Текст книги "Вәгъдә – иман / Обещание – дело чести (на татарском языке)"

Бер мәлгә югалыбрак калдык

Без бүген монда бик тә мөһим һәм четерекле мәсьәләне уртага салып сөйләшү, фикер алышу, аны ничек итеп чишү юлларын бергәләп эзләү өчен җыелдык. Белгәнебезчә, сүз, нигездә, мәгариф өлкәсендәге илкүләм реформалар, республика дәрәҗәсендәге үзгәртеп корулар хакында барачак.

Җәмгыятьтә һәм дәүләттә глобаль үзгәрешләр барган вакытта, мәгариф өлкәсенең алардан читтә калуы мөмкин дә түгелдер. Татарстанның һәм Россиянең цивилизацияле, алга киткән илләр белән бәйләнешләре көннән-көн ныгыган бер чорда безнең мәгариф стандартларыбызның, уку-укыту сыйфатының шулар белән бер дәрәҗәдә булырга, бер адымда атларга омтылуын табигый хәл дип санарга кирәктер.

Республикабызда бара торган мәгариф реформалары, иң беренче чиратта уку-укыту, тәрбия һәм белем бирүнең сыйфат дәрәҗәсен күтәрү, белем алу өчен, һәр балага бердәй мөмкинлекләр тудырырга омтылу белән бәйле. Шуның өстенә әле соңгы елларда килеп туган өр-яңа проблема – демография өлкәсендәге тиз генә хәл итеп булмаслык катлаулы мәсьәләләр дә килеп өстәлде. Һәм ул безнең эшне тагын да ныграк катлауландыра төште. Менә шундый шартларда, балалар саны кимү сәбәпле, «мәктәпләрне оптимальләштерү, модернизацияләү, реструктуризацияләү» кебек сүзләр хөкүмәт әһелләре авызында көннән-көн ешрак яңгырый башлады, республикада бер-бер артлы шул сүзләр кергән программалар, әмерләр, боерыклар кабул ителде.

Бу үзгәреш-яңарышларның замана таләбе, яхшы нияттәге мәҗбүрият икәнен аңлаганга күрә, без, депутатлар, кулдан килгән кадәр аңа ярдәм итәргә тырыштык, парламентта кирәкле законнар, карарлар кабул иттек. Әмма халыкка, республикага, җәмгыятькә чын мәгънәсендә файдалы гамәлләр кылу өчен, бары изге ният, изге максат кына җитми, моның өчен ул ниятләрне тормышка ашырырлык конкрет шартлар һәм аларны тормышка ашырырлык әзерлекле белгечләр, чиновниклар да кирәк икән. Җиң сызганып эшкә тотынгач, бу үзгәрешләрнең, бу реформаларның без уйлаганга, без көткәнгә караганда күпкә катлаулырак та булуын аңлап, без бер мәлгә югалыбрак та калдык.

Соңгы арада Дәүләт Советы җитәкчеләренә, депутатларга, безнең Комитетка авыллардагы мәктәпләрнең ябылуы, йөзләрчә укытучыларның эшсез калуы, балаларны күрше авылларга йөртеп укытудагы кыенлыклар, юл өзеклеге, транспорт кытлыгы һәм тагын шундый йөзләгән борчулар хакында ата-аналардан, укытучылардан, укучылардан мөрәҗәгатьләр килә башлады. Бу мәсьәлә үткән ел азагында Дәүләт Советы сессиясендә дә күтәрелде. Билгеле, без, халык вәкилләре, депутатлар, үзебезнең сайлаучыларыбыз куйган сорауларга җавап бирмичә, аларның гозерләренә колак салмыйча битараф кала алмый идек. Без бүген әлеге четерекле мәсьәләләрне уртага салып сөйләшү, аларны чишү юлларын эзләү өчен шушы мәртәбәле залга Дәүләт Советы депутатларын, хөкүмәт әһелләрен, төрле министрлыклар вәкилләрен, район һәм шәһәр башлыкларын, мәгариф идарәләре җитәкчеләрен, югары уку йортлары ректорларын, мәгариф хезмәткәрләрен һәм җәмәгатьчелек вәкилләрен чакырдык.

Всем нам хорошо известно, что качество образования – эовременном мире динамика развития государства и его перспектива напрямую зависят от уровня образования.

Проблемы в сфере образования затрагивают интересы практически всех граждан. Их верное и своевременное решение определяет судьбу каждого человека в частности и всего общества в целом. От того, насколько наши дети будут духовно развиты и образованны, зависит и наше, и их благополучие в будущем.

Провозглашённые Президентом Российской Федерации осенью 2005 года национальные проекты стали задачами общенационального масштаба. Выделение среди четырёх ключевых направлений национального проекта «Образование» говорит о том, что сегодня государство уделяет пристальное внимание развитию образования. Улучшение качества жизни граждан – ключевой вопрос государственной политики, а образование – его составная часть.

Необходимость серьёзных перемен в системе образования очевидна. Наступил новый этап, когда образование должно стать движущей силой, способной повысить качество жизни граждан, и должно соответствовать мировым стандартам. По этой причине и политика государства в области образования должна быть построена таким образом, чтобы в итоге получить качественно новую образовательную услугу. Это глобальная необходимость.

Реструктуризация образовательных учреждений, оптимизация материальных ресурсов в целях повышения качества образования объясняется ещё и сложившейся в стране серьёзной демографической ситуацией, которая невольно из года в год усиливает социальное и психологическое напряжение в жизни наших граждан, особенно у жителей сельской местности.

Наша республика не стала исключением, у нас такой же среднестатистический дефицит по рождаемости детей. К сожалению, ежегодно в школу приходит всё меньше и меньше детей. К примеру, в этом учебном году в школах республики количество обучающихся детей уменьшилось на 25 тысяч человек. В ближайшие годы ситуация может только усугубляться.

Для усиления эффективности и повышения качества образования в республике назрела необходимость структурного преобразования школ. В последние годы проблема оптимизации бюджетных расходов, повышения эффективности использования средств бюджетов стала одной из самых острых. Значима эта проблема и для образовательного сектора.

С 2005 года в Республике Татарстан началась поэтапная модернизация общеобразовательных учреждений. Кабинетом Министров Республики Татарстан была принята целевая программа по реструктуризации сети сельских общеобразовательных учреждений до 2007 года, готовится программа до 2009 года.

Началось преобразование малокомплектных начальных и средних образовательных учреждений в структурные подразделения образовательных учреждений среднего (полного) общего образования, т. е. создаётся сеть базовых школ. Несомненно, в таких школах гораздо выше и условия обучения, и качество образования, в них более эффективное использование материально-технических, кадровых, финансовых и управленческих ресурсов. Однако создание базовых школ, конечно, не сможет решить всех проблем. Необходим комплексный подход в решении этой задачи.

К сожалению, тенденция сокращения числа сельских школ с каждым годом только усиливается, за последние шесть лет их число сократилось на 122 школы. Главная причина – демографическая – нехватка детей. Отличительная особенность современной сельской школы – малочисленность обучающихся в ней детей.

Доля малокомплектных школ значительна, в среднем по Российской Федерации – это 44 процента всех школ (в ряде регионов до 90 процентов), по Республике Татарстан – это 44,3 процента всех школ. Через 5 лет каждая вторая школа на селе может перейти в разряд малокомплектных. По прогнозам специалистов, демографическая ситуация на селе в ближайшие годы улучшаться не будет.

Одним из основных показателей при проведении реструктуризации образовательного учреждения является наполняемость классов. Соблюдение этого показателя – большая проблема не только на селе, но и в городе. На сегодня нормативы по наполняемости классов в республике, как и по России в целом, установлены в количестве 25 учеников в городской местности и 14 учеников в сельской местности. При этом Типовое положение об общеобразовательном учреждении, утверждённое Правительством России, при наличии необходимых условий и средств допускает комплектование классов и меньшей наполняемости, которая определяется уставом общеобразовательного учреждения. В сельской местности этот документ наполняемость определяет исходя из потребности населения. Типовое положение даёт возможность местным органам на местах принимать индивидуальные решения. Цифры в 25 и 14 человек с экономической точки зрения, возможно, это и рациональное решение, но существует ещё социальная и национальная сторона вопроса, которую мы не можем не учитывать. Посудите сами, с раннего возраста ребёнок отрывается от родной среды обитания. Вряд ли такого ребёнка в будущем будет заботить судьба его родной деревни. Кроме того, деревню вынуждены покинуть, по сути, последние представители сельской интеллигенции – учителя. Такая деревня теряет не просто людей, она лишается носителей традиционной культурной среды, разрушается веками складывавшаяся система уклада жизни. К примеру, в татарских сёлах школа и мечеть, в русских – школа и церковь испокон веков были центрами духовной жизни сельчан. Длительная практика показывает, что деревни после закрытия школ обречены и постепенно вымирают.

Кроме того, такие нормативы по наполняемости классов могут серьёзно затормозить и даже лишить детей возможности получения образования на родном языке, что противоречит статье 68 Конституции Российской Федерации, статье 34 Конституции Республики Татарстан, статье 6 Закона Российской Федерации «Об образовании», статье 4 Закона Республики Татарстан «Об образовании» и статьям 2 и 9 Закона Республики Татарстан «О государственных языках Республики Татарстан и других языках в Республике Татарстан», где гарантировано получение образования на родном языке. В процессе развития сети учреждений образования с родным языком обучения старшие классы объективно невозможно сформировать полнокомплектными из-за изменения языка обучения детей при переходе из другой русскоязычной школы. Было бы целесообразным для национальных школ и классов определить свой отдельный норматив для города и села.

Если мы хотим сохранить наши деревни, откуда идут наши истоки и традиции, если мы хотим, чтобы наши дети могли получать качественное образование на родном языке, то установленные нормативы необходимо пересмотреть.

Об этом свидетельствуют и многочисленные обращения граждан в Государственный Совет из разных районов нашей республики, где они просят пересмотреть эти нормативы в сторону уменьшения для сохранения национальных классов. Ведь не секрет, что сегодня даже в столице республики очень трудно соблюсти наполняемость классов в 25 учеников, а в сельской местности тем более проблематично обеспечить наполняемость. Помимо этого, у нас ведь есть школы, размещённые в нетиповых зданиях, где просто невозможно рассадить такое количество детей в маленьких классах. К каждой такой школе надо подходить дифференцированно.

Над этими предложениями родителей, учителей и специалистов надо хорошенько подумать и решить, что для нас важнее – социальная, национальная сторона вопроса или так называемая экономическая выгода, которая в действительности оборачивается ещё большими расходами бюджетных средств, и ещё неизвестно, к чему всё это приведёт в будущем. Реальными нормативами на сегодня, по мнению и учителей, и специалистов, представляются для города цифра 22 ученика, а для сельской местности – 10 учеников, для национальных классов такой норматив предлагается ограничить цифрами в 16 учеников в городской и 8 – в сельской школе.

Проблему качественного образования мы сегодня пытаемся решить созданием базовых школ. С организацией базовых школ связана и ежедневная доставка детей из близлежащих сёл и деревень. В этой связи появляется и другая актуальная проблема – обеспечение школьными автобусами и состояние дорог. С дорогами на селе по-прежнему сложно, по расчётам специалистов Министерства транспорта и дорожного хозяйства Республики Татарстан – в республике за 2007–2009 годы необходимо построить около 1200 километров дорог.

Много нареканий со стороны родителей и учителей к качеству предлагаемых школьных автобусов. Без соответствующей доработки, например, автобусы давно устаревшей марки КАВЗ-397653 малопригодны к перевозке детей. А ведь в республике, по расчётам специалистов, уже в следующем учебном году каждое утро по дорогам будут перевозить свыше 2 тысяч детей. Сейчас возят больше 1 тысячи детей. Не везде ещё школьные автобусы забирают детей непосредственно в родном селе – иногда им приходится пешком идти несколько километров до трассы. В осенне-весеннюю распутицу и в зимние заносы, которые у нас занимают большую часть учебного года, такие прогулки с тяжёлыми портфелями – большая нагрузка для детей.

Мы очень надеемся, что Министерство транспорта и дорожного хозяйства подойдёт со всей ответственностью к вопросам строительства дорог, мостов и обеспечит бесперебойную работу школьных автобусов.

Младшие школьники завершают уроки обычно раньше старшеклассников, и они вынуждены несколько часов ждать, пока закончатся уроки у их старших товарищей. Чем заняты дети эти два-три часа? Эта проблема ещё не во всех базовых школах продумана.

Ещё одна важная проблема – это кадры. В ходе оптимизации у нас будут ежегодно оставаться без работы значительное количество учителей. По расчётам специалистов Министерства образования и науки Республики Татарстан, в ближайшие три года ожидается высвобождение 5860 штатных единиц, в том числе 4036 педагогических ставок. Как их трудоустроить на селе, можем ли мы им предоставить работу в тех же базовых школах или предложить какую-то иную достойную альтернативу в их родной деревне? Это серьёзная проблема, нам надо сообща подумать, как им помочь.

На последнем заседании Государственного Совета депутатами был поднят вопрос о судьбе Института развития образования Республики Татарстан. На сессии мы договорились о том, что вопрос будет ещё раз внимательно изучен, обсуждён на сегодняшних парламентских слушаниях и лишь после этого будет вынесено решение. Однако при принятии решения по этому институту, к сожалению, мнение депутатов не было учтено. Хотелось сегодня также услышать мнение Правительства о судьбе института и его почти 200 сотрудников.

В общем, оптимизация уже идёт полным ходом, а болезненных вопросов ещё немало. Вот об этих проблемах, их решениях и подходах мы сегодня собрались говорить и обмениваться мнениями.

2007

Мәктәпсез авыл – киләчәксез авыл

Россия Президенты тарафыннан 2005 елның көзендә игълан ителгән илкүләм проектлар гомумхалык масштабындагы мәсьәләләргә әйләнде. Дүрт төп юнәлеш арасында «Мәгариф» проектының булуы – бүгенге көндә дәүләтнең мәгарифне үстерүгә җитди игътибар бирүе дигән сүз. Гражданнарның тормыш дәрәҗәсен күтәрү, яшәеш сыйфатын яхшырту дәүләт сәясәтенең үзәк мәсьәләсе булса, мәгариф – аның аерылгысыз бер өлеше. Әйе, сүз дә юк, мәгариф системасында җитди үзгәрешләр кирәклеге көн кебек ачык.

Укытуның сыйфатын күтәрү максатыннан, мәгариф учреждениеләрен реструктурлаштыру, матди ресурсларны оптимальләштерү илдә демографик хәлнең җитди булуы белән дә аңлатыла. Бу исә тормышыбыздагы социаль һәм психологик киеренкелекне елдан-ел көчәйтә, бигрәк тә авыл җирлегендәге халыкны борчуга сала. Демография мәсьәләсендә безнең республика да искәрмә түгел. Бездә дә балалар туу кими: димәк, һәр елны мәктәпкә килүче балалар саны да кимеп бара. Быелгы уку елында гына да республика мәктәпләрендә укучылар саны 25 меңгә кимеде. Алдагы елларга да өмет аз – хәл тагын да кискенләшер кебек.

2005 елда Татарстанда гомумбелем учреждениеләрен этаплап модернизацияләү башланды. ТР Министрлар Кабинеты тарафыннан авыл гомумбелем учреждениеләре челтәрен реструктурлаштыру буенча 2007 елга кадәр максатчан программа кабул ителде, 2009 елга кадәргесе дә әзерлек стадиясендә.

Аз комплектлы башлангыч һәм урта мәктәпләрне урта (тулы) гомуми белем бирү учреждениеләренең структур бүлекчәләренә үзгәртеп кору башланды. Сүз дә юк, андый мәктәпләрдә укыту шартлары һәм сыйфаты күпкә югарырак. Аларда матди-техник база да, кадрлар, финанс һәм идарә ресурслары да нәтиҗәлерәк файдаланыла. Шулай булуга да карамастан база мәктәпләре барлык проблемаларны да хәл итә ала дигән сүз түгел. Бу мәсьәләгә комплекслы якын килү кирәк.

Кызганычка каршы, авыл мәктәпләре саны кыскару тенденциясе үзен елдан-ел ныграк сиздерә. Соңгы алты ел эчендә генә дә алар 122 гә кыскарды. Төп сәбәп – демография, балалар җитмәү. Бүгенге авыл мәктәбе укучы балаларның азаеп баруы белән аерылып тора. Игътибар итсәк, аз комплектлы мәктәпләр шактый күбәйде. Россия буенча, уртача алганда, аларга барлык мәктәпләрнең 44 проценты (ә кайбер регионнарда 90 процентка кадәр), ә Татарстанда 44,3 проценты туры килә. Һәр 5 ел саен һәр икенче авыл мәктәбе аз комплектлы мәктәпләр сафына күчәргә мөмкин. Белгечләр әйтүенчә, демографик ситуация якындагы елларда да уңай якка үзгәрмәячәк әле.

Гомумбелем бирү учреждениеләрендә реструктурлаштыру үткәргәндә, төп күрсәткеч итеп сыйныфларның тулылыгы алына. Ләкин бу таләпне үтәү авылда гына түгел, шәһәрдә дә зур проблемага әверелде. Бүгенге көндә безнең республикада сыйныфларны тутыру буенча норматив, тулаем алганда, Россиядәге кебек үк, шәһәр җирлегендә – 25, ә авыл мәктәпләре өчен 14 бала күләмендә билгеләнгән. Икътисади күзлектән караганда, 25 һәм 14 саннары, – мөгаен, рациональ чишелештер. Тик мәсьәләнең социаль һәм милли ягы да бар ич әле. Үзегез уйлап карагыз, бала кече яшьтән үк үзен әйләндереп алган тирәлектән, гаилә мохитеннән аерыла. Бу аны ата-ана назы, туган йорт җылысыннан мәхрүм итә. Шул ук балалар, үсеп җиткәч, үзенең кече ватаны булган туган авылы, аның кешеләре турында кайгыртырга тиеш. Ә балалык елларында йөрәгенә кереп оялаган гамьсезлек, салкынлык аның гомере буена сакланмасмы соң? Моңардан тыш, төптәнрәк фикер йөртсәк, авылны аның соңгы зыялы кешеләре – укытучылар да ташлап чыгып китсә?! Димәк, авыл үзенең кешеләрен генә югалтып калмый, ә инде анда традициягә салынган мәдәни мохит, гасырлар буена килгән тормыш, яшәеш рәвеше дә җимерелә дигән сүз. Мәсәлән, татар авылларында – мәктәп һәм мәчет, урысларда мәктәп һәм чиркәү гомер-гомергә халыкның рухи үзәге булган. Практикадан күренгәнчә, мәктәбе ябылган авыллар күз алдында әкренләп үлеп бара.

Моннан тыш, сыйныфларны тутыру буенча куелган нормативлар туган телдә белем алуны җитди тоткарларга, хәтта балаларны бу бәхеттән бөтенләй мәхрүм итәргә дә мөмкин. Бу исә ана телендә белем алуга хокук бирүче РФ Конституциясенең – 68, ТР Конституциясенең – 34, «Мәгариф турында» гы РФ Законының – 6, ТРның шундый ук законындагы – 4 һәм туган телдә белем алуны гарантияли торган «Татарстан Республикасында дәүләт телләре һәм Татарстан Республикасындагы башка телләр турында» гы Законның 2 нче һәм 9 нчы маддәләренә каршы килә. Сыйныфларны тулыландыру барышында милли мәктәпләр һәм сыйныфлар өчен авылда һәм шәһәрдә аерым нормативлар булдыру зарур, минемчә.

Әгәр дә без тамырларыбызны һәм гореф-гадәтләребезне саклап килүче авылларны югалтырга теләмәсәк һәм балаларыбыз ана телендә сыйфатлы белем алсын дисәк, билгеләнгән нормативларны, һичшиксез, яңадан карарга кирәк. Бүгенге көндә, укытучылар һәм белгечләр фикере буенча, милли сыйныфларга шәһәрдә – 16, авыл мәктәбендә 8 укучы норматив итеп алынса, чынбарлыкка якынрак килербез кебек.

Сыйфатлы белем бирү проблемасын без бүген база мәктәпләре оештырып хәл итмәкче булабыз. Ә бит аның белән дә шактый проблемалар туачак. Балаларны көн саен якын-тирә авыллардан әлеге мәктәпкә китерәсе була. Биредә үзеннән-үзе «мәктәп автобуслары һәм юлларның торышы нинди» дигән сорау да килеп баса. ТРның Транспорт һәм юл хуҗалыгы министрлыгы мәгълүматлары буенча, 2007–2009 елларда республикада 1200 чакрым чамасы асфальт юл салырга кирәк.

Укытучылар һәм ата-аналарның борчылуы да урынлы. Иске маркадагы КАВЗ-397653 автобуслары балалар йөртү өчен җайлы түгел. Ә бит ниятләр тормышка ашса, киләсе уку елыннан һәр көнне 2 мең бала һәр иртәне мәктәпкә бару өчен юлга чыгачак (хәзер 1 меңнән артык бала шулай йөри). Әле ул балаларны һәр җирдә дә автобуслар үз авылларыннан алып китми, трассага кадәр берничә чакрымны җәяү чыгарга кирәк.

Тагын бер мөһим проблема, ул – кадрлар мәсьәләсе. Оптимизация барышында ел саен билгеле бер күләмдә укытучылар эшсез кала. ТР Мәгариф һәм фән министрлыгы белгечләре исәпләвенчә, якындагы өч елда 5860 хезмәткәр, шул исәптән 4036 педагог ставкасы кыскартылачак. Авылда алар өчен кулай эш бармы, база мәктәпләрендә аларның барысына да эш табылырмы? Күрәсез, биредә дә хәл итәсе мәсьәләләр шактый.

2007

Чит телне белү байлык булса, үз ана телеңне белү – бәхет

(IV Бөтендөнья татар конгрессының йомгаклау өлешендә ясалган чыгыш)

«Татар халкының рухи байлыгын һәм үзенчәлеген саклауда фән, мәгариф һәм мәдәниятнең роле» секциясе эшендә 567 кеше катнашты. Секциядә татар халкының фәненә, мәгарифенә һәм мәдәниятенә кагылышлы актуаль мәсьәләләргә багышланган 18 чыгыш һәм 4 доклад тыңланды, ирешелгән казанышларны үстерү юлларын билгеләү һәм проблемаларны хәл итү максатыннан, шактый ук эшлекле фикерләр әйтелде.

Аерым алганда, түбәндәге мәсьәләләр буенча фикер алышынды:

– татар гыйлеме өлкәсендә гуманитар фәннәрне үстерүнең торышы һәм перспективалары;

– Татарстанда, Россиядә һәм БДБ илләрендә татарлар күпләп яши торган төбәкләрдә милли мәгариф эшчәнлеге, аны үстерү проблемалары һәм перспективалары;

– хәзерге шартларда татар халкының рухи кыйммәтләрен саклауның һәм үстерүнең кулай рәвешләрен һәм принципларын булдыру.

Секция эшендә катнашучылар, Бөтендөнья татар конгрессы съездлары арасында фәнни-тикшеренүләр өлкәсендәге сизелерлек уңай үзгәрешләргә, татар халкының тарихы һәм мәдәнияте буенча фундаменталь проблемаларны өйрәнү өчен, татар галимнәренең интеллектуаль көчләрен туплауның әһәмиятенә тукталдылар. Татарлар күпләп яши торган төбәкләрдә бу эшне активлаштыру өчен, бердәм хокукый мөмкинлекләрне ачыклауда, Татарстан белән төбәкләр арасында милли мәгарифнең төрле рәвешләрен үстерү мәсьәләләре буенча озак вакытка ниятләнгән мөнәсәбәтләр урнаштыруда, милли мәгарифне системалаштыру өлкәсендә шактый уңышларга ирешелүе әйтелде. Делегатлар фикеренчә, милли мәдәниятне үстерүдә дә уңай үзгәрешләр булды, аерым алганда, соңгы елларда рухи мәдәният үсешендә татарлар күпләп яши торган төбәкләр киңрәк җәлеп ителде.

Шул ук вакытта секция эшендә чыгыш ясаучылар әлегә хәл ителмәгән мәсьәләләрне дә игътибардан читтә калдырмадылар. Аерым алганда, кайбер төбәкләрдә мәгариф һәм мәдәният өлкәсендәге федераль законнарның үтәлмәве билгеләп үтелде, ул күпсанлы нигезсез чикләүләрдә чагыла; әлеге өлкәдә хокукый нормаларны камилләштерү зарурлыгы, милли мәгариф һәм мәдәният тармакларының тиешле дәрәҗәдә финансланмавы кат-кат искә алынды.

Хәзер мин сезгә секциядә кабул ителгән тәкъдимнәрнең берничәсен әйтеп үтмәкче булам:

1. «Татар халкының социаль-икътисади һәм этномәдәни куәтен арттыру» дигән федераль максатчан программа әзерләү һәм кабул итү тәкъдиме белән чыгарга.

2. Күренекле татар галимнәрен җәлеп итеп, татар халкының тарихы һәм мәдәнияте буенча гуманитар тикшеренүләрне үстерү концепциясен һәм аны финанслау принципларын эшләргә.

3. Татарстан Республикасы Фәннәр академиясе каршындагы Татар галимнәренең координация советы эшчәнлеген активлаштырырга; татар галимнәре өчен Россия Фәннәр академиясенең Казан фәнни үзәген, Россия Федерациясе һәм Татарстан Республикасының югары уку йортларын, БДБ илләре милли академияләрен һәм башка шундый фәнни структураларны җәлеп итеп, бердәм фәнни-тикшеренү һәм ысулый арадашлык төзү буенча конкрет чаралар күрергә.

4. Татар халкы тарихын өйрәнү, археологик, археографик, этнографик, филологик тикшеренүләр үткәрү, татар халкының тарихи һәм мәдәни ядкарьларын саклап калу буенча галимнәрнең берләшеп эшләүләренең нәтиҗәле юлларын билгеләргә.

5. Татарстаннан читтә яшәүче милләттәшләребез тарихына кагылышлы чыганакларны, документларны тарихи ватанга кайтару системасын булдырырга һәм аларны эзләүне активлаштырырга; татар һәм Татарстан тарихы буенча чит илләрдә саклана торган язма чыганакларның белешмәләр банкын төзү буенча гамәли адымнар ясарга.

6. Татарстан Республикасы Министрлар Кабинеты каршындагы Баш архив идарәсенә, Татарстан Республикасы Фәннәр академиясенә, Бөтендөнья татар конгрессының Башкарма комитетына Татарстан һәм татар халкы тарихына кагылышлы, шулай ук чит илләрдә татар диаспорасы тарихына кагылышлы документларны, татар халкының күренекле вәкилләренең шәхси архивларын (төп нөсхәләр яки күчермәләр рәвешендә) чит илләрдән табу һәм кайтарту буенча комплекслы программа эшләүне тәкъдим итәргә.

7. Татарстан Республикасының Мәгариф һәм фән министрлыгына, Бөтендөнья татар конгрессына Россия Федерациясендә татар телендә белем алучы балаларның сан һәм сыйфат дәрәҗәләрен үз эченә алган белешмәләр базасын эшләүне тәкъдим итәргә.

8. Туган телдә өзлексез белем алу гарантияләренең хокукый нигезләрен әзерләү буенча тәкъдимнәр кертергә.

9. Һәрьяклап милли белем алуны тәэмин итү максатларында «Мәгариф турында» Россия Федерациясе Законына үзгәрешләр кертү һәм Россия Федерациясе Мәгариф һәм фән министрлыгында милли мәгариф бүлеген булдыру тәкъдиме белән чыгарга.

10. Татарстан Республикасында икетеллелекне үстерүнең кануни базасын камилләштерү чаралары күрергә (белем бирүнең норматив-хокукый тәэминатын республиканың этномилли мәгариф сәясәте максатларына һәм өстенлекләренә туры китерергә).

11. Милләтчелек, сепаратизм һәм ксенофобиягә юл куймыйча, укучыларда мәдәниара компетенция һәм толерантлык тәрбияләү максатларында уку-укыту процессына «Диннәр тарихы» предметын кертергә.

12. Татар телендә интерактив электрон уку-укыту программаларын әзерләү, шул исәптән республика мәгариф учреждениеләрен һәм татар халкы күпләп яши торган төбәкләрне татар телендәге программалар белән тәэмин итү чараларын күрергә.

13. Туган телне укыту һәм өйрәтү, студентлар һәм галимнәр белән алмашуны оештыру программаларына, татар халкы күпләп яши торган якын һәм ерак чит илләрдә мәгълүмати-консультатив хезмәт күрсәтүләргә ярдәм итү буенча трансмилли мәгариф корпорацияләре булдыру мәсьәләсендә координация эшчәнлеген гамәлгә ашырырга.

14. Татар телендә белем бирүче укытучыларга ярдәм итү максатыннан, туган телдә интерактив WЕВ-форум булдырырга.

15. Белем бирүдәге яңа бурычларны һәм мәгариф учреждениеләренең реаль ихтыяҗларын исәпкә алып, мәгариф учреждениеләрен сыйфатлы дәреслекләр, заманча күрсәтмә һәм интерактив укыту чаралары белән тәэмин итү эшен дәвам итәргә.

16. Белем бирүнең яңа стандартлары нигезендә милли-төбәк компонент предметлары: татар теле, татар әдәбияты, татар һәм Татарстан тарихы, Татарстан географиясе буенча яңа буын дәреслекләр әзерли башларга.

17. Урыс телле һәм чит телле укучылар өчен татар телендә Татарстан тарихы һәм мәдәнияте буенча яраклаштырылган уку әсбабы әзерләргә.

18. Татар телендә гомумроссия дәүләт газетасы булдырырга.

19. Үзәк радио һәм телевидение каналларында татар телендә даими программалар булдыру турында федераль хакимият органнарына тәкъдимнәр әзерләп мөрәҗәгать итәргә.

20. Интернет челтәрендә файдалану өчен, латин графикасы нигезендә татар алфавитын төзеп гамәлгә кертергә.

21. Татарстан Республикасының югары уку йортларында ватандашларыбызга квоталар бүлеп бирү системасын камилләштерергә һәм уку өчен кирәкле шартлар тудырырга.

22. Казан шәһәрендә чит илләрдә яшәүче татарлар музее төзергә.

23. Татар авылларын саклап калу һәм үстерү, милләтебезнең шәһәр мәдәниятен ныгыту һәм көчәйтү хакында программа төзүне сорап дәүләт органнарына мөрәҗәгать итәргә.

Бу әле – секция эшендә катнашучылар әйткән фикер-тәкъдимнәрнең бер өлеше генә. Әмма бу тәкъдимнәрне тормышка ашыру өчен дә, безгә урындагы иҗтимагый оешмаларның активлыгын бермә-бер арттырырга, ә дәүләт органнарына милли мәсьәләләрне үзләренең төп бурычлары санап, җиң сызганып эшкә тотынырга кирәк. Бу тәкъдимнәр киләчәктә конгрессның эш планнарында урын алыр дип ышанам.

Тәкъдимнәр һәм фикерләр күп һәм төрле булса да, чыгыш ясаучыларның күбесе милли мәгариф проблемасын читләп үтә алмады. Дәүләтсез, патшасыз чакта да гасырлар буена татар халкын милли мәгариф, милли мәдәният һәм ислам дине саклап һәм яклап килүе барыбызга да билгеле. Шуңа күрә күптән түгел милли компонентларны юкка чыгаручы Федераль закон кабул ителүе милли мәгарифебез өчен афәт буларак кабул ителде. Шушы көнгә кадәр Россиянең милли дәүләт сәясәте хакында закон кабул итә алмавы яисә кабул итәргә теләмәве, ә гамәлдә исә милли мәнфәгатьләребезнең Мәскәү тарафыннан яклау тапмавы әле генә милли аңы уяна башлаган шактый милләттәшләребезнең күңеленә шик-шөбһә салды, кайберәүләрдә өметсезлек хисен уятты. Соңгы арада хәтта үзебезнең Татарстандагы милли мәктәпләрдә дә «ата-аналар теләге» дигән сәбәп белән предметларны урысча гына укыту мисаллары ешайды. Совет чорындагы кебек кайбер ата-аналар арасында: «Татар мәктәбен тәмамлап кая барып, кем булып була?» – диючеләр дә шактый еш очрый башлады. Андый кешеләргә мин үзем болай дип җавап бирер идем: «Безнең Президентыбыз Минтимер Шәрип улы Шәймиев Пучы дигән гап-гади татар авылында татар мәктәбендә белем алган. Димәк, бүген татар мәктәбендә укып, Татарстан Президенты булып була. Минемчә, Президент булу ул кадәр үк начар шөгыль түгел! Мәсәлән, Америкада һәр бала диярлек үсеп җиткәч президент булырга хыяллана, диләр. Безнең балаларыбыз да киләчәктә президент булырга каршы түгелләрдер дип саныйм. Ә Татарстан Президенты булу өчен, димәк, татар мәктәбендә белем алырга яисә татар һәм урыс телләрен яхшылап өйрәнергә кирәк булачак». Сүземне йомгаклап, шуны әйтәсем килә: «Һәр татар кешесе үзенең баласын яисә оныгын киләчәктә Татарстан Президенты булырлык итеп тәрбияләсә, безнең бүгенге проблемаларыбыз һәм тәкъдимнәребез тиз арада хәл ителер иде».

Безнең балаларыбыз бүген тырыша-тырыша инглиз һәм башка чит телләрне өйрәнә. Әйе, чит тел белү– зур байлык. Ә чит телне белү байлык булса, туган телне, газиз ана телебезне белү һәркем өчен бәхет булырга тиеш! Мин сезнең һәммәгезгә дә бәхет телим, кадерле милләттәшләрем!

2007