосусый компания, шәхси эшмәкәрләрнең җыр сәнгате өлкәсендәге эшчәнлекләрендә ышанычлы терәк, аларга иҗади яктан ярдәм итүче дәрәҗәсендә булырга тиеш.

Илһам Шакиров, Әлфия Авзалова,

Зилә Сөнгатуллина, Венера Ганиева,

Мирсәет Яруллин, Разил Вәлиев

һәм бер төркем сәнгать әһелләре

2006

Рухи гариплектән сакланыйк

Узган Әдәбият-сәнгать елында без, депутатлар, һәрвакыттагыча, Мәдәният министрлыгы оештырган һәр чарада катнашып, кулдан килгән кадәр үз өлешебезне кертергә тырыштык. Инде менә ун елга якын без республикадагы мәдәният хезмәткәрләренә үз һөнәре буенча озак эшләгән өчен өстәмә хезмәт хакы түләү мәсьәләсен хәл итү юлларын эзләгән идек. Бу тырышлыкларыбыз, ниһаять, узган елда тормышка ашты. Әлеге максатларга республика бюджетыннан 100 млн сум чамасы өстәмә акча бүлеп бирелде. Бу казанышыбыз Мәдәният министрлыгы белән Татарстан Республикасы Дәүләт Советы Комитетының чын мәгънәсендә бергәләп эшләү нәтиҗәсе, уртак уңышыбыз булды. Форсаттан файдаланып, мин безнең тәкъдимнәребезнең закон дәрәҗәсенә җитүенә хәер-фатиха биргән Президентыбызга, хөкүмәтебезгә, депутатларыбызга барча мәдәният хезмәткәрләре исеменнән рәхмәт сүзләре әйтсәм, урынлы булыр кебек. Шулай ук әлеге яңартылган Закон нигезендә профессиональ иҗат коллективларына җәмгысы 50 млн сумлык грантлар бирелү дә бик күркәм яңалык булды.

Әдәбият-сәнгать елы рәсми төстә тәмамланса да, узган елны көн тәртибенә куелган мәсьәләләр безнең белән бергә калды, һәм без аларны Хәйрия елында да, алдагы елларда да шундый ук уңыш белән хәл итәргә тиешбез. Ә проблемалар хәл ителгән саен, аларның тагын да мөһимрәкләре, тагын да зурраклары пәйда була тора.

Узган елны республикабызны шаулаткан вакыйгаларның берсе тарихи-мәдәни һәйкәлләребезне саклауга багышланган иде. Бу мәсьәлә әле бүген дә тулысынча хәл ителмәгән, аны хәл итү өчен хөкүмәтебез, парламентыбыз һәм җирле органнарның үзара килешеп эшләүләре таләп ителәчәк. Иң беренче чиратта безгә инде күптән «сакаллы» проектка әверелгән «Мирас» программасын тиз арада кабул итеп, бюджеттан акча бүлеп бирергә һәм, ниһаять, аны гамәлгә ашыра башларга кирәк. Әмма ни өчендер бу үтә дә мөһим һәм озак перспективага исәпләнгән мәсьәләне хәл итү өчен нибарысы өч ел вакыт бирелгән. Әгәр дә ул Дәүләт программасы кысаларына кертелеп, 10 еллык программа итеп төзелсә һәм закон белән расланса, аның статусы да, мөмкинлекләре дә бермә-бер арткан булыр иде. Проект авторлары җиңелрәк юлны сайлап, минемчә, эшне катлауландыра гына төшкәннәр кебек.

Инде әйткәнемчә, узган елны «Мәдәният» Законына аерым маддә өстәлеп, республикабызда мәдәният өлкәсендә беренче мәртәбә грантлар системасы гамәлгә керә башлады. Быелгысы һәм алдагы елларда аның даирәсен киңәйтә төшеп, мәдәният сарайларына, китапханәләргә, музейларга һәм башка мәдәният оешмаларына грантлар бирә башласак, республикабызның рухи тормышы күзгә күренеп җанланып китәр иде. Илкүләм приоритетлы проектлар арасында мәдәнияткә урын табылмавына безнең Президентыбыз ачыктан-ачык үзенең ризасызлыгын белдергән иде. Менә шушы гаделсезлекне бетерү өчен, республикадагы мәдәният оешмаларына, һич югында, берәр миллион сумлык 50 грант билгеләнсә, күләгәдә калган мәдәният бакчасына якты кояш нурлары төшкән сыман булыр иде. Ә мәдәниятнең, бигрәк тә милли мәдәниятебезнең чишмә башы, төп нигезе авылларда, шул ук мәдәният йортларында, китапханәләрдә, музейларда булуын истә тотсак, бу гамәлнең никадәр мөһим икәнлеге тагын да ныграк ачыклана төшә.

Быелгы Хәйрия елында гомерләрен әдәбият-сәнгатькә багышлап, лаеклы ялга чыккан ветераннарыбызга да аерым хөрмәт күрсәтелә башлар, аларга игътибар бераз булса да артыр дип уйлыйбыз. Мәсәлән, Мәскәүдән һәм С.-Петербургтан үрнәк алып, иң мәшһүр һәм ярдәмгә мохтаҗ әдәбият-сәнгать ветераннарына махсус стипендияләр билгеләүне гамәлгә кертсәк, бик тә яхшы булыр иде. Беренчедән, бу гамәл ветераннарны мескенлеккә төшүдән коткарса, икенчедән, сәнгать дөньясына яңа аяк басучы яшьләр алдында сайлаган профессияләренең, гомерлек һөнәрләренең абруен бераз булса да күтәрер иде.

Менә без, ниһаять, күптән борчылып көткән җирле үзидарә шартларына аяк бастык. Аның кыенлыклары, очы очка ялганмаган җирләре сезгә дә, безгә дә яхшы билгеле. Әгәр дә без бүген, әле камилләшеп җитмәгән Россия законнарына нигезләнеп, үзебезнең бөтен мәдәният оешмаларыбызны уптым илаһи башы-аягы белән җирле үзидарә җилкәсенә өеп куйсак, авыл-район мәдәнияте, бик тә авыр хәлгә төшеп, тора-бара бөтенләй күтәрәм хәлгә калырга мөмкин. Аннары аларның берәм-берәм ябылып, бермә-бер кимүләре дә котылгысыз булачак. Юк, мин һич кенә дә бүгенгесе көндә җирле үзидарәләргә республика казнасыннан бүленеп бирелә торган ярдәмне инкяр итәргә җыенмыйм. Әмма бу ярдәмнең күләме җан асрарга да көчкә-көчкә генә җитә, ә алга бару, үсеш турында хыялланасы гына кала. Компьютерсыз, китапсыз китапханәләрнең, музыка уен кораллары, музыкаль аппаратуралары, сәхнә җиһазлары булмаган, дистә еллар буена ремонт күрмәгән мәдәният сарайларының бүгенге кешенең рухи ихтыяҗларын канәгатьләндерә алмавы, заман таләпләренә туры килмәве барыбызга да мәгълүм бит.

Безнең республикада елдан-ел бик тә кирәкле һәм яхшы законнар кабул ителә тора. Аларның күбесенең проектлары хөкүмәт тарафыннан эшләнә. Әмма шул яхшы законнарның гамәлгә ашуы гына җитенкерәми. Мәсәлән, моннан берничә ел элек без «Мәҗбүри данә турында» республика Законы кабул иткән идек. Шул Закон нигезендә зур китапханәләр һәм архивлар республика нәшриятларында басылган китапларның һәм башка төрле басмаларның, аудио-видеоязмаларның һәммәсен дә мәҗбүри төстә бер-ике данә алып барырга тиешләр. Әмма бу Закон һаман тулысынча эшләп китә алмый, республикада чыккан мәгълүмати продукциянең нибары 60–70 проценты гына тиешле урыннарга барып җитә. Хөкүмәтебез бу өлкәдә дә үзенең каты кулы белән тәртип урнаштырса, киләсе буыннар һәм тарих өчен тупланган мәгълүматларыбыз тагын да баерак һәм тулырак булыр иде.

Узган елны нәшриятларыбыз складларында сакланучы 25 миллион сумлык китаплар хакында да шактый сүзләр булды. Ә шул ук вакытта республикада ел буена бер дистәдән артык китап ала алмаган китапханәләребез байтак. Мәсәлән, узган елны Биектау, Кайбыч, Чүпрәле, Апас, Теләче районнарында китап сатып алу һәм подписка оештыру өчен, бер китапханәгә уртача 2–6 мең сум акча бирелгән. Әмма 2 мең сумга бүген бер яхшы альбом яисә атлас та алып булмый бит! Ә балалар китапханәләренең хәле тагын да аянычрак. Мәсәлән, Буа районында узган елны бер китапханәгә балалар өчен нибарысы – 5 китап, Балтач районында – 9 китап, Алабуга, Әгерҗе, Кама Тамагы районнарында бер яңа китап сатып алынган. Быелгы Хәйрия елында республикабыз китапханәләренә балалар китаплары алу буенча махсус акция оештыра алсак, бик тә игелекле эш кылган саналыр идек. Чөнки мәдәнияттән, китаптан, сәнгатьтән аерылган бала әкрен-әкрен рухи гариплеккә дучар ителергә мөмкин. Ә рухи гариплек – физик гариплектән дә куркынычрак нәрсә.

2007

Язмышыбыз елъязмачысы

«Ватаным Татарстан» – республикабызның Дәүләт Советы һәм хөкүмәте тарафыннан гамәлгә куелган татар телендәге бердәнбер рәсми газета. Бер караганда, рәсми газета булу аңа мәртәбә һәм дәрәҗә өсти, ә икенче караганда, рәсмилек бу басмада эшләүчеләрнең җаваплылыгын арттыра, аларны дәүләти һәм рәсми кысаларга керергә мәҗбүр итә. Ул журналистларга үз сүзләрен генә түгел, ә хөкүмәт фикерен җиткерү бурычын да йөкли. Бу исә күпмедер дәрәҗәдә сүз һәм фикер иреген йөгәнләп яисә тышаулап куя. Чөнки рәсми газетаның төп максаты һәм бурычы, – бер яктан, дәүләт идеологиясен халыкка аңлату булса, икенче яктан, халыкның уй-фикерләрен рәсми җитәкчелеккә һәм киң җәмәгатьчелеккә җиткерү. Менә шуннан чыгып караганда, үз көнен үзе күрүче яисә рәсмилек статусы беркетелмәгән башка басмаларның хәле җиңелрәк, иҗат мөмкинлекләре зуррак кебек. Газетада яисә журналда басылган язма өчен алар бары тик үз укучылары һәм закон каршында гына җавап тота. Ә «Ватаным Татарстан» ның һәр җөмләсе дәүләт – республика идеологиясенә дә аваздаш булырга, Татарстанның гавамга әйтергә теләгән фикере булып яңгырарга тиеш. Бу гаҗәп тә катлаулы һәм җаваплы бурычны, шөкер, «Ватаным Татарстан» газетасы һәм аның элгәрләре инде менә бер гасырга якын уңышлы рәвештә башкарып килә.

«Ватаным Татарстан» ны юкка гына халык белән дәүләт һәм җитәкчелек арасындагы күпер дип атамый торганнардыр. Ә күпернең язмышы беркайчан да җиңел булмаган. «Күпер – бик тә кирәкле нәрсә, әмма, гадәттә, күпер өстендә яшәмиләр, аның аркылы үтеп-сүтеп кенә йөриләр», – дигән иде кемдер. «Ватаным Татарстан» хезмәткәрләре – шушы күперне үз иңнәрендә тотып торучылар, ике ярны тоташтыручы рухи күпернең алтын субайлары!

«Ватаным Татарстан», татар телендә кануннар һәм рәсми карарлар бастыручы бердәнбер газета буларак, уникаль басма саналырга хаклы. Ләкин шунысы кызганыч: әлеге рәсми документлар барча халык тарафыннан да егылып укыла торган язмалар түгел. Бу нәрсә иң беренче чиратта газетаның тиражына тискәре йогынты ясый торгандыр. Чөнки ул, тираж арттыру өчен, үзенең битләренә урам кызларын һәм замана башкисәрләрен чыгарып, «матбугати оргияләр» оештыра алмый. Шуны истә тотып, дәүләт органнары газетага ярдәмгә килсә һәм республикадагы ике мең китапханә, ике мең ярым клубка һәм Мәдәният йортына, ике мең ярым мәктәпкә, бер мең муниципаль берәмлеккә, барча дәүләти оешмаларга берәр генә данә «Ватаным Татарстан» га язылуны оештырса, газетаның тиражы шунда ук бермә-бер артыр иде. Ә бу үз чиратында хокукый дәүләттә яшәргә җыенган халыкның законнар һәм карарлар белән танышу мөмкинлеген киңәйтәчәк. Без бит халыкка: «Законнарны белмәү беркемне дә җаваплылыктан азат итми», – дибез, ә үзебез аларга, законлы хокукларын һәм бурычларын тиешле дәрәҗәдә аңлату өчен, шартлар тудырмыйбыз. Билгеле, моның өчен газетада, законнарны һәм карарларны бастыру белән бергә, аларга тәфсилле аңлатмалар бирү һәм ул законнарның үтәлеше хакында даими язмалар урнаштыру да кирәктер. Юбилей алдыннан редакция коллективы белән очрашу вакытында Президентыбыз да бу хакта үзенең фикерен әйтте.

Заманында бөек Тукай: «Тәнкыйть – кирәкле шәйдер…» – дип әйткән. Ул бүгенге болгавыр һәм азгынлыкка чумган заманда, бәлки, Тукай заманына караганда да кирәгрәктер. Әмма соңгы елларда тәнкыйтьнең тәэсир көче кимедеме, әллә инде безнең тиреләребез калынайдымы, җан ачысы белән борчылып язылган мәкаләләр дә ни җәмәгатьчелек, ни җитәкчелек тарафыннан бөтенләй диярлек игътибарга алынмый башлады. «Эт өрер, бүре йөрер» дигәндәй, газета яза тора, азгынлыкка, бозыклыкка, ришвәтчелеккә баткан адәми затлар, берни булмагандай, үз гамәлләрен кыла тора. Бу хәлдән чыгу өчен, безгә, бәлки, хөкүмәт яисә парламент дәрәҗәсендә сүз кузгатып, җитәкчеләргә һәм контрольлек итүче органнарга тәнкыйть мәкаләсенә игътибар итү, нәтиҗә ясау һәм чара күрү бурычын йөкләргә кирәктер? Киләчәктә үзебезнең Комитет утырышларының берсен матбугат проблемаларына багышларга җыенабыз һәм анда бу мәсьәләне дә игътибар үзәгенә алырбыз дип уйлыйм.

«Ватаным Татарстан» Министрлар Кабинеты һәм Татарстан Дәүләт Советы органы булса да, урыс телендә чыгучы шундый ук рәсми газета саналган «Республика Татарстан» нан аермалы буларак, аның әле тагын бер бик югары миссиясе бар. Ул – бөтен дөнья буйлап сибелгән һәр татар кешесенең үз газетасы; бу матбага бүгенге көндә бөтентатар газетасы вазифасын да башкара. Менә шул газетага, аның коллективына өстәмә бурычлар һәм җаваплылык йөкли. Әгәр сиңа шундый җаваплы вазифа йөкләтелгән икән, димәк, син бөтен татар дөньясын мөмкин булган кадәр үз битләреңдә яктыртып барырга, читтәге татарларның да рухи һәм мәгълүмати ихтыяҗларын канәгатьләндерергә тиешсең. Ә моның өчен техник һәм матди мөмкинлекләр тудыру, Россия төбәкләрендә һәм чит илләрдә корреспондент пунктлары булдыру, алар белән ике яклы элемтә урнаштыру, газетаның кәгазь һәм электрон вариантларын дөньяның төрле төбәкләренә җиткерү чараларын күрү кирәк. Моннан алты ел элек без Татарстан Конституциясенә читтә яшәүче татарларның рухи ихтыяҗларын канәгатьләндерүдә Татарстанның ярдәме хакында аерым маддә өстәдек. Узган ел әлеге бурычны Россия белән Татарстан арасында вәкаләтләр бүлешү хакындагы Шартнамәдә Федераль закон белән беркетеп куйдык. Димәк, «Ватаным Татарстан» ны дөньяга тарату өчен, Татарстан Конституциясе дә, Россия законы да мөмкинлек бирә, безгә хәзер бергәләп шуны тормышка ашыру механизмын эшләргә һәм аны башкарып чыгарга кирәк.

Соңгы арада газета-журналлардан теләсә нинди юллар белән акча эшләүне таләп итә башладылар. Бер караганда, бу дөрестер дә. Әгәр бөтен илебез белән базар икътисадына кереп барабыз икән, без генә бер читтә коммунизм төзеп ята алмый торганбыздыр. Әмма «пәри башка, җен башка» дигәндәй, таләпне куйганда, иң әүвәл кемнән нәрсә сораганыңны акча янчыгы аша гына түгел, ә күңел аша да үткәреп карарга кирәктер. Мәсәлән, безнең илдә балага ундүрт яшькә кадәр эшкә урнашу, димәк, акча эшләү тыелган икән, шул яшьтәге балалар өчен чыгарылучы газета яисә журналдан көчләп акча эшләтү, акча таптыру дөрес гамәл булыр микән? Шулай ук бу очракта әдәби басмалардан да, матди байлыктан битәр, иң әүвәл рухи байлык таләп итү дөресрәктер, минемчә. Ә инде реклама бастырып акча эшләүгә килгәндә, бу өлкәдә татар басмалары урыс басмалары белән берничек тә ярыша алмый. Гомумән, татар теле чын мәгънәсендә дәүләт теле дәрәҗәсенә күтәрелмичә, аннан акча эшләтергә тырышу зур нәтиҗәләр бирмәс. Җитмәсә, үзебезнең хөкүмәтебез дә, тендер-конкурслар турындагы реклама белдерүләрен урыс телендә генә бастыруны хуплап, татар басмаларын бу юл белән акча эшләү мөмкинлегеннән мәхрүм итте. Рекламаны урыс телендә генә бастыру, татар телле газета-журналларның бюджетын ныгытуны гына чикләп калмыйча, татар теленең дәрәҗәсен һәм рәсми статусын түбән төшерә. Дөрес, мондый очракта газета-журнал укучыларның күңелләрен күрерлек язмалар өчен урын күбрәк кала, реклама бастырыласы урында алар үзләре теләгән кызыклы язмаларны күрә ала. «Татмедиа» җитәкчелеге киләчәктә газета-журналларның исәп-хисап нормативларын әзерләгәндә, һәр аерым басманың үзенчәлегенә игътибар итеп һәм милли басмаларның мөмкинлекләрен истә тотып эшләсә, дөресрәк булыр. Ә инде рәсми статустагы «Ватаным Татарстан» га аерым игътибар, дәүләти басмага, базар мөнәсәбәтеннән битәр, дәүләти мөнәсәбәт булырга тиешлеген беркем дә инкяр итә алмый.

Соңгы елларда республикабызда чыгучы милли басмаларның теле бик тә чүпләнде. Бу яктан караганда да башка басмаларга үрнәк күрсәтү – «Ватаным Татарстан» ның бурычы. Урыс теленнән алынган калькалар, әдәби тел нормаларына сыймаган гыйбарәләрне хәзер һәр язмада диярлек очратырга мөмкин. Ялгышмасам, баш редактор булып Шәмси Хамматов эшләгән заманда, шушы чирдән арыну өчен, редакциядә тел чисталыгын тикшереп торучы әдәби мөхәррир штаты булдырылган иде. Ул вазифага Шәмси ага күренекле язучы, тел остасы Хәсән Сарьянны чакырды. Бу тәҗрибә бүген яңадан тормышка кайтса, бик дөрес булыр.

Үзең кылган гамәлләргә, басылган язмаларга читтән күз ташлау өчен, редколлегия эшен җанландырып, чыккан саннар хакында кимендә айга бер мәртәбә тәфсилле фикер алышу, парламент һәм хөкүмәт әһелләре белән газета хакында «түгәрәк өстәл» ләр, эшлекле әңгәмәләр үткәрү дә зыян итмәс.

«Ватаным Татарстан» гомер-гомергә әдәби хәрәкәтебезнең үзәгендә булды. Язучыларның иң асыл әсәрләре аның битләрендә дөнья күрде, әдәби тәнкыйть мәкаләләренең дә иң саллылары шунда басылды. «Ватаным Татарстан» да әсәр бастыру теләсә кайсы язучы өчен мәртәбә санала иде. Дөрес, хәзер махсус әдәби-мәдәни басмалар дөньяга килде. Әмма халкыбызның төп газетасы буларак, «Ватаным Татарстан» үзенең туксан еллык бу күркәм традициясенә хилафлык китермичә, әдипләребезнең иң төпле әсәрләрен киләчәктә дә халыкка җиткерә торсын иде.

Гадәттә, юбилей көннәрендә мактау сүзләре генә сөйлиләр. Ә мин һаман хәл ителәсе проблемалар, чишеләсе мәсьәләләр хакында сөйлим. Әйе, «Ватаным Татарстан» – күккә чөеп мактарлык, теләсә кайда горурланып сөйләрлек затлы басма, уйлы-фикерле, хисле-моңлы, иманлы һәм туры кыйблалы газета. Ә безнең аны тагын да матуррак һәм үтемлерәк, дәрәҗәлерәк һәм затлырак итеп күрәсебез килә. Чөнки ул – халкыбызның рухи көзгесе, язмышыбыз елъязмачысы. Ә без халкыбызга да, аның олуг газетасына да, үзебезгә дә бары тик матур киләчәк һәм бәхетле язмыш кына телибез.

2008

Мәдәният елы – зур өметләр елы

Адәм баласына исем кушкан кебек, елларны да ниндидер исем белән атау инде бик борынгы заманнардан килә. Шәрык илләрендә һәр яңа елга бер җанвар исеме биреп, аны шул җанварга охшатып, анда шул җанвар сыйфатларын күрергә тырышканнар. Мәсәлән, Кытай календаре буенча быелгысы ел – Ат елы. Бик хуп, ат – татарлар өчен дә бик кадерле җан иясе, шуңа күрә бу елны без зур өметләр баглап, халкыбызга уңышлар китерәчәк ел дип кабул кылдык. Ә инде шуның өстенә Россия һәм Татарстан Президентлары тарафыннан 2014 ел «Мәдәният елы» дип игълан ителгәч, бу өметләребез тагын да бөтәебрәк, тулыланыбрак киткәндәй булды.

Безнең бабаларыбыз борын-борыннан атлы кавем булганнар, алар ат белән тормыш иткәннәр, атка менеп яу чапканнар, кыскасы, ат аларны туендырган да, киендергән дә, бөек дәүләтле дә иткән. Шунысы кызганыч: тора-бара без иярдән төшеп җәяүле язмышка дучар булганбыз, соңрак машина шаукымына бирелгәнбез, татарны татар иткән аттан акрынлап аерылганбыз. Яшьрәк чакта мин, шушы хакта сыкранып, болай дип язган идем:

 
Мине ташлап аргамагым качты,
Чабып китте дала ягына…
Ияренә менгермәсә дөнья,
Асылынып барыйк ялына!
 

«Ир күңелендә иярле ат ятар» диләр безнең халыкта. Мин моны, бераз үзгәртеп, «Татар күңелендә канатлы ат ятар» дип әйтер идем. Ә ул канатлы ат – безнең әдәбиятыбыз, сәнгатебез, көй-моңнарыбыз, гореф-гадәтләребез, йолаларыбыз, иманыбыз, кыскасы, мәдәниятебез. Димәк, быелгысы Ат һәм Мәдәният елы – икеләтә безнең ел, пар атта җилдерәсе уңышлы елыбыз булырга тиеш. Тиешен тиештер дә, ә ул, чыннан да, шундый булсын өчен, без үзебез ниләр эшләргә тиеш соң?

Соңгы елларда республикабызның икътисади нигезе шактый ныгыды, ил каршында дәрәҗәсе дә үсте, шәһәр һәм авыл урамнары шәхси машиналар белән тулды, тормышыбыз да бераз көйләнде, юллар, күперләр салынды, яңа мәктәпләр, балалар бакчалары, мәдәният йортлары калкып чыкты. Бер караганда, барысы да хәрәкәттә, үсештә кебек. Әмма ләкин…

Ходай Тәгалә һәрнәрсәне парлы итеп яраткан. Очар өчен кошларга ике канат биргән. Кешенең, кешелекнең дә ике канаты бар: аның берсе – матди тормыш булса, икенчесе – рухи дөнья. Кошлар кебек, халыклар да бер канатта оча, күккә күтәрелә алмый. Соңгы елларда безнең бер канатыбыз – рухи дөньябыз – шактый зәгыйфьләнде, халкыбызның, милләтебезнең рухи җирлеге какшады. Ә рухи яктан нигезе нык булмаган халыкның киләчәге өметсез. Моны исбатлап торуның хаҗәте дә юктыр, чөнки һәрберебез шаһит, соңгы елларда яшьләр арасында итагать, тәрбия мәсьәләсе зур проблемага әверелде. Дәүләт Советына да балалары төрмәләргә эләккән, хокук саклау органнары күзәтүендә торган ата-аналар бик еш мөрәҗәгать итә. Кызганыч ки, аларның саны даими артып тора. Итагатьле, тәртипле гаиләләрдә үскән балаларның да шундый афәткә очравы аеруча гаҗәпсенү уята.

Бүген ата-ана бала тәрбияләүгә тиешенчә игътибар бирә алмый. Өч яше тулгач, алар улларын, кызларын балалар бакчасына тапшыралар, аннары мәктәпкә, югары уку йортына «тәрбиягә бирәләр». Ә үзләре көн саен эштә. Чөнки гаиләне туендырасы, киендерәсе бар. Элек бала-чага күбрәк әби-бабай тәрбиясендә үсә иде. Хәзерге яшьләр әти-әнисеннән аерым яшәүне хуп күрә. Шунлыктан мондый гаиләләрдә әби-бабай оныклар тәрбияләү белән бөтенләй диярлек шөгыльләнми. Югыйсә аларның тормыш тәҗрибәләре бик зур, алар оныкларына ныклы тәрбия бирә алырлар иде. Ләкин әби-бабайлар белән яшәгән гаиләләр бүген бик сирәк шул.

Спорт та – бер караганда әйбәт тәрбия чарасы. Ул күпмедер дәрәҗәдә яшьләрнең вакытын, дәрманын ала. Әмма спортка кереп китеп тә, урам малаена әйләнеп, кеше кыйнап йөргән яшьләр турында да ишетеп беләм мин. Алар арасында «мин көчле, бүтәннәрдән өстен, теләсә кемне сугам да егам» дип йөрүчеләр дә очрый әле. Спорт кирәк, бу турыда бернинди бәхәснең булуы мөмкин түгел. Ләкин кешенең рухи нигезе нык булмаса, аны спорт кына коткарып кала алмый.

Ни кызганыч, бала күңеленә рухи байлыкны иңдерү мөмкинлеге елдан-ел кими бара. Чөнки балаларның күбесе әдәбияттан-сәнгатьтән бизде. Укучылар әдәбият дәресләренә бигүк теләп йөрми. Әдәбият буенча дәресләр саны да азайды. Гомумән, безнең җәмгыятьтә әдәбиятка, сәнгатькә игътибар бермә-бер кимеде. Дөрес, соңгы елларда дәүләтебез мәгарифкә игътибарны арттырырга тырыша. Бу җәһәттән төрле гамәлләр кылынды, программалар, законнар кабул ителде, укытучыларның хезмәт хакы артты. Хәзер мәгариф тармагында уртача хезмәт хакы 28 мең сумга җитеп килә. Бусы яхшы. Ләкин мәгарифнең туганы булган мәдәнияткә игътибар артмады. Авыл җирләрендә бүген мәдәният хезмәткәренә аена уртача 7–8 мең сум түлиләр. Ә республика буенча мәдәният хезмәткәренең уртача эш хакы 14 мең сум. Хезмәткә түләү аз икән, анда инде югары әзерлекле профессиональ кадрлар килми. Шуңа күрә эшнең сыйфаты да түбән була.

Бюджет кабул иткән сессиядә мин: «Мәдәнияткә акчаны 1 сумга кимрәк бирсәк, киләчәктә хокук саклау органнарына 10 сум артыграк бирергә мәҗбүр булачакбыз», – дигән идем. Юк, җинаятьчелеккә каршы көрәшүгә, хокук саклау органнарын җитәрлек дәрәҗәдә финанслауга һич тә каршы түгел мин. Әмма җинаятьчелекне бетерүнең бердәнбер чарасы полициягә яңа форма-кием тектерү, импортный күсәк сатып алу яисә яңа төрмәләр төзү генә дип уйлау да дөрес түгел. Мәдәниятсез җәмгыятьнең беркайчан да җинаятьчелектән башы чыкмасына иманым камил.

Соңгы елларда бездә Президент фәрманы белән клублар, мәдәният йортлары төзелә башлады. Әмма шушы мәдәният сарайларында эшләргә әзерлекле белгечләр җитми. Бу хакта күптән түгел Президент үзе дә искәртте. Татарстан Дәүләт Советы әлеге уңайдан тәкъдимнәр белән дә чыкты. Бюджет хисабына укып, вуз тәмамлаучыларны эшкә билгеләү хакында Россия Дәүләт Думасына закон проекты да эшләп җибәрдек. Совет чорында уку йортын тәмамлаучыларны эшкә тәгаенләү, өч елга эшкә җибәрү, минемчә, начар нәрсә түгел иде. Яшьләр дөнья күреп, тормышны өйрәнеп кайталар иде. Кайберләре шунда төпләнеп тә калды. Ә хәзер уку йортын тәмамлаучылар эш таба алмыйча Казан урамында киләп сарып йөри яисә базарда сату итә. Әнә ветеринария институтын тәмамлаучыларның дүрт проценты гына авылга кайтып эшли икән. Югыйсә сыерлар, сарыклар Казанда түгел, авылда бит. Авыл хуҗалыгы университетын тәмамлаучыларның да, рәсми мәгълүматларга караганда, 40 проценты гына үз белгечлеге буенча эшли. Чынлыкта ул тагын да азрактыр әле. Болай укытуның хөкүмәткә дә, халыкка да файдасы юк. Халыктан җыйган салым хисабына укучы кешене халыкка хезмәткә җибәрергә кирәк. Әгәр үз акчаңны түләп укыйсың икән, анысы инде – башка мәсьәлә. Билгеле, белгечне авыл-район җиренә җибәрәсең икән, аңа уңайлы торак, тиешле хезмәт хакы бирү, эш шартлары тудыру зарур. Әмма безнең бу тәкъдимебез Россия Дәүләт Думасында тулаем яклау тапмады. Бәлки, мәсьәлә киләчәктә уңай хәл ителер. Чөнки бу мәсьәләне чишүнең бүгенгә башка юлы юк.

Белгечләр белән тәэмин итү ягыннан шәһәрләрдәге мәдәният учакларының хәле күпкә яхшырак. Театрларыбызның да матди хәле шактый яхшырды. «Әкият» курчак театрына менә дигән итеп яңа бина салып куйдылар. Г. Камал, К. Тинчурин, В. Качалов, Опера һәм балет театрлары биналары ремонтланды. Г. Кариев театрының гына әлегә хәле авыр. Озакламый бу мәсьәлә дә хәл ителергә тиеш. «Әкият» театрында бер буш зал бар. Театр әлегә шунда кереп торачак. Офицерлар йорты бинасы ремонтлангач, Г. Кариев театры шунда күчәчәк.

Мәдәниятнең әле тагын бер бик тә четерекле өлкәсе – иҗат берлекләре бар. Мулласыз, мәзинсез мәчет булмаган кебек, язучысыз, композиторсыз, рәссамсыз милләт тулы канлы, цивилизацияле милләт була алмый. Дөрес, хөкүмәтебез һәр ел саен бюджеттан иҗат берлекләренә җан асрарлык кына булса да өлеш чыгарып тора. Әмма инфляция һәм бәяләр арту сәбәпле, бу акчалар аларның иң кирәкле ихтыяҗларын капларга да җитми. Ә инде гонорар мәсьәләсенә килсәк, анда эшләр тагын да катлаулырак. Инде ике дистә елдан артык республикабызда гонорар системасы игътибардан читтә калып килә. Бүгенге көнгә бездә гонорар хисабына гына профессиональ язучы, профессиональ композитор яисә рәссам булып яшәү, гаилә асрау мөмкин нәрсә түгел. Ел саен бюджет хезмәткәрләренең эш хакы беркадәр артса да, гонорар нишләптер арттырылмый, индексацияләнми, киресенчә, аның күләме елдан-ел кими генә бара, җитмәсә, авторлар шушы барлы-юклы акчаны да еллар буе ала алмыйча тилмерә.

Кайсы тармак турында сүз алып барсак та, коллективның хезмәт хакына, матди нигезебезгә әйләнеп кайтабыз. Башкалабыздагы берничә театрдан кала, әлегә күпчелек сәхнә хезмәткәрләренең дә эш хакы мактанырлык түгел. Авылларда клубларыбыз тиешенчә җиһазландырылмаган. Хәтта бер гармун белән генә «мәдәниятебезне үстерергә» тырышып утырганнары да бар. Андыйларда эш ничек гөрләп барсын, ди, инде?! Киләчәктә мәдәният өлкәсендәге мәсьәләләрне эченә алган Дәүләт программасы булдыру кирәк. Бездә моның матур үрнәкләре дә бар инде. Мәсәлән, мәгарифне үстерү өчен – «Киләчәк», балалар бакчалары буенча «Бәләкәч» программалары кабул ителде. Аларны гамәлгә ашыру өчен, ел саен бюджеттан миллиардларча сум акча бирелә. Мәдәниятне үстерү буенча безгә үзебезнең тәкъдимнәребезне бергәләшеп республика җитәкчелегенә җиткерергә кирәк.

Татарстанда шактый еллардан бирле дәүләт телләрен һәм республикада яшәүче башка халыкларның телләрен үстерү программасы эшләп килә. Узган елны без аның чираттагысын, киләсе 7 елга исәпләнгән шактый камилләшкән вариантын кабул иттек. Аны гамәлгә ашыру өчен тиешле механизм да эшләнде, акчасы да шактый мул бирелде. Чөнки беләбез: телебез бетсә, милләтебез дә юкка чыгачак.

Бу – һәммәбезгә дә билгеле. Ә менә музыкасыз, моңсыз, көйсез милләт була ала микән? Бу турыда да уйланырга вакыт. Республикабызда музыка сәнгатен үстерү буенча да шундыйрак программа эшләнергә тиеш. Югыйсә хәзер күпчелек музыкаль әсәрләрнең кайсы халыкныкы икәнен дә аңлап, аерып булмый. Аңа нинди телдә текст язсаң да барыбер, чөнки аның милли нигезе юк. Концерт оешмаларына, радио-телевидениегә талымлырак булу, җырларны да, җырчыларны да сәхнәгә һәм эфирга сайлабрак чыгару зарур.

Бүген татарча иң мәгънәсез сүзне ишетәсең килсә, эстрада җырларының сүзләрен тыңла. Көйләренең дә төрлесе бар. Ә сүзләренең туксан тугыз проценты бернәрсәгә дә ярамый, анда шигъриятнең исе дә юк. Хәзер кайбер җырчыларыбыз юньле җыр юк дип зарланалар, яңа, яхшы җырларның табадан төшүен көтеп яталар. Нишләп бездә яхшы җырлар булмасын, ди? Мәсәлән, 50–60–70 нче елларда иҗат иткән классик композиторларыбыз онытылып бара. Заһид Хәбибуллин, Җәүдәт Фәйзи, Хөснулла Вәлиуллин, Александр Ключарёв, Мансур Мозаффаров, Исмай Шәмсетдинов, Аллаһияр Вәлиуллин, Мирсәет Яруллин, Фасил Әхмәтов язган искиткеч җырлар бар лабаса! Алар – безнең җыр сәнгатенең алтын фонды. Ник аларны җырламыйлар? Әйтик, Җәүдәт Фәйзинең Һади Такташ сүзләренә язган «Урман кызы» – ул бит классика. Чын татар җыры менә нинди булырга тиеш! Салих Сәйдәштән, Солтан Габәшиләрдән башланган җыр мәктәбе ул. Аның соңгы могиканы Фасил Әхмәтов булгандыр. Композитор Фасил Әхмәтовтан соң инде татар моңы әкренләп сүнә, җырыбызда миллилек көннән-көн кими башлады. Дөрес, алардан соң да Резеда Ахиярова, Луиза Батыр-Болгари, Рәшит Абдуллиннар матур-матур җырлар иҗат иттеләр. Ә бүгенге көндә миллилек инде бөтенләй юк диярлек. Рухи дөньябызда, җыр-моң, музыка өлкәсендә иң зур бәлабез дә шушында – дәвамлылык, эзлеклелек бетүдә. Бу яктан караганда, безнең консерваториябез бүген бик зәгыйфь. Казан консерваториясе, Татарстанда булса да, татарныкы түгел. Дөрес, алар кулдан килгән кадәр тырышалар, азаплана-азаплана милли музыка факультеты да ачтылар. Әмма ул факультет хәзергә зур бер чиркәүнең почмагында намазлык җәеп, намаз укып утырган мөселман агае хәлендә генә.