Текст книги "Вәгъдә – иман / Обещание – дело чести (на татарском языке)"

Тагын бер татар кызы яһүдкә кияүгә чыккан. Шул яһүд, хатынының таләбе буенча, Берлинга татар теле курсларына йөреп, хатынының телен өйрәнә. Инде безнеңчә аңлый башлаган. Ә үзебездә хәтта күршедә яшәүчеләр татарча исәнләшергә өйрәнмиләр дә, теләмиләр дә. Бер-береңнең телен, гореф-гадәтләрен өйрәнеп, хөрмәт итеп яшәгәндә генә, чын дуслык була ала.

Германиядән без бик күп гыйбрәтләр алып кайттык. «Чит җирләрдә йөреп гыйбрәт ал» дип юкка гына әйтмидер инде безнең халык.

2006

Дин һәм милләт

Безнең республикада бүген олы вакыйга – Россия Мөфтиләре шурасы үзенең күчмә утырышына һәм «Россия мөселманнары берлегенең көнкүреш-мәдәни үсешендә мөселман дини оешмаларының роле: тарих һәм бүгенге заман» дигән фәнни-гамәли конференция үткәрергә Казанга җыелды. Бу ике зур чараның Татарстан мөселманнарының Диния нәзарәте тарафыннан уздырылган беренче берләштерү корылтаеның унъеллыгына туры килүе аеруча әһәмиятле.

Мөхтәрәм мөселман кардәшләр!

Сезнең барыгызны да Республикабыз Президенты Минтимер Шәрип улы Шәймиев, шулай ук Татарстан Дәүләт Советы һәм хөкүмәтебез исеменнән Россия мөселманнары тормышындагы әлеге әһәмиятле вакыйгалар белән чын күңелдән котларга һәм безнең башкалабызда үткәреләчәк игелекле эшләрегезгә уңыш теләргә рөхсәт итегез.

Беренче берләштерү корылтаеннан соң үткән ун ел эчендә республикабызның Диния нәзарәте тарафыннан бик күп җитди эшләр башкарылды. Шуларның иң әһәмиятлесе: Татарстан мөселманнары җәмгыятьтәге һәм көндәлек тормыштагы каршылыкларны җиңү өчен берләшеп, кулга-кул тотышып эшләүнең бик күпкә кулайрак икәнен күрсәттеләр.

Без бүген Татарстандагы мөселман дини оешмалары Россия мөселманнары өчен дә рухи тәҗрибә үзәгенә әверелә бара дип ышанып әйтә алабыз. Республикабызда мөселман оешмаларының саны меңнән артып китүе, мәчетләрнең күплеге, дини уку-укыту үзәкләренең, мәдрәсәләрнең һаман ишәя баруы шуны күрсәтә. Бүгенге көндә Казанда Россия Ислам университеты, «Мөхәммәдия», «Исламның 1000 еллыгы исемендәге» мәдрәсәләр, Казан ислам колледжы, Чаллыда – «Ак мәчет», Әлмәттә – Риза Фәхретдин исемендәге, Түбән Камада – «Рисалия», шулай ук Буада һәм Нурлатта мәдрәсәләр эшләп тора. Әлбәттә, мондый уңышларга республикабыздагы җитәкчелек, бөтен җәмәгатьчелек тырышлыгыннан башка гына ирешеп булмас иде. Татарстан Президенты Минтимер Шәймиевнең дини мәсьәләләрдә ярдәмчел зирәк гамәлләре, Татарстан Дәүләт Советының республикадагы гына түгел, ә бөтен Россиядәге дини конфессияләр хакындагы кануннарны камилләштерүдәге тырышлыклары, шулай ук хөкүмәтебезнең дини оешмалар хәлен яхшыртуга юнәлтелгән карарлары Татарстандагы мөселман өммәтен һәм башка дини конфессияләрнең бүгенге көн казанышлары дәрәҗәсендә эшчәнлек алып баруларын тәэмин итә.

Узган ун ел эчендә хаҗ кылган мөселманнарның саны бик нык артты. Әйтик, 2003 елда хаҗга баручылар 179 кеше булса, 2006 елда бу сан 1200 гә җитте. Хаҗга барып кайтуны оештыруда Татарстан Диния нәзарәтенең «Идел-хаҗ» департаменты белән берлектә дәүләт оешмалары да катнаштылар.

Дөрес, Татарстан Республикасы да, Россиянең мөселманнар тупланып яши торган башка төбәкләре дә уртак Ватаныбыз Россия шартларында көн күрәбез. Без үз тормышыбызны, үз эшчәнлегебезне Федераль Конституция, Федераль законнар нигезендә корабыз. Шул ук вакытта безнең Россия Конституциясе һәм Федераль законнарны камилләштерү эшендә катнашырга да хакыбыз бар. Әйтик, 1997 елда Россия Федерациясе «Вөҗдан иреге һәм дини берләшмәләр» дигән Закон кабул итте. Татарстан җәмәгатьчелеге, дини оешмалары, халык депутатлары бу Законны өйрәнеп, аңа төзәтмәләр һәм үзгәрешләр кертергә кирәк дип таптылар. Татарстан Республикасы Дәүләт Советы, бу тәкъдимнәрне туплап, 2001 елның 27 июнендәге карары белән Россия Дәүләт Думасына һәм Россия субъектларының закон чыгару органнарына җибәрде. Безнең төзәтмәләр, нигездә, Россиядәге аерым бер дингә генә өстенлек бирүнең дөрес түгеллеге, экстремистлыкка һәм җәмгыять тормышында сыналган гореф-гадәтләргә каршы килүгә корылган өр-яңа диннәр үз эшчәнлекләрен закон нигезендә генә алып барырга тиешлеге, Россия субъектларына дини оешмалар белән эшләүче органнар булдырырга хокук бирүнең кирәклеге, шулай ук һәр субъектта бер дингә караган бер генә үзәк дини оешма төзелә алуы, дини төркемне теркәгәндә дәүләт нотариаль оешмасы таныклыгы булырга тиешлеге хакында иде. Шул ук вакытта без ислам оешмаларында вакыф мәсьәләсенең Россия күләмендә хәл ителергә тиешлеген дә күтәрдек.

Татарстан Дәүләт Советының бу тәкъдимнәренә Россиянең 17 субъекты үзенең мөнәсәбәтен белдерде. Шуларның унөче безне яклавын, дүртесе якламавын хәбәр иттеләр. Үз мөнәсәбәтен белдергән Россия субъектларының күбесе Татарстан Дәүләт Советы тәкъдимнәрен яклап чыкса да, Россия Дәүләт Думасы үзенең 2004 елның 7 июлендә кабул иткән карары белән Татарстан Дәүләт Советы тәкъдимнәрен кире какты.

Мөхтәрәм мөселман кардәшләр!

Әлеге Федераль законга ныклабрак тукталуымның сәбәбе шунда: диннәр турында Федераль законнарны әзерләгәндә, инде кабул ителгән законнарга төзәтмәләр керткәндә, федераль дәрәҗәдәге дини оешмалар да, Россия субъектларындагы дини оешмалар да, аларның һәрбер җитәкчесе, һәр дин әһеле мөмкин кадәр актив катнашсыннар иде. Россиянең төрле төбәкләреннән җыелган ислам әһелләре катнашында үтүче бүгенге очрашуда моны әйтеп китмичә булмый.

Гасырлар белән гасырлар алмашкан чорда ун ел гомер бик зур түгел. Шулай да узган унъеллыкта ирешкән уңышларны күрми калу ярамас. Ә инде эшләнәсе эшләр уңышлардан да күбрәк сыман. Әйтик, бүген без Татарстан мөселманнары берләште дип әйтсәк тә, мөселман дөньясына кагылышлы бөтен дин әһелләре, мөселман кешеләре рухи яктан берләшеп бетте дип әйтә алмыйбыз. Әле бүген дә мәхәллә белән мәхәллә, мәчет белән мәчет, мулла белән мулла арасындагы эреле-ваклы каршылыклар, үзара низаглар, бер-береңә юл бирмәскә тырышуларның беткәне юк. Мондый тискәре күренешләр халыкка, бигрәк тә яшьләргә, дини тәрбия, әхлак тәрбиясе бирүгә зур зыян китерә.

Бүгенге көндә дини кадрлар мәсьәләсе дә хәл ителеп беткән дип әйтеп булмый. Муллаларыбызның, бигрәк тә күпмилләтле шәһәрләрдәге, шулай ук үзәкләрдән ерактагы аулак мәхәлләләр җитәкчеләренең кайберләренә дини яктан да, мәдәни яктан да ныклы белем, югары әхлак җитенкерәмәү барыбызны да борчый. Бу мәсьәләдә мәгариф системасының камил булуы бик әһәмиятле. Билгеле булганча, дини өлкәдә мәгариф системасы ике юнәлештә бара. Берсе – дәүләт мәгариф учреждениеләрендә динне укыту мәсьәләсе булса, икенчесе – дини оешмаларның үз уку йортларындагы уку-укыту эшләре. Моннан берничә ел элек Россиядә дәүләт мәктәпләрендә православие динен укыту идеясен күтәреп чыктылар. Бу мәсьәләдә Татарстан үзенең катгый фикерен әйтте – дәүләт мәктәпләрендә аерым бер дин дәресләре түгел, ә дөньядагы иң зур, традицион диннәр тарихы укытылырга тиеш. Без бу мәсьәләне Россия җитәкчелегенә җиткерү өчен күп тырыштык, һәм, ниһаять, Владимир Владимирович Путин да, Дмитрий Анатольевич Медведев та дәүләт мәктәпләрендә диннәр тарихын укытуның дөрес булачагын яклап чыктылар.

Ә инде дини кадрлар, мәчетләрдә, мәхәлләләрдә эшләүче дин әһелләрен әзерләү, аларны укытып чыгару эшен дин оешмалары үзләре хәл итәргә тиеш. Бу мәсьәлә дәүләт югары уку йортлары белән тиңләштерелгән дини югары мәктәпләрдә, мәдрәсәләрдә уку-укыту һәм тәрбия эшләренең торышы белән бәйле. Әмма бүгенге көндә әле тирән белемле, әхлак һәм оештыру мәсьәләләрендә үрнәк булырлык дин әһелләре укытып чыгару эше тулысынча хәл ителгән дип әйтеп булмый.

Дини мәгариф системасы эшчәнлеге дин һәм милләт мөнәсәбәтләренә дә турыдан-туры кагыла. Әйтик, Татарстан җирлегендәге ислам дине тарихына күз салсаң, ислам диненең һәрвакыт татар халкының иң матур, иң игелекле гореф-гадәтләрен, әхлакый нормаларын, Татарстан җиренә генә хас табигый көнкүреш традицияләрен югалтмаска, киресенчә, аларны алга таба да үстерергә омтылуын күрәсең. Татар халкының гаилә, ата-ана, нәсел-нәсәп, бала-чага, кияү-килен, кода-кодачалык, күрше-күләнлек мөнәсәбәтләрен изгеләштерүен һәм аларның үзара туганнарча яшәвен, туган халкыбызның аш-суга, көнкүрештә чисталыкка маһир булуын, белем алуга, төрле һөнәрләр өйрәнүгә омтылышын, башка милләт кешеләренә хөрмәт белән каравын ислам дине һәрвакыт яклап килде. Үз чиратында татар милләтенең иң асыл сыйфатлары ислам динен күтәрүгә ярдәм итте. Бу татар халкы белән генә түгел, ә ислам динен кабул иткән бөтен милләтләр, бөтен халыклар белән дә шулай булды. Милли үзенчәлекләрне йота барган бүгенге глобальлек чорында ислам әһелләре милләтебезне, телебезне, гореф-гадәтләребезне саклап калу мәсьәләсендә дә активрак эшләсеннәр иде. Барыбызга да билгеле булганча, хәзер Көнчыгыштагы бай мөселман илләрендә бик күп дини уку йортлары, зур мәдрәсәләр эшли. Аларда төрле мөселман илләреннән, мөселман төбәкләреннән килгән бик күп шәкертләр белем ала. Ул уку йортларында Россиянең мөселман төбәкләреннән килгән шәкертләр дә күп. Бүген безгә уйларга кирәк – алар ниндирәк белем алып кайтырлар? Алар анда татар халкының һәм Россиянең мөселман төбәкләрендә яшәгән башка халыкларның тарихы, гореф-гадәтләре, җирле үзенчәлекләре нигезендә тәрбия алганнармы һәм туган халыкларының иң асыл сыйфатларын дини тәрбия эшендә файдаланырга әзерләрме? Россиядәге Диния нәзарәтләренә, мөфтиләребезгә, тәҗрибәле муллаларыбызга бу турыда уйлану һәм туган җирләренә укып кайткан шәкертләрнең киләчәк эшчәнлегендә ярдәм кулы сузарга әзер булуларын телисе килә.

Дин һәм милләт мәсьәләсе турында сөйләгәндә, туган телебезне саклауның никадәр зур әһәмияткә ия икәнен дә әйтеп китмичә булмый. «Дин әһелләребез вәгазьләрен нинди телдә сөйләсәләр дә барыбер», – диючеләр бик нык ялгышалар, һәр мәхәлләдә, һәр мәчеттә, дин әһелләренең халык белән һәр очрашуында югары сыйфатлы туган тел, саф, чиста сөйләм теле хөкем сөрергә тиеш. Әйтик, чип-чиста татар җирлегендәге мәчеттә мулланың урыс телендә яисә татар телендә ватып-җимереп вәгазь сөйләве, ким дигәндә, мәхәллә әһелләрен мәчеттән биздерүгә генә хезмәт итәр иде. Ә мондый күренешләр әле бездә юк түгел.

Диннең җәмгыятьтәге урыны турында сөйләгәндә, исламның яшь буынны тәрбияләүдәге әһәмиятенә аеруча игътибар итәргә туры килә. Дин әһелләре тарафыннан яшь буынны тәрбияләү эшләре мәчетләрдә, мәдрәсәләрдә генә түгел, ә җәмгыятебезнең, яшәешнең һәр өлкәсендә алып барылырга тиеш. Бүген безнең җәмгыятебездәге яшьләр тормышындагы гаять аяныч күренешләргә, әйтик, наркоманиягә, алкоголизмга, җәмәгать урыннарындагы әхлаксызлыкка, җинаять эшләренә каршы көрәшүдә ислам дине, үзенең югары әхлак нормаларына нигезләнеп, кыюрак эш итә алыр иде.

Соңгы елларда, республикабызда дини тормышның яңаруы нәтиҗәсендә, бала туу, аңа исем кушу, өйләнешү, туй кебек аеруча игътибар сорый торган ритуалларны матур итеп үткәрүдә шактый алга китеш сизелә. Әлбәттә, моны тәртипкә салуда дини оешмаларның тырышлыгы зур. Шулай да, өйләнешеп туй ясаганнан соң, гаиләнең ныклыгы, тотрыклылыгы, балаларга, әти-әнигә, өлкән буынга аеруча хөрмәт күрсәтү кебек игелекле яшәү рәвешен яшьләргә ныграк аңлатырга, аларны шушы рухта тәрбияләү эшен көчәйтергә иде. Бу мәсьәләдә соңгы елларда оешкан һәм инде матур гына эшли башлаган мөселман хатын-кыз оешмаларының мөмкинлекләре аеруча зур дип уйлыйм. Шул ук вакытта күптән түгел генә оешкан Татарстан Мөселман яшьләре ассоциациясенә тәҗрибәле дин әһелләренең һәрьяклап ярдәм итүләре бик кирәк.

Яшьләрне тәрбияләүдә, ислам диненең иң матур, игелекле эшләрен пропагандалауда исламның үз матбугат чаралары да күп эшли алыр иде. Әмма әлегә ислам басмаларының, газета-журналларының полиграфик яктан бик төссез, эчтәлек ягыннан һәр мөселман кешесенең күңеленә кереп җитәрлек язмаларга ярлы булуын әйтеп китми булмый. Дөрес, Коръәнне нәшер итү бөтен дөнья күләмендә югары сыйфатлы итеп башкарыла. Башка басмалар да шуңа омтылсыннар иде дип телисе генә кала.

Хөрмәтле мөселман кардәшләр!

Тормышыбызның бөтен өлкәләрендәге кебек, ислам җәмгыятенең бүгенге эшчәнлегендә, аның дәүләт органнары, төрле җәмәгать оешмалары, мәхәллә әһелләре, һәр ватандаш белән мөнәсәбәтләрендә ирешкән уңышлар белән бергә киләчәктә үтәлергә тиешле олы бурычлар да байтак. Шуны кистереп әйтергә мөмкин: без бергә-бергә, үзара аңлашып, кулга-кул тотынып эшләгәндә генә, бу бурычларны уңышлы башкара алачакбыз. Россия Мөфтиләр шурасы утырышы да, фәнни-гамәли конференция эше дә шушы юнәлештә барыр дип ышанып калам.

2008

Суверенитет өчен син нәрсә эшләдең?!

(«Татарстанның дәүләт суверенлыгы турында Декларация» кабул ителүнең 10 еллыгына багышланган юбилей сессиясендә «вакыт җитмәү сәбәпле» сөйләнми калган нотык)

Төгәл ун ел элек, 1990 елның 30 августында, миңа, шушы трибунага басып, каушый-каушый, дулкынлана-дулкынлана, Татарстанның дәүләт суверенлыгын яклап сөйләргә туры килгән иде. Үз гомеремдә күп кичерешләр күрергә туры килсә дә, бу көн күңел түрендә иң кадерле һәм хәлиткеч көн буларак мәңгегә уелып калды. Бер минем өчен генә, яисә ул көнне шушы залда утырган 242 депутат өчен генә түгел, бөтен татар халкы, күпмилләтле Татарстан халкы өчен дә 30 август көне – тарихи көнгә, һәр кешенең, бөтен халыкның һәм республиканың язмышын үзгәрткән хәлиткеч көнгә әверелде.

Дәүләт суверенлыгы турында Декларация кабул иткәндә, без үз алдыбызга ике иң олы максат куйган идек. Аның беренчесе халыкның тормыш хәлен яхшырту булса, икенчесе җәмгыятькә рухи яңарыш алып килү, рухи байлыкларыбызны саклау һәм үстерү иде.

Соңгы ун ел эчендә республиканың икътисади тормышында кылынган зур гамәлләр хакында инде күп әйтелде. Бу бик табигый дә. Чөнки, инде ишетүебезчә, икътисади нигезгә корылмаган реформаның, үзгәртеп кору һәм рухи яңарышның без теләгән уңышларга ирешә алмаячагы көн кебек ачык иде. Әмма үз чиратында фәнгә һәм белемгә, мәдәнияткә һәм әхлак нормаларына таянмаган җәмгыятьнең икътисади яктан перспективасыз, киләчәксез җәмгыять икәнлеге дә көн кебек ачык. Материалистлар буларак, без инде икътисадны, димәк, халыкның мул һәм тук тормышын тәэмин итүне беренче урынга куярга гадәтләндек. Әмма Ходай Тәгалә, кешене яратканда, иң өскә корсакны түгел, ә башны куйган, шуның белән кешенең уй-фикере, хыял-теләкләре, аң-белеме барысыннан да өстенрәк икәненә ишарә ясаган.

Соңгы ун ел эчендә ирешкән иң зур җиңүләребез һәм казанышларыбыз гуманитар өлкәдә, халык күңелендә, республиканың рухи тормышында булды дисәм, һич тә ялгышмам кебек. Моны исбатлар өчен, мисаллар бихисап күп…

Дәүләт чын мәгънәсендә суверен булсын өчен, ул дәүләттә яшәүче кешеләрнең һәммәсе дә суверен, ирекле, мөстәкыйль шәхес булырга тиеш. Кеше никадәр генә бай һәм мул тормышта яшәсә дә, әгәр ул теләгән урында үзенең фикерен әйтеп, таләбен куеп, үзенең сорауларына җавап ала алмаса, һәр адымда, һәр җирдә үзен тигез һәм тулы хокуклы шәхес итеп тоймаса, ул яшәгән дәүләт беркайчан да суверен, ул яшәгән җәмгыять ирекле җәмгыять була алмаячак. Шуңа күрә һәр дәүләтнең иң югары сыйфат критерие, иң төгәл бәясе анда кеше хокукларының ни дәрәҗәдә саклануы, тәэмин ителүе белән билгеләнә, кеше кадере булмаган дәүләт беркайчан да суверен, демократик, ирекле, мөстәкыйль дәүләт була алмый.

«Татарстанның дәүләт суверенлыгы турындагы Декларация» не кабул иткәннән соң ирешкән иң зур казанышыбыз, минемчә, бер аягы белән упкын читендә торган милләтебезне саклап калу, аңа җан өрү, аның күңелендә киләчәккә өмет, ышаныч уяту булды дисәм, һич тә ялгышмам кебек. Татар һәм урыс телләрен дәүләт телләре дип игълан итү, соңрак «Телләр турында» гы Закон, аны гамәлгә ашыру буенча Дәүләт программасы барлыкка килү милләт тормышында тарихи вакыйга булды. Берсе артыннан берсе ачылган милли балалар бакчалары, мәктәпләр, лицейлар һәм гимназияләр, тарихта беренче Татарстан Фәннәр академиясе, яңа чыга башлаган газета-журналлар, яңа телевизион һәм радиоканаллар, нәшриятлар һәм иҗади коллективлар халкыбызның рухи дөньясын баетып кына калмадылар, аның күңеленә җан өрделәр, аңа канат куйдылар. Дөрес, бу өлкәдә әле һәммәсе дә ал да гөл дип әйтергә бик иртә, эшләнәсе эшләр моңа кадәр эшләнгәннәренә караганда күпкә артыграктыр… Бу хакта мин бик тәфсилләп сөйли алыр идем. Әмма бәйрәм көнне зарланышып утыру килешмәс дип, бүген күбрәк үземнең сөенеч һәм куанычларымны гына җиткерәсем килә.

Бу арада бик еш кына «Суверенитет миңа яисә сиңа нәрсә бирде?» дигән сорауны ишетергә туры килә. Бу беркатлы һәм мәкерле сорауны кем уйлап тапкандыр, белмим, әмма аңа иң төгәл җавапны инде әллә кайчан ук биргән булганнар. Син – бишектәге сабый бала, ә суверенитет күктән төшкән мәми түгел. Әйе, бездә әле күктән төшкән мәми көтүчеләр, «Кабан күле спирт булып, күктән пилмән яусачы» дип җырлаучылар да бардыр. Әмма суверенитет ул син һәм мин – һәммәбез кылган изге гамәлләрдән, конкрет эшләрдән җыела. Ниндидер нәтиҗәгә ирешү өчен, башта ниндидер гамәл кылырга, иген үссен өчен, башта сөрергә, чәчәргә, аннан соң гына урырга һәм табын җәяргә мөмкин. Шуңа күрә алдагы көннәрдә без һәммәбез дә, бу сорауны кирегә әйләндереп, «Суверенитет өчен син нәрсә эшләдең?» принцибы белән яши башларга тиешбез. Бу хакта Президентыбыз Минтимер Шәймиев бик ачык һәм аңлаешлы итеп әйтте инде.

Кем үзенең киләчәген ничек күзаллыйдыр, суверен дәүләттә яшәүне ничек итеп күрәдер, белмим. Ә минем киләчәктә Татарстан дип аталган суверен дәүләттә, милли республикада рәхәтләнеп үз телемдә сөйләшеп, республика җитәкчеләре һәм эшем төшкән һәммә кеше белән рәхәтләнеп ике дәүләт телендә дә аралашып, балаларыбызны үз туган телләребездә тәрбияләп һәм укытып, динебезне, гореф-гадәтләребезне һәм йолаларыбызны саклап, бөтен милләтләр белән дус һәм тату булып, бер-беребезнең кадерен, кеше кадерен белеп, дөнья илләре һәм халыклары белән аралашып, бөтен яктан җитеш, мул тормышта яшисем килә. Габдулла Тукай әйткәнчә, сугышта юлбарыстай сугышкан, тынычта аттан артык эшләгән халкыбызның, Татарстан дәүләтендә яшәгән һәммә кешенең моңа хакы бар!

Без бу тарихи көннәрне һәм елларны, тарихи яңарышны, милли, рухи, сәяси һәм икътисади яңарышны, таң атуны көткән кебек, гасырлар буе көткән идек. 1990 елның 30 августында халыкның өметен һәм ышанычын аклап, аның таләбенә колак салып, без суверенлык турында Декларация кабул иттек, бөтен дөньяга халкыбызның таңы атуы хакында хәбәр салдык. Әмма таң ату әле ул – яктыра башлау, уяна башлау гына. Таң артыннан озын көн, миллион эшләр һәм мәшәкатьләр тулы озын көн килә. Без бу көнгә әзерме? Үзебез тоткан юлдан тайпылмыйча, моннан ун ел элек Декларациябезгә һәм соңрак Конституциябезгә уеп куйган максатыбызга хыянәт итмичә, бернинди киртәләргә карамыйча алга барсак, Татарстанның киләчәге якты көн кебек ачык, офыклары киң, күкләре биек булуына иманым камил.

2000

Сансыз халык – аңсыз халык

Тагын өч атнадан Россиядә илкүләм мөһим чара – халык санын алу кампаниясе башланачак. Халкыбызның бүгенге яшәү шартларын, илебезнең кеше ресурсларын барлау, өйрәнү һәм ачыклау өчен, аның әһәмияте искиткеч зур. Җәмгыятьнең киләчәк юлын билгеләгәндә, дәүләтнең перспектив планнарын төзегәндә дә, халык санын алу нәтиҗәләренә таянып эш итмәү мөмкин түгел.

Россия – күпмилләтле, күп динле дәүләт. Без, «Россия» дип аталган Олы йортта яшәүче халыкларның һәркайсына тигез мөнәсәбәттә булып, аларның киләчәк язмышы хакында бертигез кайгыртып, милли мәгариф, милли мәдәниятләр үсүе өчен тиешле шартлар тудырганда гына, чынлап та дус һәм тату гаилә булып яши алачакбыз. Ә моның өчен иң беренче чиратта һәр милләт, һәр халык үзенең төгәл сан-исәбен һәм сыйфат дәрәҗәсен, бер сүз белән әйткәндә, потенциалын белергә тиеш. Юкка гына борынгы бабайлар «Сансыз халык – аңсыз халык» дип әйтмәгәннәрдер инде.

Татар халкы, – урыс халкы һәм башка зур халыклар кебек, төрле-төрле кавемнәрдән укмашып берләшкән олы һәм бай тарихлы халык. Безнең чая холыклы мишәрләребез дә, борынгы төрки чалымнарын саклаган керәшеннәребез дә, җырлы-моңлы, мәгърифәтле типтәрләребез дә, шәркый рухлы, шәркый кыяфәтле Себер һәм Әстерхан татарларыбыз да бар. Бу төрлелек бергә туплангач, искиткеч зур рухи байлыкка, милли казанышка әверелә. Чөнки һәр кавемнең, һәр шивәнең аерым үзенчәлекләре белән бергә, безнең һәммәбез өчен уртак умыртка баганабыз – әдәби телебез, уртак олы тарихыбыз, уртак максатыбыз һәм милли аңыбыз бар.

Мин әле генә санап киткән үзенчәлекләр республикабызга исем биргән милләткә генә түгел, барча халыкларга, барча милләтләргә дә хас. Шуңа күрә дә безнең бүгенге Мөрәҗәгатебез күпмилләтле Татарстан халкына һәм бөтен Россиядә сибелеп яшәүче татар халкына адресланган. Чөнки без республикабыздагы һәммә милләтнең, шулай ук Россиядәге татарларның төгәл санын, аларның яшәү шартларын, белем дәрәҗәләрен, туган телгә, урыс теленә һәм башка телләргә мөнәсәбәтләрен ачык белергә тиешбез. Халык санын алган вакытта, милләтләрне урта гасырдагыча кавемнәргә бүлгәләп яңа вак милләтләр ясарга тырышу, сәер һәм шикле политтехнологияләр куллану һич кенә дә безнең файдага – күпмилләтле халкыбыз һәм республикабыз файдасына, гомумән, Россия Федерациясе файдасына булмаячак. Безнең якларда халык санын алуны, икенче төрле итеп, «җан исәбе алу» дип тә атыйлар. Ныклап уйласаң, бик тә мәгънәле сүзләр бит! Бу инде «тәнендә җаны булган һәр кеше җан исәбен алуга барырга тиеш» дигәнне аңлата. Әмма җан исәбе алу милләтнең җанын алуга гына әйләнә күрмәсен иде.

Уважаемые коллеги!

Как вы знаете, во второй половине октября в стране будет проведена очередная Всероссийская перепись населения. Дело это вроде бы обычное, ведь на исторической территории сегодняшней России перепись проводится с незапамятных времён, и эти мероприятия всегда были направлены на решение государственных задач, к примеру, получение, уточнение статистических данных по различным группам населения. Благодаря переписи мы сегодня получаем важные сведения о демографической обстановке, численности, структуре, национально-языковом составе и образовательном уровне населения, его расселении по территории Российской Федерации. Помимо этого, любые переписные акции во все времена, безусловно, содержали и содержат в себе определённые идеологические и политические составляющие, связанные с конкретными или отдалёнными стратегическими целями государства. Мне хочется сегодня обратить внимание депутатов на ту тенденцию, с которой мы впервые столкнулись при проведении переписи 2002 года. Речь идёт о дроблении единого татарского народа и некоторых других народов на мелкие этнические группы. Тогда наш Государственный Совет тоже принял аналогичное обращение, и это сыграло позитивную роль в активизации участия в переписной компании представителей всех народов Татарстана и в сохранении целостности татарского народа в Российской Федерации.

Увы, и на сей раз подготовленные нормативные документы и научно-методические материалы для использования в ходе переписи населения 2010 года вызывают у нас серьёзную обеспокоенность. По итогам переписи населения 2002 года стало ясно, что из состава татарской нации как отдельные этнические общности выделены сибирские (9,6 тысячи человек) и астраханские татары (около 2 тысяч человек), карагаши (ногайцы-карагаши) (4,6 тысячи человек), а также две этноконфессиональные общности – кряшены (24,7 тысячи человек) и нагайбаки (9,6 тысячи человек). В итоге данные перечисленные группы не были включены в общее количество татар по стране. Тогда это не имело глубоких демографических последствий, потеря составила порядка 50 тысяч человек. Но кроме этого, как выяснилось позже, тогда в братском Башкортостане мы потеряли более 130 тысяч татар.

Вызывает недоумение, что и новые научно-методические материалы для использования в ходе переписи населения 2010 года, утверждённые Росстатом, к примеру, Алфавитный перечень возможных вариантов ответов населения для кодирования ответа на вопрос № 7 Переписного листа о национальной принадлежности, продолжают тенденцию дробления татарского народа, и уже не на 40, как в 2002 году, а на более 100 самостоятельных национальных групп.

Никто из нас не отрицает, что исторически внутри каждой нации имеются различные этногруппы со своими исконно сложившимися внутриэтническими самоназваниями. При этом они не угрожают сложившемуся единству нации. Однако в методических документах предстоящей переписи каждому из сотни возможных самоназваний татар присвоен не единый, а отдельный самостоятельный код. Следовательно, при подведении итогов переписи данные самоназвания, согласно присвоенному коду, будут зафиксированы как самостоятельные этнические группы. Такое дробление заложено и для других наиболее крупных по количеству народов Российской Федерации, правда, не в таком объёме, как для татар.

Основа единства и целостности многонациональной Российской Федерации – единство и неделимость её народов. С дроблением любого народа на самостоятельные этногруппы внутринациональные вопросы неизбежно могут перерастать в межэтнические споры между представителями единой нации и новыми искусственно созданными народностями и этническими группами. Такие явления будут иметь негативные последствия для межнациональной стабильности во всей России.

Рабочей группой, с учётом мнений общественности и представителей госорганов республики, был подготовлен проект обращения Государственного Совета с призывом принять активное участие в переписи населения и внести свой вклад в дело сохранения единства многонационального народа Татарстана и татар Российской Федерации. Участвовать в переписи – значит проявить общественно-гражданскую зрелость. Мы считаем уместным напомнить об исторической ответственности каждого, будь то русский, татарин, чуваш, мариец, мордвин, удмурт, еврей или человек любой иной национальности, за судьбу своего народа, его единство, целостность и дальнейшее развитие.

Прошу депутатов поддержать предлагаемое Обращение.

Обращение

Государственного Совета Республики Татарстан к многонациональному народу республики и татарам, проживающим в Российской Федерации, в связи с проведением Всероссийской переписи населения

В октябре 2010 года состоится Всероссийская перепись населения. Это вторая по счёту переписная кампания в современной России. Цели переписи, действительно, уникальны: никаким иным способом невозможно получить полную и достоверную информацию о численности, структуре, национально-языковом составе, образовательном уровне и занятости населения, его расселении по территории Российской Федерации. Эти сведения используются затем при формировании бюджетов всех уровней, на их основе рассчитываются параметры социально-экономического развития Российской Федерации и её субъектов, финансируются образовательные, культурные и иные потребности людей.

Всероссийская перепись населения проходит под девизом «России важен каждый!». При этом следует помнить, что Российская Федерация – мультикультурное, многоэтническое, поликонфессиональное государство. И каждый человек важен как для всей страны, так и для своего народа, языка, культуры.

На исторической территории нашей республики на протяжении столетий формировался уникальный опыт взаимопонимания, добрососедства и синтеза различных национальных культур. Гражданский мир и межэтническое сотрудничество выступают гарантом социально-политической стабильности, главным условием поступательного развития современного Татарстана.

Мы, депутаты Государственного Совета Республики Татарстан – представители разных национальностей, обращаемся к многонациональному народу республики с призывом принять самое активное участие в переписи. Это будет проявлением высокого уровня гражданственности и общественной зрелости жителей республики.

Сохранение национального самосознания сегодня актуально как никогда. Основа единства и целостности Российской Федерации – единство и неделимость её народов. Предстоящая перепись имеет особое значение для татарского народа, который в силу разных исторических обстоятельств расселён по российским просторам и всему миру. У татарского народа много древних этнических корней, по-разному могут называть себя отдельные группы татарских общин. Естественно, исторические, географические, социально-экономические особенности регионов, многовековые традиции межэтнического взаимодействия наложили свой отпечаток на образ их жизни, языковые, этнокультурные особенности. Однако это многообразие никогда не мешало им ощущать себя частью татарского народа. Мы уверены, что такое единение подтвердит и предстоящая Всероссийская перепись населения.

В соответствии с Федеральным законом от 24 июля 2007 года № 199-ФЗ «Об утверждении Договора о разграничении предметов ведения и полномочий между органами государственной власти Российской Федерации и органами государственной власти Республики Татарстан», статьёй 14 Конституции Республики Татарстан об оказании содействия в развитии национальной культуры, языка, сохранении самобытности татар, проживающих за пределами Республики Татарстан, Государственный Совет Республики Татарстан обращается ко всем татарам – активно участвовать во Всероссийской переписи населения 2010 года как единый народ.

Такой итог переписи будет исключительно важен для будущих поколений, обеспечения преемственности многовековых исторических и культурных традиций.

2010