Текст книги "Зөләйха күзләрен ача / Зулейха открывает глаза"

– Хуҗалар кайда соң?

– Кыбырдама, табарбыз. Әлегә караштыр.

Лампа филтәсе җемелди. Әйбәтләп янып китүгә, стеналарда кәкрәйгән кара шәүләләр уйнаклый башлады. Ниһаять, йомшак, җылы яктылык өйне тутырды. Зөләйхага киң борынлы, чәчәк авыруыннан калган эре шадралар бозып бетергән бит иелде. Авыл Советы рәисе – Тигәнәк Мансур икән. Керосин лампасын бите янында тотканга, чәчәк авыруы эзләре, кашык белән чокып алынгандай, нык тирән булып күренәләр. Ул эшлекле кыяфәт белән Зөләйхага карап тора. Карашын Мортазаның ябыгып киткән йөзенә дә күчереп ала. Аның күкрәгендәге укмашкан кара тапны аптырашка калып күзәтә башлады, каушавыннан сызгырып җибәрде.

– Без, Зөләйха, ирең янына килдек…

Мансурның авыз кырыеннан салкын пар күтәрелә. Ул русча көчле акцент белән, әмма тырышып, шома сөйләшә. Зөләйхадан яхшырак, әлбәттә. Кызылармиячеләр белән такылдарга, аралашырга ярата.

– Тор әйдә, сөйләшәсе бар.

Зөләйха аптырап калды: төшме бу, әллә өнме? Төш булса, ник ут яктысы күзләрне кисә? Өн булса, ни өчен тавышлар һәм исләр идән астыннан килгән кебек ерактан, тонык ишетелә?

– Зөләйха! – Рәис аны җилкәсеннән тотып селки башлады, әүвәл җиңел генә, аннары көчлерәк итеп. – Тор, хатын! – Ниһаять, татарчалатып усал итеп кычкырып җибәрде.

Тән таныш сүзләргә буйсына икән бит, дилбегәнең сугуына җавап биргән ат кебек. Зөләйха әкрен генә аякларын идәнгә төшерде, сәкегә җайлап утырды.

– Менә вәт, – Мансур канәгатьләнү белән кабат русчага күчте. – Вәкил иптәш, әзер!

Өй уртасында, кулларын бил каешына тыгып һәм аякларын аерып куеп, Игнатов басып тора. Зөләйхага карамыйча гына, каты күн папкасыннан бөгәрләнгән кәгазь бите, карандаш алды. Ачу белән күзен тирә-юньгә йөртеп чыкты.

– Нәрсә инде бу? Инде ничәнче өйдә ни өстәл, ни ян сәке юк. Беркетмәне ничек языйм?

Мансур тиз генә тәрәзә буендагы өске сандык капкачына учы белән суккалап алды:

– Менә монда мөмкин.

Игнатов көч-хәл белән сандык өстенә менеп утырды, зур гәүдәсе астындагы челтәр япма, бөгәрләнеп, идәнгә шуып төште.

Ул кайнар сулышы белән кулларын җылытты да, карандаш очын төкерекләп, кәгазьгә нидер сырлый башлады.

– Социалистик көнкүрешкә күчмәдегезме әле? – дип гафу үтенгән кебек әйтеп куйды Мансур, төрле якка аерылып китәргә әзер сандыкларны тотып торырга тырышып. – Мәҗүсиләр бит, болардан ни көтәсең? Нәрсә аласың?

Кинәт хатын-кызлар ягында ватылган чүлмәкләрнең гөрселдәве, очып төшкән җиз ләгәннәр зеңгелдәве ишетелде. Кемдер, чаршау бөрмә-җыерымнарында буталып, аннан чыгу җаен таба алмыйча, каһәрләнеп озаклап сүгенде. Аннары кош мамыгы һәм йоннарына күмелгән кара-чутыр теге ир килеп чыкты – һәр култыгына куркынып чәрелдәгән ике тавык кыстырган.

– Менә сиңа мә! Яшелкүз! – дип, шатлыгыннан кычкырып җибәрде ул, Зөләйханы күреп алгач. – Рөхсәт итегез, гафу итегез! – Тыпырчынып торган ике тавыкны култык астыннан чыгармыйча гына, килә-килешкә фокусчыныкы кебек тиз хәрәкәт белән Игнатов астыннан шуып төшкән челтәр япманы пөхтәләп төреп алды. – Ә сандыкларны соңрак алырмын… – Игнатовның ачулы карашыннан, ниһаять, арты белән ишеккә таба китте һәм үзеннән соң тавык йоны өермәсе туздырып чыгып ычкынды.

Игнатов язуыннан туктады һәм тутырылган беркетмәгә карандашын шапылдатып куйды:

– Кулын куйсын.

Кәгазь бите сандык өстендә бөкләп җыеп куйган тастымал кебек агарып ята.

– Нәрсә бу? – Зөләйха карашын акрын гына рәискә күчерде. – Мансур, бу нәрсәгә?

– Сиңа күпме кабатларга була: миңа иптәш рәис дип әйтергә кирәк! Аңладыңмы? – Мансур кечкенә җирәнсу сакалы аша күренеп торган ияген усалланып өскә чөйде. – Өйрәтәсең, өйрәтәсең боларны яңа тормышка… Күчерәбез сезне моннан… – Ул, канәгатьсезлек белдереп, сәкегә күзен төшерде, анда Мортазаның үле гәүдәсе караеп ята. – …Сине. Беренче категорияле кулак элементы буларак. Контрреволюцион актив. Партҗыелыш раслады, – диде Мансур, сандык өстендәге кәгазьгә кыска бармагы белән төртеп. – Өегезне авыл Советына алабыз.

– Син мине бу сүзләрең белән куркытма. Аңлатып бир, иптәш Мансур, ни булды?

– Миңа син әйт! Ни өчен Мортазаңның милке шушы көнгә кадәр коллективлаштырылмаган? Властька каршы барасызмы, шәхси милекчеләр? Сезне агитлый-агитлый тел кипте инде. Сыерыгыз ни өчен һаман колхозда түгел?

– Сыер юк.

– Ә ат?! – диде Мансур, әлегә кадәр тугарылмаган Сандугач басып торган ишегалдын тәрәзәдән күрсәтеп. Аның янәшәсендә колыны да бөтерелеп йөри. – Ике ат бит.

– Булса соң?! Алар безнеке ләбаса.

– Безнеке… – дип үртәп әйтте Мансур. – Ә онтарткыч?

– Аннан башка хуҗалыкта ничек яшәмәк кирәк? Исеңә төшер әле: үзең ничә мәртәбә аны бездән алып тордың?

– Менә шул-шул, – диде Мансур болай да кысык күзләрен тагын да кысыбрак… – Эш коралларын арендага бирү инде ул. Чыкылдаган, тамырдан килгән, инде төзәтеп, яңа юлга бастырып булмаслык кулакның чын сыйфаты, – дип, кеп-кечкенә кулын, явызланып, сеңерле йодрыкка төйнәде.

– Гафу итегез, рөхсәт итегез!

Кире әйләнеп кергән теге кара-чутыр ир Мортаза башы астыннан чигүле тышлы мендәрләр өемен тартып алды (Мортазаның башы, шапылдап, сәкегә килеп төште), тәрәзәләрдән пәрдәләрен йолкып төшерде, стеналардан сөлгеләрне җыйды да алга сузган кулларына кием-салым, мендәр һәм юрганнар өеп, бүлмәдән чыгып китте. Алдында беркемне дә күрмичә, кызганыч ухылдаган ишекне тибеп ачып җибәрде.

– Сак кылан, син үз өеңдә түгел! – дип, ачу белән артыннан кычкырып калды Мансур. Йомры бүрәнәләрне, тәрәзәләрнең чокып бизәкләнгән яңакларын назлап сыйпап алды. Аларда тирән кергән балта эзен капшап табып, телен шартлатты, ачынып куйды. – Зөләйха, кулыңны куй, вакытны сузма, – диде Мансур дусларча җылы тавыш белән. Араларына бер дә жәлләмичә сыйфатлы мүк тутырылган юан шома бүрәнәләрдән назлы карашын ала алмады.

Ишектә яңадан Кара-чутыр башы күренде. Күзләре дәртләнеп ялтырый:

– Иптәш Игнатов, анда сыердан ит кенә калган, алабызмы?

– Исемлек белән, – диде Игнатов, чыраен бозып, һәм шундук сандык өстеннән төшеп басты. – Без монда озаклап торачакбызмы… сәяси агарту белән шөгыльләнеп?

– Син нәрсә, Зөләйха? – дип шелтәләп әйтте Мансур һәм сирәк кашларын борын төбенә җыерып китерде. – Иптәшләр синең арттан Казанның үзеннән килделәр. Ә син тоткарлыйсың.

– Кул куймыйм, – диде Зөләйха, идәнгә карап. – Беркая да китмим.

Игнатов тәрәзә янына килде, бармак сөякләре белән пыялага шакып, тышта басып торган берәүгә баш какты. Аның итекләре астында идән такталары нечкә һәм озын итеп ыңгырашты. Бу бит казылык өстендә йөри, белми дә, дип уйлап куйды Зөләйха.

Озак та үтми, өйгә йөзе җәрәхәтле хәрби килеп керде. Суыкта озак басып торганга, бите кара-кызыл төскә кергән, ә җәрәхәт эзе ап-ак.

– Җыеныр өчен биш минут, – диде Игнатов, ияге белән Зөләйхага күрсәтеп.

Тынгысыз Кара-чутыр инде шыр калган, әйтерсең лә кеше яшәми торган өйне, беленмичә, күренмичә калган табыш булмасмы дип, китәр алдыннан тагын бер мәртәбә карап чыкты. Ниһаять, штык очы белән ишек өстендә югарыда эленеп торган «Аятел Көрси»гә төртте – элеп алмакчы булды. Корыч пәке тиюгә, гарәп хәрефләренең бормалы бизәкләре сузылып, җыерылып килде.

– Бу аларда икона урынында, – дип, җәрәхәтле йөзле хәрби читкә әйткән кебек әкрен генә әйтеп куйды.

– Нәрсә, дога укырга җыендыңмы? – Игнатов игътибар белән Кара-чутырга карап алды, борын яфраклары җирәнеп дерелди, һәм ул чыгып китте.

– Менә сиңа мә! Ә бит аларны мәҗүсиләр дигәннәр иде… – Кара-чутыр, борынын тартып, командиры артыннан ашыкты.

Ерткаланып беткән «Аятел Көрси» үз урынында эленеп калды. Бервакыт хәзрәт Зөләйхага аның мәгънәсен аңлатып биргән иде: «Аллаһ билгеләгән вакыттан алда аның рөхсәтеннән башка җан тәслим кылырга ярамый».

– Кулыңны куймасаң, шул килеш тә чыгып китәсең, – диде Мансур Зөләйхага.

Хәрбинең озын буйлы гәүдәсенә зур мәгънә белән төртеп күрсәтте. Хәрби исә, өйдәге бар әйберне күзеннән кичереп һәм түшәм астындагы инде бушап калган киштә колгаларына штыгы белән төрткәләп, бүлмәләр буйлап йөри.

Зөләйха, сәке янында тезләренә чүгеп, Мортазаның салкын һәм инде каткан кулларына маңгаен куйды. «Дөрес юлга салу, тукландыру һәм саклау-яклау өчен миңа Бөек Аллам насыйп иткән ирем минем, нәрсә эшләргә инде хәзер?»

– Мортазаны совет йоласы буенча ничек кирәк, шулай күмәрбез, – диде Мансур, ап-ак итеп агартылган мичнең кытыршы янтыкларын яратып сыйпап. – Ни дисәң дә, әйбәт хуҗа булган Мортаза…

Артына килеп баскан хәрби штык белән җиңелчә генә Зөләйханың җилкәсенә төртте. Ә ул башын чайкый, янәсе, бармыйм. Шундук аны көчле куллар эләктереп алды да һавага күтәрде. Зөләйха, өлкән кеше кулындагы тискәре бала кебек, куллары һәм аяклары белән тыпырчына башлады, итәге астыннан шаравары ялтырап күренә. Әмма кырыс хәрби аны шундый каты итеп эләктерде ки, кечкенә һәм ябык Зөләйханың бөтен тәне авырта башлады.

– Кагылма миңа! – дип кычкырды башы түшәмгә тия язган Зөләйха, – гөнаһ!

– Үзең барасыңмы? Әллә күтәреп илтергәме? – дип сорады Мансур кайдандыр астан кайгырткан тавыш белән.

– Үзем! Үзем!

Хәрби ир Зөләйханы саклап кына идәнгә бастырды.

– Ходай сезгә җәзасын бирәчәк, – диде ул Мансурга. – Барыгызга да бирәчәк, менә күрерсез. – Һәм әйберләрен җыя башлады.

– Җылырак киен, – дип киңәш бирде Мансур. Мичкә утын өстәде. Кисәү таягы белән утыннарны хуҗаларча бутап алды. – Салкын тидерә күрмә.

Зөләйха бераздан кием-салымын, кирәк-ярагын төенләде. Башына шәлен ныклап урап бәйләде, итәген әйбәтләп каплап, тунына төренде. Мич чыгынтысыннан чүпрәккә төрелгән ипинең калган кисәген алды – бер кесәгә. Тәрәзә төбеннән агуланган шикәрне алды – икенче кесәгә. Тәрәзә янында кечкенә генә үле тычкан ятып калды – төнлә шушы шикәр белән сыйланган, ахры.

Юлга әзер.

Ишек катында туктап калды һәм карашын асты өскә китерелгән өенә юнәлтте: ялангач стеналар, ябылып җитмәгән тәрәзәләр, пычрак идәндә – тапталган ике тастымал. Мортаза сәкедә ята, очланып торган кечкенә сакалы түшәмгә төбәлгән. Зөләйхага карамый. «Гафу ит мине, ирем. Сине үз ирегем белән ташлап китмим, мәҗбүри китәм бит мин».

Шыртлап ертылып киткән тукыма тавышы сискәндереп куйды. Мансур ирләр ягын хатын-кыз ягыннан аерып торган чаршауны өзеп төшерде. Учларын уып куйды: килеп кергән теләсә кем алдында аш-су бүлмәсе кирәк-яраклары, бәреп ватылган савыт-саба, капкачлары каерылган буш сандыклар адәм мәсхәрәсе булып аунап ята…

Зөләйха, бу хәлдән уңайсызланып, карашын түбән төшерде һәм өйалдына йөгереп чыкты.

Күктә таң беленә башлаган.

Ишегалды уртасында йорт кирәк-яраклары тау булып өелгән: сандыклар, кәрзиннәр, савыт-саба, эш кораллары… Кара-чутыр, көчәнә-көчәнә көчкә тын алып, амбардан чокып ясалган авыр бишек сөйрәп чыкты.

– Иптәш Игнатов! Карагыз әле, алыйкмы?

– Тиле!

– Мин исемлек буенча дип уйлаган идем… – дип үпкәләде тегесе һәм бераздан, алырга карар кылып, бишекне өемнең өстенә ыргытты. – Байлык тупладык – әни, кайгырма!

– Хәзер менә бар да колхозныкы, – Мансур өемнән төшеп киткән кәрзинне иелеп алды да җайлап кына урынына куйды.

– Әйе, безнеке, халыкныкы!

Кара-чутыр авызын җәеп елмайды да кечкенә челтәр япманы сиздермичә генә кесәсенә тыгып куйды.

Зөләйха, болдырдан төшеп, чанага килеп утырды, гадәтенчә атка аркасы белән. Төне буе басып торган Сандугач башын чайкады.

– Зө-ләй-ха-а! – Кинәт өйдән хырылдаган түбән тавыш ишетелде.

Бар да ишеккә борылды.

– Мәет терелде… – Тынлыкта Кара-чутырның көчле тавышы пышылдап ишетелде һәм амбарга таба арты белән чигенә-чигенә чукына башлады.

– Зөләйха-а-а! – Өйдән тагын шул ук тавыш килде.

Игнатов револьверын күтәреп тотты. Бишек өем өстеннән җиргә шуып төште дә, шартлап ярылып, кисәкләргә таркалды. Сузып-сузып шыгырдап ачылган ишектә Убырлы күренде. Озын итәкле эчке күлмәге җилдә җилферди, ачудан иреннәре дерелди. Кунакларга түгәрәк ак бәбәкләрен текәп карады, бер кулында – кәкре башлы таягы, икенчесендә – төнге чүлмәк.

– Син кая югалдың, шайтан алгыры, җебегән тавык?!

– Менә зәхмәт! – диде Кара-чутыр, тынын да алмыйча. – Чәчләрем агара язды.

– Кара моны, исән икән бит, карт убыр. – Мансур маңгаена бәреп чыккан тирне учы белән сыпырып алды.

– Монысы кем тагын? – Игнатов револьверын кабына кире тыгып куйды.

– Аның әнисе. – Мансур карчыкны җентекләп карап чыкты да шаккатып сызгырып куйды. – Моңа бит ким дигәндә йөз яшь, валлаһи!

– Ник исемлектә юк?

– Аның әле дә исән икәнен кем белгән соң?..

– Зөләй-ха-а-а! Кирәгеңне алырсың – Мортаза сиңа күрсәтер күрәсеңне! – Убырлы ачуыннан ияген чөйде, кәкре башлы таягы белән селтәнде. Киерелеп торып, чүлмәктәге нәмәрсәләрне сибеп җибәрде. Сөттәй ак фарфор чүлмәк өстендә зәңгәр кыңгыраулар ялтырый. Болганчык сыеклык, төзәп аткан төкерек кебек очып барып, Игнатов шинеленә зур кара тап булып килеп ятты.

Хәрби, винтовкасын аркасыннан алып, нидер эшләмәкче булды, әмма Игнатов аңа кулын селтәде: торып тор, янәсе! Мансур, ашыга-ашыга, капканы ачып куйды һәм Игнатов, бите тартышып, атына тиз генә атланды да ишегалдыннан очып чыгып китте.

– Карчыкны нишләтик, кулга алыйкмы? – дип кычкырды хәрби аның артыннан.

– Олауда тере мәетләр генә җитмәгән ди!.. – Бу сүзләр инде урамнан ишетелде.

– Нәрсә җәелеп утырдың? – Хәрби атына сикереп менде дә Зөләйхага түземсезләнеп карап тора башлады. – Киттек, әйдә!

Зөләйха, аптырап як-якка карый-карый, олаучылар торган урынга килде дә авыр дилбегәне кулына алды. Каенанасына борылып карады.

– Минем Мортазам тиреңне тунар! – дип, гырылдап кычкырды Убырлы. Зәһәрләнеп искән җил аның җиңел ак толымнарындагы нечкә бауларны җилфердәтә. – Зөләй-ха-а-а!

Сандугач урыныннан кузгалды. Колыны аның артыннан элдерде. Зөләйха инде ишегалдыннан чыгып бара.

Кара-чутыр соңгы булып кузгалып китте. Башын күтәреп караса, капка башында сары, бозланып каткан баш сөякләрен күреп алды: ат озын, сирәк тешләрен ыржайткан, үгез кара зур күз чокырларын төбәп карап тора, тәкәнең сырлы мөгезләре елан кебек боргаланган.

– Юк, барыбер мәҗүсиләр, – дип, фикерен ныгытып, башкалар артыннан ашыкты Кара-чутыр.

– Минем Мортазам сине үтерәчәк! Үтерәчәк! Зөләй-ха-а-а! – Әлеге сүзләр боларны бер мизгелдә куып тотты.

Тигәнәк Мансур елмаеп куйды. Ул, капканы тыштан бикләп, нык һәм яхшы итеп туры китерелгән ике ягына да (шулай да эшермәләрне (аркылы бикләрне) ныграк этеп куярга кирәк булыр) учы белән йомшак кына суккалап алды. Өйгә ашыгырга хәзер, йокыны туйдырырга. Бер төн эчендә – унбиш йорт. Бу бит җиңел эш түгел. Ул әле бер нәрсәне белми иде: өе янында, яшеренеп, аны ике адәм көтеп тора. Ул ике кәкре урак белән чәнчелгән һәм гаҗәпләнгән пыяла күзләрен иртәнге күккә акайтып карап торган хәрәкәтсез бер капчык булып, такталарда асылынып калачак…

Зөләйханың чанасы кулак дип сөрелгән башкаларның озын кәрванына килеп кушылды. Бу агым Юлбашның үзәк урамы буйлап басу капкасына таба ага. Винтовкалы атлылар – ике яклап. Алар арасында ир– тә белән урманда очраткан зур күкрәкле хатын да бар.

– Нәрсә, иптәш Игнатов, – кызып китеп кычкырып җибәрде шул хатын, Зөләйхага карап алгач, – хатыннарны кулакка чыгарып сөрү җиңелрәкме?

Игнатов, бу сүзләргә игътибар бирмичә, юыртып алга чапты.

Ире өенең капкасы инде артта калды, кечерәеп, урам караңгылыгында эреп югалды. Зөләйха, башын борып, шушы капка ягына карый да карый, аерылып, ташлап китәргә хәленнән килми.

– Зөләй-ха-а-а! – Шушы сүз аннан әле һаман да ишетелеп тора.

Урамның ике ягында тезелешкән өйләрнең тәрәзәләрендә – күзләре акайган күршеләрнең агарынган йөзләре.

Менә басу капкасы.

Юлбаштан чыгып киттеләр.

– Зөләй-ха-а-а! – Бу тавыш хәзер инде акрынаеп ишетелде.

Чана кәрваны үргә күтәрелде. Юлбашның чәчелеп утырган өйләре ерактан караңгыланып күренә.

– Зөләй-ха-а-а! – Колакта җил уйный. – Зөләй– ха-а-а!

Ул алга карап утырды. Үр түбәсеннән аска таба җәелгән тигезлек гаять зур ак эскәтер кебек күренә, аның өстенә Бөек Аллам кулы агачлар сәйләнен һәм юллар тасмасын сузган. Кулаклар кәрваны нечкә ефәк җеп кебек офык аръягына сузыла. Офыктан алсу кояш күтәрелә.

Икенче бүлек
Кая?

Юлга

Шәп хатын.

Игнатов кәрван башы булып бара. Вакыт-вакыт тукталып, отрядны алга уздырып җибәрә, һәрберсен күз алдыннан үткәрә: чаналардагы кырыс кулакларны да, үзләренең суыкта кызарып беткән булдыклы егетләрен дә. Аннары яңадан аларны куып тота да алга үтә – беренче булып чабарга ярата. Алда гына булсын, анда иркен, үзенә чакырып торган киңлек һәм туктаусыз исеп торган саф җил.

Хатын-кызга күз салмаска тырыша, әллә ни уйлаулары бар. Шулай да ничек карамыйсың инде, кыяфәте һәм гәүдәсе белән күзгә чалынып торгач?! Атта түгел, тәхеттә утырган кебек кылана бит. Һәр атламда иярендә чайкалып, билен нык бөгеп һәм тәненә сыланып торган ак толыбы күкрәкләрен бүселдереп алга тырпайткан әлеге хатын әйтерсең лә аңа «әйе, иптәш Игнатов, әйе, Ваня, әйе…» дигән кебек тоела иде.

Ул өзәңгеләренә торып басты, күзләрен кояштан яшергәндәй, маңгаена куйган кулы астыннан үзенең янәшәсеннән үтеп барган кәрванга бәйләнебрәк карап торды. Чынында исә әледән-әле, аны тыңлап тормыйча, Настасьяга (хатынга шулай дәшәләр иде) барып ябышкан карашын яшереп маташты.

Чана табаннары астында кар шыгырдый. Кайчакларда атлар пошкырып ала, һәм, бәсләнгән танауларын томалап, могҗизалы чәчкәләрдәй сулыш пары күтәрелә.

Кырыс, рәхимсез кыяфәтле, тырпайган кара сакаллы бер мужик үзенең байталын явызларча һәм холыксызланып куалый. Артында – кашына кадәр төшереп яулык япкан хатыны, кулларында – кечкенә каплар һәм төрле яшьтәге бер көтү бала. «Кадап үтерәм», – дип кычкырды мужик, өенә тегеләр бәреп кергәч. Игнатовка сәнәк белән ташланды. Винтовкаларны хатынына һәм балаларына төбәгәч кенә, акылына килде, бераз тынычланды. Юк, Игнатовны сәнәк белән генә җиңә алмассың.

Өлкән яшьтәге мулла дилбегәне тота белми. Йон бияләйләрен дә тискәре ягы белән кигән. Күренеп тора: гомере буе китаптан авыррак бернәрсә дә кулына алмаган. Кыйммәтле каракүл тунының куе бөдрәләре кояшта ялтырый. Мондый тунны алдагы көннәрдә яшисе урынга алып барып җиткерә алмассың, дип уйлап куйды Игнатов: салдырып алырлар, йә озатып җибәрү пунктында, йә булмаса кайдадыр юлда. Купшы киенергә кирәкмәс иде, туйга бармыйбыз бит… Мулла хатыны башына ябырылып төшкән авыр хәсрәткә батып арттарак утыра. Кулында – гаҗәп матур итеп ясалган читлек. Өстенә япма ябылган: яраткан мәчесен үзе белән алган. Җүләр дә инде.

Аның артыннан баручы чанага күз салу да авыр Игнатовка. Бер караганда, ну үтерде, ди, мужикны, хатынын ирсез калдырды, ди. Бер генә тапкыр булмады бит инде мондый хәл. Бу очракта ир үзе гаепле булды. Котырып, балта белән безгә ташланмасын иде. Башта бит юл гына сорарга иде исәп… Шулай да Игнатовны ниндидер күңел кузгаткыч, эчтәге хисләрне суырып ала торган бернәрсә бөтереп алды. Жәлләүме? Бу хатын бигрәк кечкенә, артык ябык инде. Йөзе дә ап-ак, үзе нәфис – ак кәгазьдән ясалган дип белерсең. Күренеп тора: юлда чыдамас. Ире белән бергә үтә алган булыр иде, мөгаен, ә берүзе… Болай булгач, Игнатов ирен генә түгел, аның үзен дә үтергән булып чыга түгелме?

Кулакларны кызгана башлады. Барып чыкты…

Вак сөякле кеп-кечкенә хатын, аның янәшәсеннән үткәндә, күтәрелеп карады. Бигрәк яшел күзләре, анасын сатыйм! Хатынның аты тоягы белән бәргәләп алды, баскан урынында тыпырчынгалый башлады. Игнатов иярдә килеш ул хатынга кабат борылып карамакчы булды, җентекләбрәк күзәтеп калырга иде исәбе, тик Зөләйханың чанасы үтеп киткән булып чыкты. Чана артында буй эз караеп тора – кичә Игнатов балта белән чабып ясап калдырган киртек тирән икән бит.

Ул шушы киртеккә карап калды, ә инде баш арты белән җирән, йөнтәс эш атының якынаеп килүен сизеп алды. Настасьяның киеме астыннан киерелгән, һәр хәрәкәте белән бөтен тирә-якка «әйе, Ваня, әйе, әйе, әйе…» дип кычкырып торган тулы күкрәкләре ат ялына тиеп-тиеп китә.

Ул әлеге Настасьяны җыенда күреп алган иде.

Яңа гына мобилизацияләнгәннәр, гадәттә, ишегалдында, нәкъ менә аның тәрәзәләре каршында җыела: ике көн буе агитация чыгышларын тыңлап, винтовкалар белән эш итәргә өйрәнделәр. Өченче көндә исә, белешмә кәгазен тешләренә кысып – алга, махсус биремнәр алу өчен ГПУ органнары хезмәткәре кул астына. Алдагы көндә иртән ишегалдында – инде яңа партия. Үзирекле килүчеләр күп булды, барысының да тугры эшкә алынасы килде. Хатын-кызлар да бар иде. Тик хатын-кызлар күбрәк милициягә язылдылар. Шулай дөрес тә. ГПУ – ирләр эше, җитди эш.

Мисалга Настасьяны гына алыйк. Ул килү белән, ишегалдындагы бөтен эш тукталды. Яңа килгәннәр, күзләрен шарландырып, үләксә чебешләр кебек муеннарын әле анда, әле монда боргалап, аның һәр адымын күзәтеп торды, шуңа күрә инструкторны рәтләп тыңламадылар да. Инспектор үзе дә аңа винтовка төзелешен аңлаткан чакта янып-пешеп чыкты, алҗып, тилмереп бетте (Игнатовка бу хәлләр тәрәзәдән ачык күренде, барын да белеп торды). Отрядны көчкә өйрәтә алдылар; эшкә озаткач, җиңел сулап, тынычлап калдылар! Ә инде татлы, матур хатын турында истәлек күңелләрендә барыбер калды.

Ул кичтә Игнатов Илона янына бармады, бөтен яктан әйбәт, матур булса да, артык яшь тә түгел (тормыш газаплары да шактый изгән) һәм артык карт та түгел (аңа карау белән дәртләнеп китәсең, күңелең шатлана), тәне дә үзенә җәлеп итеп тора (тотып иркәләрлек җае бар), авызына караса да сокланып туя алмый, коммуналкада яши торган бүлмәсе дә шактый зур – унике квадрат метр. Гомумән, яшә дә яшә генә. Ул да аңа шулай диде: «Яшәгез минем белән, Иван!» Ә менә барып чыкмады, булмас та, мөгаен, теләк юк!

Тулай торактагы каты караватында боргалана-боргалана, янәшәсендәге күршеләренең гырлап йоклавын тыңлый-тыңлый, тормыш турында фикер йөртә башлады. Очрашып йөри торган күптәнге хатының була торып, өстәвенә сиңа ышанып, сине көтеп, килгән саен мендәрләрен кабартып куярга яраткан, күңелен күрер өчен бар нәрсәне дә эшләгән хатын була торып, яңасы турында уйлап йөрү гөнаһ һәм кабахәтлек булмасмы? Уйлый торгач, булмас дип хәл итте. Кайнар хисләр нәкъ менә кеше дөрләп янсын өчен бирелә дә инде. Хисләрең юк икән – бәйләнмә, ялкыны сүнгән, чаткысы беткән кара күмергә ник ябышып ятарга!

Игнатов беркайчан да өстерәлчек булмады. Зифа буйлы, күренекле, тирән фикерле бу иргә хатын-кызлар үзләре күз төшереп, ошарга, күңелен яуларга тырышып йөрделәр. Әмма ул аларның берсе белән дә кушылырга ашыкмады һәм күңелен дә аздырмады. Гомере буе якыннан аралашып йөргән хатыннары, әйтергә дә оят, бер кул бармакларыннан артмады. Ничектер анда кайгысы юк иде. Унсигезенче елда Кызыл Армиягә язылды да шуннан китте: әүвәл Гражданнар сугышы, аннары Урта Азиядә басмачыларны кырды… Әгәр Бакиев булмаган булса, бүгенге көнгә кадәр тауларда кылычын болгап йөрер иде, мөгаен. Ул вакытка Бакиев Казанда зур кеше булып өлгерде: чандыр колгасар җирән Мишкадан җитди Тохтамыш Морадовичка әйләнгән иде инде: кырылган пеләш башлы, күкрәк кесәсендә – алтын пенсне. Игнатовны туган Татарстанына ул кайтартты. «Ваня, әйдә, кайт, – диде, – миңа монда үз кешеләрем бик кирәк, синнән башка никак, эшләрем бармас». Хәйләкәр төлке, ничек кулга төшерергә белгән. Игнатов бик теләп риза булды, дустына ярдәмләшү өчен, туган өенә очып кайтып җитте.

Казан ГПУсындагы эше менә шулай башланып китте. Әллә ни кызыксындырырлык эш булмаса да (кәгазь эшләре, җыелышлар, шуларга охшаш әле тегесе, әле монысы), уфтанып утырып булмый инде… Тиздән Зур Проломная урамындагы конторда машинистка булып эшләүче кыз белән танышты. Бу кыз башкалардан йомры сөзәк иңбашлары, Илона дигән сәер исеме белән аерылып тора иде. Менә шул чакта, утызы тулган көннәрдә генә Игнатов бер генә кыз белән озаклап аралашуның шатлыгын тәүге мәртәбә татыды – Илона янына ул инде дүрт ай буе йөри. Гашыйк булды дип әйтеп булмый, анысы. Әмма аның белән аралашу бик рәхәт иде. Ә менә ярату…

Игнатов ул нәрсәне аңламый да иде: ничек инде хатын-кызны яратырга була. Бары тик бөек нәрсәләрне генә ярату мөмкин: революцияне, партияне, үз илеңне. Ә хатын-кызны? Ничек инде хатын-кызга да, революциягә дә мөнәсәбәтеңне бер үк сүз белән белдерергә була? Бу бит, үлчәүнең бер тәлинкәсенә – ниндидер хатынны, ә икенчесенә революцияне куясың, дигән сүз. Ахмаклык түгелме соң бу? Хәтта Настасья да, нинди генә сөйкемле булмасын, барыбер хатын бит инде ул. Аның белән бер-ике төн, күп дигәндә ярты ел аралашып, ирлек теләгеңне канәгатьләндерү бик җиткән. Ул нинди ярату булсын? Шулай итеп, очрашу – хисләр, эмоцияләр учагы гына. Янса – рәхәт, янып сүнсә, көлен күккә очырасың да тыныч кына яшисең. Шуңа күрә Игнатов үз сөйләмендә «ярату» дигән сүзне кулланмады, кимсетмәде, мәсхәрәләмәде.

Иртән, көтмәгәндә, Бакиев үз янына чакырып алды: «Ниһаять, дустым Ваня, чын һәм зур йөкләмәне көтеп алдың, – диде. – Авылга революция дошманнары белән көрәшергә китәсең. Алар анда шактый әле». Игнатовның шатлыктан йөрәге сикереп куйды: кабат атка, кабат көрәшкә! Аның кул астында эшләр өчен, ике кызылармияче һәм мобилизацияләнгәннәр төркеме бирелде. Алар арасында ак толыпта, җирән атта – ул, ул, кадерлем… Язмыш аларны кушар, мөгаен.

Китәр алдыннан Илона янына кереп чыкты, коры гына саубуллашты. Тегесе, аның күзләрендәге салкынлыкны тоеп, шундук елап җибәрде: «Сез мине яратмыйсызмы, Иван?» – диде. Иванның ачуы килде. Теш арасыннан: «Ярату әни белән балалары арасында гына була!» – дип, сүзләрен сытып чыгарды да чыгып ычкынды. Ә Илона: «Мин сезне көтәрмен, Иван. Ишетәсезме? Көтәрмен!» – дип калды аның артыннан. Кыскасы, театр килеп чыкты.

Настасья бөтенләй башка. Ул, кулларын кушырып, беркайчан да көрсенеп утырмас. Ирләргә – хатыннарның, ә хатыннарга ирләрнең нигә кирәклеген бик яхшы белә ул…

Менә бит, яныннан котыртып үтеп бара, авызын ерып елмаеп, оялмыйча да туп-туры күзгә карап. Үткен тешләре белән кабартма кулына бияләен тартып кия, назлы бармаклары белән атының ялын сыйпаштыра, учмаланган җирләрен тарата, иркәли.

Игнатовны моңарчы булмаган хисләр биләп алды: тәненең көтелмәгән чымырдавы, баш артыннан башланып, муенына төште, аннан түбәнгә таба китте һәм умырткасы буйлап агып үтте. Күзләрен читкә борды, йөзен чытты: кызылармиячегә постта торганда хатын-кыз турында уйлау килешә торган эш түгел. Ул барыбер аннан беркая да китмәячәк. Атына шпорлары белән төртеп алды да кәрван башына таба чаптырып китте.

* * *

Озак бардылар. Кайчандыр Казан губернасы булган, хәзер Кызыл Татарстанның чиксез калкулыклары буйлап акрын гына ак кирмәнле башкалага сузылып барган бүтән кәрваннар койрыгын күреп алдылар. Кемгәдер, бәлки, үзләренең койрыгы да күренеп-күренеп китәдер, тик Игнатов артка карарга яратмый. Сирәк кенә авыллар аша үтәргә туры килде. Кулак дип сөрелгәннәр чанасында башларын иеп, хәсрәтләнеп утыручылар кулына авыл халкы өйләреннән икмәк алып чыгып төртте. Игнатов тыймады: ярамаган тагы, Казанда казна ашын азрак ашарлар.

Чираттагы калкулык та (Игнатов инде аларның исәбен югалтты, санамый башлады) артта калды. Кинәт чана табаннарының эчпошыргыч шыгырдавын кара-чутыр Прокопенконың: «Иптәш Игнатов! Монда!» – дип каты итеп кычкырган тавышы күмде.

Игнатов шундук атын борды: кәрванның тигез тасмасы уртадан өзелгән, әйтерсең лә пычак белән кискәннәр. Алгы өлеше исә акрын гына алга баруын дәвам итте, ә арткы өлеше басып тора. Атлыларның карачкыл гәүдәләре өзек урында мәш килә, гасабиланып биешә, кулларын болгый.

Игнатов, якынрак килгәч, өзелеп калуның сәбәбен күреп алды: менә ул – яшел күзле хәчтерүш хатын чанасы. Аңа җигелгән ат башын салындырып басып тора, ә корсагы астына колыны кергән дә әнисен ашыга-ашыга имеп ята, ыңгырашкалап та ала, нык ачыккан, бичаракай. Арттагылар үтеп китә алмый: юл бик тар, бер генә чана сыярлык.

– Байтал нык карыша, – дип, аптырап китеп зарланып куйды Прокопенко, кара кашларын җыерып. – Мин аны тегеләй дә, болай да…

Игнатов атны йөгәненнән тырыша-тырыша тартты, әмма тегесе бирешмәде, башын чайкап, ялларын тузгытты да пошкырып җибәрде – барасы килми.

– Көтәргә кирәк, колынының тамагын туйдырсын инде, – диде акрын гына чанада утырган хатын.

Дилбегә аның итәгендә ята.

– Ирне генә өйдә көтәләр, – диде каты итеп Игнатов. – Ә безгә китәргә кирәк, вакытында барып җитәргә…

Атыннан сикереп төште дә шинель кесәсеннән үз атына дип саклап тоткан, өстенә соры эре тоз сибелгән ипи кайрысын тыңлаусыз шушы ат авызына төртте. Тегесе, ипи кисәген эләктереп алып, авызын шапылдата-шапылдата ашый башлады. Менә шулай, кара аны, башка болай кыланма… Ул атның каты соры йоннар үскән озынча танавын сыйпап торды.

– Назлап иркәләү атны да буйсындыра шул, – диде аның янына килеп җиткән Настасья, матур итеп елмаеп һәм битендәге ике чокырчыгын тагын да тирәнәйтеп.

Игнатов, атны кузгатырга теләп, йөгәненнән тартты: әйдә инде, әйдә, малкай! Ат ипинең авызында калган кисәген чәйнәп йотып җибәрде һәм киреләнеп башын аска иде – бармыйм.

– Аны хәзер үк кузгата алмассың, – диде моңарчы дәшми торган аз сүзле Славутский, битендәге озын җәрәхәт эзен ниндидер уй белән ышкып алды. – Колынын туйдырмыйча, беркая да бармас.

– Бармас дисеңме? Алайса… – Игнатов атның йөгәнен әүвәл сузып алды да аннары кискен итеп тартты.

Ат, сары кыек тешләрен ыржайтып һәм тоягы белән бәрә-бәрә, кызгандырып кешнәп җибәрде. Колыны исә, Игнатовка караҗимеш рәвешендәге кара күзләре белән кырын карап, тиз-тиз имүен дәвам итте. Игнатов, кизәнеп торып, атның савырына учы белән каты итеп сугып җибәрде: «Пшла!» Тегесе тагын да көчлерәк кешнәп куйды, башын болгап алды… – барыбер баскан урынында калды. Тагын бер мәртәбә шапылдатып сукты: «Кузгал, дим! Кузгал!» Аның артындагы атлар, борчылып, сагайган тавышлар чыгара башлады һәм үрә басты.

– Кузгалмаячак, – дип кабатлады Славутский. – Үтергәнче кыйнасаң да. Монда бөтенләй икенче нәрсә – ана бит ул…

Менә бит ни сөйли офицер танавы. Кызыл Армиягә качып чыкканына ун ел, ә фикерләве һаман безнеңчә түгел, совет кешесенекенә туры килми.

– Атка мөмкинлек бирергә туры киләме, иптәш Игнатов? – диде Настасья, кашларын күтәреп, үз атын тынычландыру өчен аның муенын сыйпый-сыйпый.

Игнатов, арттан килеп, колынның савырын эләктереп алды да әнисе имчәгеннән аермакчы булды. Тегесе, саранча кебек, аяклары белән тыпырчына башлады һәм тиз генә әнисе корсагы астыннан икенче якка чыкты. Игнатов аркасы белән кар көртенә килеп төште, колын имүен дәвам итте. Настастья, атының йонлач ялына күкрәге белән ятып, шаркылдап көлә башлады. Славутский уңайсызланып борылып куйды.

Игнатов сүгенә-сүгенә торып басты да шлем, шинель, чалбарыннан карны кагып төшерде. Алга киткән чаналарга кулын болгады:

– Тукта-а-а!

Һәм шундук атлылар отряд башына таба элдерттеләр: «Тукта-а-а. Команда бирелгәнче, ял итегез-е-ез!»

Игнатов будёновкасын салды да кызарып чыккан битен сөртеп алды, Зөләйхага усал итеп карап куйды.

– Хәтта атларыгыз сезнең – тулаем контрреволюция!

Кәрван ял итәргә туктады. Колын әнисе сөтен эчеп туйганчы көтәргә туры килә инде…

Кырларга куе зәңгәр эңгер-меңгер таралганда, Казанга кадәр тагын ярты көнлек юл калган иде. Күрше кантонда кунып калырга туры килде.

Киң җилкәле, таза гәүдәле, нык адымлы тәҗрибәле диңгезче – җирле авыл Советы рәисе Денисов – аларны бик җылы һәм ачык йөз белән каршы алды.