Текст книги "Вәгъдә – иман / Обещание – дело чести (на татарском языке)"

Ватандашсыз дәүләт булмый

Без бу көнне бик тә борчылып һәм хәвефләнеп, шомланып һәм өметләнеп көттек. Халык депутатлары һәм Республика җитәкчеләре генә түгел, бөтен Татарстан халкы, дөньядагы барча татар халкы шулай көтте бу көнне.

Россиянең иң югары закон чыгару органы булган Дәүләт Думасы үзенең кайбер җитәкчеләре авызыннан «күпмилләтле дәүләтнең бәла булуы, киләчәктә милли республикаларның бетәргә тиешлеге» хакында игълан итте. Күп тә үтмәде, әлеге идеяне тормышка ашыру максатыннан, Россия Конституциясендә булмаган законсыз округлар оешты, һәм Идел-Урал төбәгендәге милли республикаларның башкаласы итеп өлкә шәһәре Түбән Новгород билгеләнде. Бу гамәл, билгеле, безнең өчен көтелмәгән нәрсә булмады, ул тулысы белән патша Россиясенең һәм коммунистик режимның милли сәясәте һәм империячел идеологиясе традицияләрен дәвам итүгә корылган иде. Казан каласының Европа белән Азия арасындагы капка булуы, аның ил күләмендә әһәмиятле стратегик җирдә урнашуы хакында инде күп сөйләнде, моның шулай икәнлеген Мәскәүдә дә, хәтта чит илләрдә дә таныйлар. Тануын таныйлар, әмма Мәскәүдән Казанны күрмәмешкә салышалар, читләп үтәргә тырышалар. Уйлап карагыз әле: менә шул стратегик урында урнашкан Казанда Россиянең нинди стратегик, илкүләм мөһим үзәге бар?

Тимер юл һәм елга флоты үзәкләре – Горькийда (Түбән Новгородта), һава юлы үзәге гомер-гомергә Самарада булды, хәрби округ үзәге Свердловскида һәм Самарада урнашты, хәтта Казанның атаклы хәрби училищеларын да өлкә шәһәренең филиалларына әйләндереп калдырдылар. Мондый фактларны бик күпләп санап булыр иде… Димәк, Россия безгә, милли республикаларга ышанмый. Үзе Мәскәүгә берсүзсез буйсынуны, Мәскәүне һәм Россияне яратуны таләп итә, ә үзе беркемгә дә ышанмый һәм беркемне дә яратмый. Бу нәкъ бөек Пушкин әйткәнчә булып чыга инде:

 
Мой дядя самых честных правил,
Когда не в шутку занемог.
Он уважать себя заставил
И лучше выдумать не мог.
 

Менә инде ике елга якын Татарстан парламенты үзенең законнарын Россия законнары белән тәңгәлләштереп изалана. Билгеле, Россиянең закон кырында, закон басуында тәртип урнаштыру кирәктер. Ләкин бу тәртип бөтен Россияне бертөсле һәм тип-тигез кукуруз басуына әйләндереп калдырырга тиеш түгелдер бит?! Тәртип урнаштыру – халыкларны һәм республикаларны бер стройга, тигез рәтләргә тезеп, аларга униформа кидереп идарә итүне аңлатмыйдыр бит?! Баланың туа-тумыштан Аллаһы Тәгалә тарафыннан бирелгән үзенчәлекләрен, үзенә генә хас мөмкинлекләрен һәм сәләтен исәпкә алмаган гаиләдән ил өчен файдалы, талантлы шәхес үсеп чыкмаган кебек, милләтләрнең һәм республикаларның, төбәкләрнең үзенчәлеген исәпкә алмаган илнең дә перспективасы юк. Әйе, Россия безне үзенең бер аерылгысыз өлеше, үз гаиләсенең бер әгъзасы дип саный. Ә үзе безгә ышанмый. Үз баласына ышанмаган, гаиләдәге бөтен бәхәсләрне бары тик йодрык һәм көч белән, суд карарлары аша гына хәл иткән «ата-анага» нинди хөрмәт, нинди ышаныч булырга мөмкин соң?

Россиянең Конституция суды үзенең карарлары белән республикаларны суверенлык хокукыннан мәхрүм итте. Ә бу хокук, бу статус безнең республикада бөтенхалык җыены – референдум белән расланган иде. Судның җинаятьчене хөкем итәргә тиешлеген беләм, ә тулы бер халыкны хөкем итәргә, үз гражданнарының хокукларын күрәләтә аяк астына салып таптарга нинди дә булса судның хокукы бармы икән?!

Шушы көннәрдә Россия Дәүләт Думасы милли республикаларның моңа кадәр булган үз гражданлыкларын тартып алырга җөрьәт итте. Ә югыйсә Россия Конституциясендә акка кара белән «республикалар – дәүләт» дип язылган. Ә дәүләт гражданнарсыз, ватандашларсыз була алмый. Республикаларның үз гражданлыгы хәтта Сталин, Брежнев чорларында да, шәхес культы, «торгынлык» заманнарында да бар иде. Алайса, без хәзер нинди чорда, нинди каргалган заманда яшибез икән соң?!

Соңгы вакытта, милли республикаларның законнарында тәртип урнаштырам дип, Мәскәүдәге кайбер акыллы башлар үзләре дә буталып беттеләр бугай инде. Мәсәлән, Татарстан Конституциясендә моңа кадәр Президентның Ярлыкау комиссиясе оештырырга хакы булуы расланган иде. Бездә Президент фәрманы белән андый комиссия оештырылды, һәм ул берничә елда шактый гына игелекле эшләр эшләп өлгерде. Гаделсез хөкем ителгәннәрне иреккә чыгарырга булышты, туры юлга баскан тоткыннарга ярдәм кулы сузды. Әмма Татарстандагы шушы игелекле комиссия суд карары белән юкка чыгарылды. Күп тә үтмәде, Россия Президентының Указы чыкты, Указда исә мондый комиссияләрнең кирәклеге һәм Россия субъектларында оештырылырга тиешлеге игълан ителде. Һәм без яңадан үзебезнең Президентыбыз Указы белән әле генә бетерелгән комиссиябезне терелтергә тиеш булдык. «Сул кулы нәрсә эшләгәнне уң кулы белми» дигәннәре шушы була торгандыр инде…

Татар алфавитын латин язуына күчерү дә һич көтмәгәндә «Россиянең дәүләт иминлегенә яный торган гамәл» булып чыкты. Шундый карарга килгән Дәүләт Думасы бу хакта бөтен илгә хәбәр салды.

Дүрт йөз ел буе татарлар гарәп графикасында язып һәм укып та җимерелмәгән Россия, алар фикеренчә, без латин язуына күчү белән таркалырга тиеш булып чыкты. Әгәр дә эшләр шушылай дәвам итсә, Россия Дәүләт Думасында татарларга нинди дин тотарга, нинди түбәтәй кияргә, пәрәмәчне һәм бәлешне ничек пешерергә, балаларны сөннәткә ничек утыртырга өйрәткән яисә аларны тыйган яңа законнар чыгуы да бик мөмкин әле. Сәяси һөҗүмнәр, икътисади һәм салым тышаулары кидерү, суд һәм прокуратура атакаларыннан соң республиканы, татар халкын эчтән таркату хәрәкәте – диверсия эшләре башланды. Моның өчен иң кулай чара итеп чираттагы халык санын алуны файдаланырга булдылар. Россия Фәннәр академиясенең Этнология һәм антропология институты хөкүмәткә бер татардан биш-алты татар милләте ясау турындагы документ әзерләп бирде. Тиз арада милләт ясап, шул ясалма милләтнең башлыгы булырга хыялланган кайбер кайнарбашлар Мәскәү һәм Түбән Новгород юлын таптый башладылар. Милли республикаларның һәм әле бүгенгә кадәр яшәп килгән милләтләрнең дә мәнфәгатен кайгыртмаган, кайгырту урынына аларның Россиягә бары тик бәла генә китерүен тәкрарлаган, аларның киләчәген шик астына куйган Мәскәү даирәләренең типтәр яисә ногайбәк, мишәр яисә керәшен, Әстерхан яисә Себер татары язмышы өчен борчылуын һәм кайгыртуын мин күз алдына китерә алмыйм. Татар халкы – бик күп кавемнәрне берләштергән, заманында берничә дәүләт төзегән борынгы һәм бердәм халык. Без бер-беребезне ихтирам итеп, бер-беребезгә булышып, тарихи бердәмлегебезне киләчәктә дә саклап калырбыз һәм алдагы халык саны алу сынавыннан сынып түгел, ә ныгып чыгарбыз дип өметләнәм.

Әйе, без бу көнне – Конституциябез язмышы хәл ителәчәк көнне – бик борчылып көттек. Мәскәү кабинетларында талана-талана шактый зәгыйфьләнгән, көчсезләнгән беренче мөстәкыйль Конституциябезнең язмышы өчен кайгырдык. Һәм, кулымны йөрәгемә куеп әйтәм, бүген безгә тәкъдим ителә торган проект нәтиҗәдә без көткәнгә караганда яхшырак булып чыкты. Безнең юристларыбыз, сәясәтчеләребез, галимнәребез һәм бигрәк тә җитәкчеләребез, Конституциябезнең умыртка баганасын саклап калу өчен, мөмкин булганның барысын да эшләгәннәр.

Конституциянең үзгәртелгән вариантында әлегә республика гражданлыгы да сакланган, татар һәм урыс телләре дәүләт телләре дип игълан ителгән, Президентның ике дәүләт телен белергә тиешлеге дә расланган. Татарстанның җир асты һәм җир өсте байлыклары гомумхалык (аның Татарстан халкы икәнен өстисе булыр) мөлкәте дип игълан ителгән, парламент эшчәнлегенә демократия төсмерләре өстәлгән…

Конституция комиссиясенең эше бик демократик төстә барды, анда һәрбер төзәтмә тәфсилләп тикшерелде. Һәм нәтиҗәдә һәрьяклап уйланган, төрле дәрәҗәләрдә килештерелгән шушы проект депутатларга тәкъдим ителде. Конституция комиссиясе әгъзасы буларак, бу проектны Татарстан Республикасы Дәүләт Советына тәкъдим итәргә дип кул күтәрсәм дә, минем бүген әйтмичә кала алмый торган бер сүзем бар. Ул сүз Татарстанны суверен дәүләт һәм халыкара хокук субъекты дип игълан иткән 61 нче маддә хакында. 1992 елда Конституцияне кабул итүдә актив катнашкан депутат һәм әлеге статья язмышы хәл ителгәндә килештерү комиссиясе әгъзасы булган, референдум вакытында шуны яклап тавыш биргән Татарстан ватандашы буларак – мин бу статьяның төшеп калуы яисә үзгәртелүе белән һич тә килешә алмыйм. Дөресрәге, референдум нәтиҗәләренә ревизия ясарга минем мораль яктан да, юридик яктан да хакым һәм хокукым юк. Бер минем генә түгел, башка депутатларның да, Татарстан Республикасы Дәүләт Советының да мондый хокукы юк. Моны без уйлап чыгармадык, бу – халыкара хокук нормасы, андый нормаларны Татарстан да, Россия дә бертигез хөрмәт итәргә һәм үтәргә тиеш.

Бу хәлдән чыгуның законлы ике генә юлы бар: йә гамәлдәге Конституциянең 61 нче маддәсе шул килеш сакланып калырга тиеш, яисә аның буенча яңа референдум үткәрергә кирәк. Шул вакытта гына без халык мәнфәгатьләрен яклаучы, халык ышанычын аклаучы, закон сагында торучы гадел һәм намуслы халык депутатлары булып кала алачакбыз.

2002

Бердәмлек җитеп бетми

Конгрессның үткән корылтаенда башкарма комитет сайланганнан соң, аның утырышында мине башкарма комитет рәисе урынбасары итеп куйдылар. Һәм шунда миңа, нигездә, фән, мәгариф, мәдәният мәсьәләләре белән шөгыльләнү эше йөкләнде. Бу – минем өчен бик якын өлкә, чөнки мин Дәүләт Советында да шушы проблемалар белән шөгыльләнәм. Гомумән, минем үземнең эшчәнлегем шушы проблемалар белән бәйләнгән. Аларны без конгресс, Татарстан Дәүләт Советы һәм дәүләт оешмалары белән бергәләп алып барырга тырыштык. Һәм бу бик дөрес тә.

Конгресс турында бик күп сүзләр сөйлиләр. Конгресс оешу, – чыннан да, бик зур вакыйга, ул – бик зур оешма. Аның төп максаты бөтен дөнья татарларын берләштерү, аларны рухи яктан – мәгарифен, мәдәниятен үстерүдән гыйбарәт. Әмма конгресста карарлар кабул итеп кенә, бу мәсьәләне тормышка ашырып булмый. Әгәр дәүләт оешмалары, хөкүмәт бергәләп эшләмәсәләр, конгрессның уңышлары бик кечкенә булыр иде. Шуңа күрә без эшебезне күбрәк дәүләт оешмалары, дәүләт органнары белән бергәләп алып барырга тырыштык.

Без конгресс утырышларын, аның башкарма комитеты, бюро, күчмә утырышларын берничә мәртәбә Дәүләт Советы комиссиясе белән бергәләп үткәрдек. Шулай ук хөкүмәт оешмалары, министрлыклар белән бергәләп үткәргән очраклар да булды. Безнең һәр күчмә утырышыбыз һәм башкалары да каралган мәсьәлә буенча тармак министрлары катнашуында үтте. Шуңа күрә кайбер уңышларыбыз да булды.

Билгеле, мин һич кенә дә барысы да ал да гөл дип әйтә алмыйм. Чөнки дәүләт белән, хөкүмәт белән бердәм эшләү без теләгәнчә тиешле дәрәҗәдә үк булмады.

Киләчәктә менә бу мәсьәләгә игътибар итәргә иде. Һәм шуны алдан күреп, без, Конституциянең яңа редакциясе эшләнгән вакытта, ягъни аңа төзәтмәләр керткән вакытта, халык депутаты Туфан Миңнуллин белән бергәләп, бик зур авырлыклар белән булса да, яңа бер статья эшләүгә ирештек. Үзгәртелгән Конституциянең 14 нче статьясында: «Татарстан Республикасы Татарстан Республикасыннан читтә яшәүче татарларга мәдәниятләрен, телләрен үстерүдә, үзенчәлекләрен саклауда ярдәм итә», – дип язылды.

Бу – бик зур нәрсә. Моңа кадәр без конгресс тарафыннанмы яисә дәүләт, хөкүмәт тарафыннанмы татарларга ярдәм кулы сузарга теләсәк, кулга сугалар иде. Сезнең моңа нинди нигезегез бар, нинди законыгыз бар, бу хакта Конституциягездә бернинди сүз дә юк, диләр иде. Менә хәзер безнең Конституциябездә бу хакта аерым статьябыз бар. Ләкин Конституция турыдан-туры эшләп китсен өчен, аңа хөкүмәт карарлары кирәк. Хәзер без, Татарстанның төзәтмәләр кертелгән Конституциясенең 14 нче статьясын гамәлгә ашыру буенча хөкүмәт программасы төзергә кирәк, дип, хөкүмәткә мөрәҗәгать иттек. Ул программада мәктәпләргә, китапханәләргә, ягъни башка мәдәният учакларына, милли оешмаларга, гомумән, читтә яшәүче татар халкына мөмкин кадәр ярдәм итү каралган булырга тиеш.

Билгеле инде, бу матди ярдәм Татарстан хисабына гына булмаячак. Бу ярдәм күбрәк милли кадрлар әзерләү буенча, аларга мәдәният хезмәте күрсәтү, татар мәктәпләренә методик әсбаплар, дәреслекләр әзерләү буенча булачак. Әмма аның кайберләре, мәсәлән, дәреслекләр, китаплар, кайвакытта бушлай да булырга мөмкин. Ә күп вакытта безнең республика хөкүмәте, урыннардагы хөкүмәт җитәкчеләре белән элемтәгә кереп, килешүләр төзеп, алардан заказлар алып, бергәләп эш итәргә тиешләр. Ә без үз чиратыбызда монда, Татарстанда, бу эшне башларга тиеш булырбыз дип уйлыйм мин.

Бу бик әһәмиятле. Әгәр без шуны җайга салсак, минемчә, дөньяда, аеруча Россиядә сибелеп яшәгән татарларга конкрет ярдәмебезне күрсәтә алырбыз. Чөнки алар безгә, ярдәм итегез, дип, бик күп тапкырлар мөрәҗәгать иттеләр инде. Алар бездән матди ярдәм генә көтми, аларга, мәсәлән, артистларны, театрларны җибәрергә кирәк, укытучылар җитми, кадрлар әзерләүдә ярдәм кирәк. Без үзебезнең уку йортларында чит төбәкләрдән килгән милләттәшләребезгә имтихан тапшырганда ташламалар бирергә, яшьләрне монда китертеп укытырга, белемне арттыру курсларына чакырырга тиешбез һ. б. Гомумән, бу яктан караганда, эш җитәрлек.

Тагын бер нәрсә – ул да булса татар эшмәкәрләрен бергә берләштерү. Бу юнәлештә инде конгресс шактый күп эш башкарды. Татарның эшлекле кешеләрен Казанда җыеп очрашулар да, фикер алышулар да үткәрелде. Әмма алар әле тулысынча тупланып бетеп, үзләренең тапкан малларының бер өлешен татар милләтен үстерүгә сарыф итәргә әзер түгел. Моның өчен алар: «Әгәр Татарстанда сәүдә эшләре, эшмәкәрлек элемтәләре урнаштыру өчен, ниндидер бер ташламалы шартлар булдырылса, без, үзара элемтәләрне җайга салып, табыштан кергән сумманың күпмедер өлешен милли хәрәкәткә, милли үсешкә юнәлтә алыр идек», – диләр. Моны, билгеле инде, конгресс дәрәҗәсендә генә кабул ителгән карар белән хәл итеп булмый. Монда хөкүмәт карарлары һәм үзебезнең Президентыбызның ярдәме кирәк булачак.

Минем иң зур теләгем шул: Бөтендөнья татар конгрессы Россиядә һәм дөньяда булган барлык татар иҗтимагый оешмаларын берләштерүче үзәккә әверелсен иде. Бүгенге көндә ул шул юлдан бара да. Дөньяга сибелгән татарны, бигрәк тә Россия төбәкләрендәге эшмәкәрләрне берләштерсен һәм, әйткәнемчә, аларның табышлары шушы эшкә юнәлтелсен иде.

Урыннардагы хөкүмәт, дәүләт оешмалары белән элемтәләребезне дә ныгытасы бар. Чөнки бу юнәлештә башкарасы эшләр күп әле. Һәм дә инде безнең кабул иткән карарларыбызны үтәү юлында конгресс активрак эшләсен иде. Без үткән конгресста, татарның үз милли телевидениесе, радиосы булырга тиеш, дигән идек. Шөкер, бу үтәлде. Кызганычка каршы, үтәлмәгәннәре дә байтак шул. Үткән конгресста шулай ук Милли университет ачарга дип тә карар кабул иткән идек. Әмма ул үтәлмәде.

Шулай ук латин графикасына кайту турында да карар кабул иткән идек. 1999 елның 15 сентябрендә Татарстан Дәүләт Советы бу хакта закон да кабул итте. Ни кызганыч, закон әле һаман да үтәлми. Моның ике төп сәбәбе бар. Берсе – үзебезнең арадагы каршылык, бердәмлек җитмәү. Аеруча татар галимнәре, укытучылар арасында бердәмлек җитми. Икенчесе – бу эшкә Мәскәү килеп кушылды. 5 сентябрьдә үтәчәк Дәүләт Советы сессиясендә без бу мәсьәләне көн тәртибенә кертәчәкбез һәм анда Россия Дәүләт Думасы депутатларына мөрәҗәгать кабул итәргә җыенабыз. Чөнки «Россия халыклары телләре турында» гы Законга үзгәрешләр кертү беренче укылышта кабул ителде. Без Дәүләт Думасы депутатларына аны икенче укылышта йә карамаска, йә кабул итмәскә дип мөрәҗәгать итәбез. Чөнки ул Россия Конституциясенә дә каршы килә.

Бүгенге көндә җәмәгать оешмасын эшләтү авыр. Ул акчасыз, чыгымсыз гына эшли алмый. Иң беренче чиратта яңа сайланган башкарма комитетка үзенең гамәли эшли торган активын булдырырга кирәк. Мин аппарат турында әйтмим, ул эшли. Аның янында ниндидер бер аналитик үзәк кирәк, минемчә. Ул бүгенгә кадәр булган эшләребезгә йомгак, анализ ясап, киләчәктә нинди юлдан барырга, безнең нинди өстенлекле проблемаларыбыз бар – шуларга юнәлеш биреп, фәнни нигезләмә ясап юл күрсәтүче аналитик үзәк булырга тиеш. Бу – бер. Икенчесе – төбәкләрдә конгрессның рәсми вәкилләре булырга тиеш. Төрле мәдәни үзәкләр, мохтариятләр булуы бик яхшы. Әмма алар һәммәсе дә – җәмәгать оешмалары. Берничә төбәктә, мәсәлән, Мәскәүдә, Балтыйк буенда, Себердә, ерак чит илләрдә хезмәт хакы алып эшли торган вәкилләр булса иде. Бу җаваплылыкны арттыра. Ул кешеләрдән эш тә таләп итәргә була.

Күрәбез, проблемалар җитәрлек. Алар барысы да бөтен дөньяга чәчелгән татарны бергә туплауга, берләштерүгә юнәлдерелгән.

2002

Гыйрак бездән ерак дип тынычланып утырмыйк

Инде бер айга якын Гыйракта барган канлы вакыйгалар барыбызга да яхшы билгеле. Газеталардан укып, радиодан ишетеп, телевизордан күреп, бу хәлләргә җаны әрнемәгән, күңеле борчылмаган кеше юктыр. Сугыш афәтләрен кат-кат үз башыннан кичергән Россия халкы, Татарстан халкы бу вакыйгаларны бигрәк тә авыр кичерә.

Дөньяда яхшы сугыш булмый торгандыр, чөнки теләсә кайсы сугышта кешеләр кырыла, сабый балалар, карт-корылар һәлак була, тарихи һәйкәлләр җимерелә. Шуңа күрә дә бөтен дөнья җәмәгатьчелеге, халыкара оешмалар, бу сугышны булдырмау өчен, кулдан килгәннең барысын да эшләргә тырыштылар. Кызганыч, АКШ һәм Бөекбритания аларның сүзенә колак салмады, Гыйракка каршы сугыш башлады. Россиянең җитәкче даирәләре дә, безнең Президентыбыз да, йөзләгән җәмәгать оешмалары да, бу сугышка мөнәсәбәтләрен белдереп, үз сүзләрен әйттеләр инде.

Мин бүгенге сессиягә җыелган депутатлар да Гыйракта барган сугышка карата үз фикерләрен халыкка җиткерергә тиеш дип саныйм. Юк, без монда һич кенә дә гаеплеләрне эзләргә, кемнәрнедер каһәрләргә җыенмыйбыз. Халыкара хокук нормаларын бозып, сугыш башлаучылар күбрәк гаеплеме, әллә үз илендә этник репрессияләр алып барган, күрше илләргә һөҗүмнәр оештырган режиммы икәнлекне вакыт күрсәтер. Әмма без, парламент әгъзалары, халык вәкилләре буларак, авызыбызга су кабып, дәшмичә утыра алмыйбыз.

11 сентябрьдә Нью-Йорктагы коточкыч афәттән соң без, беренчеләрдән булып терроризмны гаепләп, Америка халкының кайгысын уртаклашып, үз сүзебезне әйткән идек. Бүген исә Гыйрак җирендә бомбалар шартлаганда, гөнаһсыз сабыйлар, бер гаепсез кешеләр меңәрләп кырылганда да битараф калмабыз дип уйлыйм.

Гыйракта һәм бөтен мөселман дөньясында шундый катлаулы вакыйгалар барганда, мөфти Т. Таҗетдинның утлы учакка таяк тыгып бутарга, янгынны көчәйтергә маташуына да без бүген тиешле бәяне бирергә вакыт җитте дип саныйбыз.

Кайберәүләрнең: «Багдадны алдылар, сугыш бетеп килә бит инде», – диюе дә мөмкин. Кызганыч, сугышның бетү-бетмәве һич тә бездән генә тормый, һәм бүген моны беркем дә фараз кыла алмый. Әле кичә генә Россиянең Гыйрактагы илчесе Владимир Титаренко: «Багдадны алу әле һич кенә дә сугыш бетте дигән сүз түгел», – дип, бик ачык итеп әйтте.

Хәтта сугыш беткән очракта да, Гыйракны аякка бастыру өчен, дөнья илләренең ярдәме кирәк булачак, һәм, һичшиксез, безнең Татарстаныбыз да бу эштән читтә калмаска тиеш.

Кичә бер сайлаучы апа, шылтыратып: «Сессиягездә Гыйрак мәсьәләсен күтәрәсезме? – дип сорады. – Улым, сугыш бездән ерак дип тынычлап утырмагыз», – дип кисәтеп тә куйды. Чыннан да, Гыйрактагы сугыш вакыйгалары бүген безнең һәммәбезне дә бик нык борчый. Сугыш афәтенең нәрсә икәнен белгән кеше өчен Гыйрак һич кенә дә ерак түгел.

Без, бер төркем депутатлар, Гыйрак сугышы мөнәсәбәте белән Белдерү тексты әзерләдек. Анда бөтен мәсьәләләргә дә бик сак килергә, дөньядагы сәяси хәлне һәрьяклап искә алырга тырыштык.

Мин, Гыйрак сугышы турындагы мәсьәләне бүгенге сессиянең көн тәртибенә кертеп, шул хакта Дәүләт Советының Белдерүен кабул итәргә тәкъдим ясыйм.

2003

Германиядән күп гыйбрәтләр алып кайттык

Депутатның эше – күптөрле, күпкырлы. Дәүләт Советында законнар язып, кабул итеп, үтәлешен контрольдә тотудан гына гыйбарәт түгел. Вәкаләтле орган вәкиле буларак, депутатның республикабыз, халкыбыз исеменнән эш йөртергә, сүз әйтергә хакы бар. Хакыбыз гына түгел, ул – безнең бурычыбыз да. Ә инде республикабыз, халкыбыз, сайлаучыларыбыз исеменнән сүз йөртү өчен, билгеле инде, Казанда утырып кына эш йөртеп булмый: чит төбәкләргә, чит илләргә дә чыгарга кирәк була. Анда үзеңнең халкыңны, мәдәниятеңне, сәнгатеңне кайгыртып чыгышлар ясарга туры килә. Билгеле, соңгы елларда чит илләргә бик еш чыгам дип әйтә алмыйм, әмма быел ике илгә бару мөмкинлеге булды.

Апрельдә Төркиягә «Диалог Авразия» (ДА) дигән оешманың эшендә катнашу өчен бардым. «Диалог Авразия» платформасына элекке Советлар Союзының, Азиянең, Европаның кайбер дәүләтләре керә. Безнең уртага салып сөйләшә торган сүзләребез – Европа һәм Азия халыкларының уртак проблемалары һәм аларны хәл итү юллары. Без сәясәткә бик артык кагылмыйбыз, мәдәният, мәгариф, дин, гомумән, рухи дөньяга кагылышлы мәсьәләләрне уртага салып сөйләшәбез.

Ни өчен бу платформаны төзергә кирәк иде? Чөнки бөтен дөньяда бүгенге көндә глобальләшү процессы бара. Илләр белән илләр, халыклар белән халыклар, дәүләтләр белән дәүләтләр ярыша-көрәшә. Бу көрәштә кемнәрнеңдер җиңеп чыгуы, кемнәрнеңдер җиңелеп калуы мөмкин. Җиңелгән халыклар мәйданнан чыгарга тиеш булалар. Аларның телләре дә, гореф-гадәтләре дә юкка чыгарга мөмкин. Гомумән, кайбер халыкларның бөтенләй юкка чыгуы ихтимал. Бу беренче чиратта әдәбиятка, мәдәнияткә кагыла. Ә безнең юкка чыгасыбыз килми. Ә ничек итеп дөнья мәйданыннан китмәскә? Ничек мәдәниятне, әдәбиятны, гореф-гадәтне, мәгарифне, динне саклап калырга? Моның өчен берләшергә кирәк.

Соңгы вакытта Россия Белоруссия белән берләшергә, славян халыкларын үз тирәсенә тупларга тырыша. Инглиз телле, испан телле халыклар да үз проблемаларын бергәләп хәл итәргә омтылалар. Ә ни өчен без, төрки телле халыклар, берләшмәскә тиеш әле? Бигрәк тә аз санлы һәм үз дәүләтләре булмаган халыклар мондый берләшүгә мохтаҗ. Шуңа күрә бу платформага (ДА) без бик теләп кердек. Безнең анда татар милли комитеты бар. Платформада һәр дәүләтнең берәр милли комитеты эшли. Әмма Казаннан килгән безнең делегация таләбе буенча, Россиянең ике милли комитетын (Россия һәм Татарстан) оештыруга ирештек. Татарстан комитеты җитәкчесе итеп мине сайлап куйдылар.

Бу «Диалог Авразия» оешмасы үзенең журналын чыгара. Мин анда редколлегия әгъзасы, Татарстанга, татар халкына багышланган мәкаләләр бастырабыз. Күптән түгел аның Татарстанда вәкиллеген ачтык. Халыкара «ДА» журналының Казанга багышланган махсус санын да чыгардык. Аны егермедән артык илгә тараттык. Журнал төрек, урыс, инглиз телләрендә бастырыла.

Чит илләргә баргач, җыелышларда утырып, чыгышлар ясап кына калмыйбыз, мәдәният һәм мәгариф әһелләре белән дә очрашабыз. Бу юлы да шулай булды. Мине бигрәк тә Төркиядәге шәхси мәктәпләр кызыксындырды. Россия һәм Татарстан законнары буенча без дә андый мәктәпләр ачарга хокуклы. Татарстанда нибары 12 шәхси мәктәп бар. Ләкин алар аяныч хәлдә, дәүләтнең финанс ярдәме юк. Шәхси мәктәпләр дәүләт мәктәпләренә конкурент буларак та кирәк. Мәгариф ул – бик консерватив өлкә. Ә шәхси мәктәпләр бик тиз үзгәрә, чөнки алар ата-аналардан җыелган акча исәбенә эшли, шуңа күрә укытучыларның җаваплылыгы да бермә-бер арта. Шәхси мәктәпләрдә акчаның тотылышына ата-аналар контрольлек итә.

Төркиядә мәктәпләрнең 50 проценты – шәхси мәктәпләр, хәлле кешеләр балаларын шунда бирергә тырыша. Ә бездә байлар үз балаларын чит илләргә җибәрә, Татарстанда хәзер андый балалар берничә йөз. Әгәр үзебездә халыкара дәрәҗәдәге шәхси мәктәпләр ача алсак, бай ата-аналар балаларын шунда бирә алыр, акча да чит илләргә китмәс, салым да Татарстан казнасына керер, балалар да чит мохиттә чит тәрбия алмас иде. Ә укытучыны чит илләрдән дә чакыртып китереп укытып була бит.

Төркиядә без бу мәсьәләне нык өйрәндек. Алга таба моны хәл итәргә мөмкин булыр дип уйлыйбыз. Казан мэры Илсур Метшин да тәкъдимне хуплады. Казанда киләчәктә халыкара дәрәҗәдәге бер мәктәп ачылырга мөмкин. Андый мәктәпләр булдыру күз уңында тотылырга һәм анда тәрбия мәсьәләсе беренче урынга куелырга тиеш.

Әле күптән түгел Туфан ага Миңнуллин белән Президентыбыз М. Ш. Шәймиев янында булып, төп мәсьәләләрнең берсе итеп шуны куйдык, югыйсә бүгенге көндә мәктәптә тәрбиягә бик аз урын бирелә. Балаларның бозыклыгы, тәртипсезлеге, җинаятьчелек, наркомания – бөтенесе дә тәрбия җитмәүдән килә. Укытучы иң беренче чиратта тәрбияче дә булырга тиеш. Ата-ана баласын, укырга биргәндә, «кеше булсын» дип бирә бит. Кыскасы, әлеге проблемаларны уртага салып сөйләшүләр булачак әле.

Икенче сәяхәтем күптән түгел Германиягә булды. Анда ПЕН-клуб конгрессына бардык. Халыкара язучылар оешмасы буларак, ПЕН-клуб 1921 елда оештырылган, үзәге – Лондонда. ПЕН-клуб 99 илдән 141 ПЕН-үзәкне берләштерә. Россиядә ике ПЕН-үзәк бар: урыс һәм татар ПЕН-үзәкләре. Без анда тулы хокуклы әгъза. ПЕН-клуб ел саен язучыларның Бөтендөнья халыкара конгрессын үткәрә. Быел без бу конгресска Татарстаннан бишәү (Туфан Миңнуллин, Әхәт Мушинский, Харрас Әюпов, Зиннур Мансуров һәм мин) бардык. Безнең төп максатыбыз – татар әдәбиятын дөньяга таныту. Татар ПЕН-үзәге ел саен татар язучыларының ике китабын яисә халык иҗаты әсәрләрен, инглизчәгә тәрҗемә итеп бастырып, дөньяга тарата.

Баруыбызның тагын бер төп сәбәбе – Муса Җәлилнең 100 еллык юбилее. Берлинга килгәндә, Җәлилне дөньяда белүләренә шигебез зур иде. 7 миллионлы кечкенә татар халкының татарча язган шагыйрен – Җәлилне беләләрме икән? Чөнки илләр күп, халыклар күп. Без урыс ПЕН-үзәге җитәкчеләре белән, Моабит һәм Плетцензее төрмәләренә барып, шагыйрь утырган камераларга чәчәкләр салып кайттык. Моны белгәч, конгресска килгән язучылар арасында шактый популяр кешеләргә әйләндек, безнең белән исәнләшә башладылар. Уйламаганда-көтмәгәндә, конгресста безгә сүз бирделәр. Туфан ага һәм мин, шуннан файдаланып, анда үз ана телебездә Муса Җәлил, татар халкы, татар әдәбияты, Татарстан турында сөйләдек. Чыгышларыбызны инглизчәгә тәрҗемә итеп (Туфан аганың оныгы Данияр тәрҗемә итте, ул Казан дәүләт университетының халыкара мөнәсәбәтләр факультетында укый), бөтен язучыларга тараттылар.

Бездән соң ПЕН-клуб президенты – чех язучысы Груша – Муса Җәлил турында чыгыш ясады. Без шаккаттык: батырлыгын да, иҗатын да белә. Германиядә иң гаҗәпләндергәне – 141 илдән җыелган 470 язучы, аягүрә басып, Җәлилне искә алды. Бу инде – Түбән Кама, Казан, Татарстан гына түгел, Җәлилнең кадерен бөтен дөнья белә дигән сүз.

Мин моннан гыйбрәт алдым: юбилей алдыннан үз илебездә төрле шәһәрләрдә төрле чаралар уздыру, һәйкәл кую тәкъдимнәрен керткән идек. Шунысы гаҗәп: бөтен дөньяда танылган Муса Җәлилгә үзебездә һәйкәл куяргамы-юкмы, кая куярга – тыкрыккамы, мәктәп ишегалдынамы, мемориаль такта куяргамы-юкмы дип икеләнеп калучылар булды. Берлинда шуларны уйлап, тетрәнеп калдым. «Бөек рейх» ка каршы эш алып барып, Плетцензее төрмәсендә башы киселгән шагыйрьгә Германиядә шундый хөрмәт. Нәфис фильм чыгарганнар. Шигырьләре дөнья телләренә тәрҗемә ителә. Халыкара дәрәҗәдә ихтирам аңа бүгенге көндә.

Ә бездә, кинотеатрга Җәлил исемен калдырыргамы-юкмы дип (Түбән Каманы күздә тотам), еллар буе бәхәс барды. Бу бернинди әдәп-әхлак кысаларына да сыймый. Үзебез патриотик тәрбия җитми дип сөйлибез. Россия Президенты В. В. Путин да күтәрде моны. Ә патриотик тәрбия өчен дөньяда Җәлилдән дә кулай шәхес булырга мөмкинме? Аның тормышын, батырлыгын, иҗатын пропагандалаудан да зуррак патриотик тәрбия булырга мөмкинме? Кинотеатрдан Муса Җәлил исемен алып ташлыйбыз икән, моны балалар күреп тора, бу бит антипатриотик тәрбия булачак. Түбән Камада, һичшиксез, иң үзәктә, бик тә күренекле урында Җәлилгә һәйкәл куелыр дип ышанам. Җәлил ул – мәктәп ишегалдына куярга мәктәп директоры түгел, Халыкара масштабтагы зур шагыйрь, герой! Җәлилгә һәйкәл юкка гына Казанда Кремль янына куелмаган.

Германиядә безне югары дәрәҗәдә кабул иттеләр. Германия президенты, федераль канцлер Меркель, Берлин бургомистры белән очраштык. Анда без милләттәшләребез белән, татар рәссамы Шамил Гыймаев белән дә күрештек. Ш. Гыймаев Берлин стенасында кырыклап метрда рәсем ясаган. Ике татар җәмгыяте бар Германиядә. Бик кызыклы яшиләр, җыела торган урыннары, татарча өйрәнү курслары бар. Укытучылары – Казаннан күчеп килгән фәннәр кандидаты Эльмира исемле кыз. Берлинда тюркология институтында татар телен, татар халкын өйрәнүче студентлар да, укытучылар да, галимнәр дә бар.

Шунысы кызык: Берлинның иң матур җирендә, паркта, ел саен Сабантуй үткәрәләр. Бәйрәмгә башка Европа илләреннән дә татарлар килә икән. Быел да уздырырга җыеналар. Сабантуйның видеофильмын карадым: безнең авылда Сабантуй ничек үтә, анда да шулай ук. Шаккаттым: бөтен уеннар, ярышлар безнең авылдагыча. Ат чабышы гына юктыр, Берлинда ат каян алсыннар дип уйлаган идем. Хәтта анысын да уйлап тапканнар: малайларын җилкәләренә утыртып, ат урынына ир-атлар узыша. Кызык, үзләре тәгәри-тәгәри көләләр. Батырга тәкәсен дә тапканнар. Безнең халык үлми, татар кая гына китсә дә яши икән. Телен онытмаска, динен дә, йолаларын, гореф-гадәтләрен дә сакларга тырыша.

Тагын бер гаҗәпләндергән нәрсә – Берлинда көндез урамда кеше бик аз, берән-сәрән генә. Озатып йөрүчеләрдән, нишләп болай халык күренми, йоклыйлармы әллә, дип сорагач, ник урамда булсын, бездә халык эштә, урамда йөрүчеләр – туристлар алар, диделәр. Биш миллион кеше яши торган Берлиндагы тәртипкә, чисталыкка да исебез китте.

Беренче бөтендөнья сугышында әсирлеккә төшкән татарларның зиратын да эзләп бардык. Берлиннан 50 километр ераклыкта урман эчендә икән. 209 татар әсире җирләнгән, исемнәре язып куелган. Кабер ташлары, зур һәйкәл дә бар. Барысы да пөхтә эшләнгән, зираттагы тәртипкә, чисталыкка гаҗәпкә калдык. Немецлар үзләренә каршы сугышкан кешеләрнең каберләрен дә шулай тәртиптә тоталар икән.

Туфан абый белән без ПЕН-клуб җитәкчесе Груша белән «язучыларның мондый конгрессын Казанда уздырып булмасмы» дип сөйләшкән идек. Бу мәсьәлә аларны кызыксындырды. Бигрәк тә башкалабызның 1000 еллыгы узганнан соң. Казан – Көнбатыш һәм Көнчыгыш мәдәниятенең, ике диннең очрашкан, кисешкән урыны, бик кызыклы шәһәр, дип әйттеләр. Үзебезнең җитәкчеләребез белән уртак тел таба алсак, 2009 елда Бөтендөнья язучылары конгрессын Казанда уздыру мөмкинлеге тууы ихтимал. Аны уздыру өчен, күп илләр чиратта тора. Конгресс 2007 елда – Сенегалда, 2008 елда Мексикада узачак. Әгәр 2009 елда үзебездә уздыра алсак, Татарстанны дөньяда таныту өлкәсендә зур вакыйга булыр иде.

Игътибарыбызны җәлеп иткән бик кызыклы тагын бернәрсә: бездә әгәр дә татар кызы урыска кияүгә чыкса, бик сирәк очракта гына ире аның телен өйрәнә, аның гореф-гадәтләрен кабул итә. Безгә Берлинда төрле гаиләләр белән очрашырга туры килде. Татарларны мактап сөйләгән немец егете Марк безнең белән рәхәтләнеп татарча сөйләште. Мәскәүдә укыганда, Әлфирә исемле татар кызына өйләнгән. Әлфирә аңа шарт куйган: «Минем телемне өйрәнсәң генә кияүгә чыгам, авылга кайткач, әнием белән татарча сөйләшерлек булсын. Әнием белән татарча сөйләшә алмый торган кешегә мин кияүгә чыга алмыйм, югыйсә болай да чит милләт кешесенә чыгуымны хупламыйлар, авылда миңа оятка калырлык булмасын», – дигән. Берлинда яшәүче бу немец егете татар телен өйрәнгән.