Текст книги "Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)"

Муостаттан үрдүк гына тутуллубут «сыана» диэн ааттанар сирдэригэр тардыллыбыт мунньаҕы иилээн-саҕалаан ыытааччылар остуолларыгар холкуос бэрэссэдээтэлэ Өксөөн, сүөһү биригэдьиирэ Көстөкүүн Баһылаайап, күннээҕи үлэ биригэдьиирэ Хабырыыл Намыынап, сылгы биригэдьиирэ Сөдүөт Эпириэмэп, холкуос ыскылаатын сэбиэдиссэйэ Сэксэкэ Сэмэн уонна куораттан тахсыбыт мунньах бэрэстэбиитэлэ – куппутсимпит курдук киппэ быһыылаах-таһаалаах, дыраҕар кэтит сарыннаах, уоһун анныгар субуйа тардан кэбиспиккэ дылы туора бытыктаах, уҥа илиитэ бэгэччэгинэн суох, «Уйбаан Ньукулаайабыс» диэн ааттыыр киһилэрэ кэккэлэспиттэр.

Мунньах бэрэссэдээтэлинэн Намыынап Хабырыылы таллылар. Сэкирэтээринэн Сэксэкэ Сэмэн куоластанан, иннигэр кумааҕы уурунан, сытыы төбөлөөх бөрүөтүнэн, субу-субу өндөс гынан, тугу эрэ толкуйдаабыттыы дьоһумсуйа туттан ыла-ыла, биир кэм суруйан кычыгыратар, өтөр-өтөр бөрүөтүн төбөтүн таас иһиттээх чэрэниилэтигэр угар, алыс биһилиннэҕинэ тарбаҕар үөрүйэхтик эргитэн иһитин кырыытыгар биһэн көҕүрэтэр…

Куораттан тахсыбыт боломуочунай Уйбаан Ньукулаайабыс туран, сэрии сонуннарын кэлиҥҥи собуоккатын, өрүс уҥуордааҕы нэһилиэктэр холкуостарын үлэлэрин-хамнастарын туһунан кылгастык тыл эттэ уонна бүтэһигэр, халтаҥ дыраап сонун таһынан ыга тардыммыт кэтит бортупуойа курун тойон эрбэҕинэн көхсүн диэки ньиккэрийэ тардан көннөрөн баран, чөркөй кус сымыытын саҕа хабарҕатын хоботун бөлтөрүҥнэтэн, сутуруктуу туппут илиитин сүһүөхтэринэн остуол кырыытыттан тайанан, уҥа мултуйбут илиитинэн сөп-сөп салгыны хайытан садьыйан ыла-ыла, бэйэтин санаатын суон, лоп бааччы куолаһынан бу курдук түмүктээтэ:

– …Эһиги холкуоскут быйыл сайын да отун былаанын быдан аһара толорбута, онон ынах, сылгы сүөһүгүт дьылы этэҥҥэ кыстыыр дэлэй оттоох, сөп!.. Ыанньыктаргыт, субайдаргыт туруктара үчүгэй. Маҥан Халдьаайыгыт саҥа хотонун бэрт түргэнник, кылгас кэм иһигэр тута охсон киллэрбиккит хайҕаллаах суол!.. Көлөһүн да күнүнэн көрдөххө холкуос баһыйар үгүс чилиэннэрэ бэрт элбэх күнү аахсаллар эбит. Сыл түмүгүнэн биэс сүүстэн тахса көлөһүн күннээх дьон элбэхтэрэ үөрдэр… Эһиги Свердлов аатынан холкуоскутугар, бэл сэрии маҥнайгы, ордук ыар, аас-туор дьылларыгар, атын нэһилиэктэргэ курдук, киһи хоргуйан өлүүтэ тахсыбатаҕа… Биир да киһи!.. Онон салалта сөптөөхтүк аттаран, туох чорбойорун көрөн дьонун аһатан сатабыллаахтык үлэлээбитэ уонна үлэлии сылдьара биһирэниэн эрэ сөп… Биллэн турар, ити эһиги, холкуос дьоно утуйар уугутун да умнан туран үлэлээбит сыралаах үлэҕит түмүгэ… Дойду үрдүнэн, байыаннай кэм быһыытынан, үлэҕэ ирдэбил, модьуйуу кытаанах!.. Ол эрэн, доҕоттор, сотору сэрии бүтүө… өссө төгүл хатылаан, тоһоҕолоон этэбин, букатын бэрт сотору, сэрии өрөгөйдөөх кыайыынан түмүктэниэ, оччотугар холкуостаах дьон күнүһүн-түүнүн наар сэрии туһа диэн букунайарбытын тохтотон, бэйэбит төрөөбүт холкуоспут ситэри, силигилии сайдарын эрэ туһугар бары күүспүтүн түмэн үлэлээтэхпитинэ – олохпут аҕыйах сыл иһигэр букатын киһи билбэтин курдук тосту уларыйыаҕа, көнүөҕэ!.. Букатын атын, ураты кэмнэр, саҥа саҕахтар үүнэн, тахсан иһэллэр, табаарыстар!.. Онно эрэниҥ даҕаны. Сэриитэ суох эйэлээх олоххо көҥүл тыына-тыбыыра сылдьан үлэ эрэ туһа диэтэхпитинэ, санаан да көрдөххө, ама олохпут хайдах тупсуо суоҕай!.. Оннук буолбатах үһү дуо?!. – диэн куораттан тахсыбыт боломуочунай этиитин этэн түмүктүүрүн саҕана тыла-өһө ордук тэтимирэн, чөллөрүйэн, саҥарар саҥата эбии саталанан иһиллэргэ дылы күүрээннэннэ. – …Холкуос үлэтин уопсай туруга бэрт эрээри, кыра итэҕэс-быһаҕас да баара ханна барыай. Эһиги бурдуккут былаана туолбут эрээри, ол бурдук ыһыллыбыт бааһынатын кээмэйигэр эрэ үүммүт туругунан… Табаарыстар!.. Солооһуну кыайа тутуҥ!.. Буолаҕыт аҕыйаҕа, иэнэ кырата бэрт. Бу эҥээр нэчимиэн да, дьаарыһа да төлөһүйэ үүнэр уохтаах үтүө, нүөл буордаах, сирдээх-уоттаах дойду. Туһата суох хаалан сытар бэртээхэй сонуок тахсыах томторҕоно сирдэр холкуос сирин-уотун көрбүт эрэ киһи хараҕар тута быраҕыллаллар. Онон доҕоттор, инникитин бурдук үүннэриитин өттүгэр эмиэ хото охтон үлэлээтэххитинэ сатанар…

– Атын, бу эҥээр ыаллыы холкуостар ыһыы сирдэрин көрдөххө биһиэниттэн үгүөрүтэ, улахана да суох курдуктар буолба-ат, тоом?!. – диэн дөйүҥү буолан хаҥас ытыһын кулгааҕар тиэрдэн таллаппыт Талыабай оҕонньор, куорат бэрэстэбиитэлин анныгар өрө мыҥаан олорон, дьүлэй киһи сиэринэн хаһыытыы былаастаан ыйытар.

Этэ турбут тылын быһа түһэн саҥарбыт кырдьаҕас оҕонньортон боломуочунай хайдах эрэ симиттэн ыларга дылы гынна, били, уотугар-күөһүгэр киирэн «ыһыытаан-хаһыытаан» испитэ тохтоон, уоһун аннынааҕы усталыы соппукка дылы бытыгын сөмүйэтин кырыытынан уҥа-хаҥас ньиккэрийэн көннөрөн, көхсүн этитэн баран бэрт холку куолаһынан:

– Ыаллыы холкуостар бурдук ыһар хара сирдэрэ, кырдьык, эһиэниттэн ордуга суохтар, ол биллэр, кинилэргэ эмиэ ити өттүгэр улахан үлэ барыан наада уонна оннук сорук, үлэ-хамнас хайаан да ыытыллыа. Ону бу мин курдук тахсыбыт атын боломуочунайдар холкуос дьонугар, салалтатыгар тылларын тиэрдэн этиэхтэрэ, этэ да сылдьалларыгар саарбах суох.

– Кэнэҕэски өттүгэр улахан сорукпут диэн оччоҕо ол эбит дии?.. – Талыабай оҕонньор кулгааҕын бүк тардан олорбут ытыһынан, иннэни саайталаабыкка дылы, оройун абына-табына өрө турбут баттаҕын имэринэр.

– Оннук.

– Тыый, оттон бурдук диэн тыын аспыт буоллаҕа, солооһун сирин өссө кэҥэтии саамай сөп.

– Сонуокпут кырдьык аҕыйах… – диэн онтон-мантан биирдиилээн Уйбаан Ньукулаайабыс этиитигэр сөбүлэһэ охсоллор.

Кулууп түгэҕин диэкиттэн:

– Бэйэбит айахпытыгар сиир бурдукпут үүнэр буолба-ат, бааһынабытын кэҥэтэн эбии үүннэрэн атыылыыбыт дуу, туох дуу? – диэн эмиэ да олуона соҕус ыйытыы иһиллэр.

Мунньахтыыр хоско төһө да түөрт кыраһыын лаампата тэҥинэн умайдар, түгэх олорор дьон сирэйдэрэ чуолкайдык көстүбэт, онно эбии саатар табах хойуу буруота биир кэм тунаҕырдан үдүк-бадык.

– Ким ыйытарый? – диэн Намыынап Хабырыыл, харабыл хааска дылы, моонньун уһата-уһата үөһэттэн хос түгэҕин диэки олоотоомохтуур.

Кыс мас үөһэ олорбут Тартаайа:

– Ыстапаан… – диир.

– Ким диигин?

– Ыстапаан! Ыстапаан!

Сүөһү биригэдьиирэ Көстөкүүн Баһылаайап:

– Ээ, Буолкап Ыстапаан ыйытар эбит, – мунньах бэрэссэдээтэлигэр оргууй соҕус чуолкайдаан этэр.

Намыынап өндөйө-өндөйө көрүөлээмэхтээн баран:

– Илиигитин уунан биирдиилээн ыйытыҥ…

– Бурдук ордук үүнэрэ диэн суох. Аҕыйах киһилээх холкуос буолаҥҥыт кэм туохха эмэ тииһинэҕит, салалтаҕыт сатаан аттаран түҥэтэр буолан, – Уйбаан Ньукулаайабыс ыйытыыга хайа сатанарынан холкутук, ситэри хоруйдуу сатыыр.

Мин ыксабар олорбут Мытыйыс Маарыйата:

– Сөпкө этэр, үгүс холкуостарга наар былааны куоһара сатааннар туох чорбойорун барытын судаарыстыбаҕа туттараллар үһү. Өксөөнү буруйдуу сылдьыбыттарын бэйэҥ билэҕин дии. Сээкэй бэриллибит былааны Өксөөн, атыттар курдук икки бүк куоһарбакка, «сүүс эрэ» бырыһыан толорор диэн. Эмиэ да киһи сонньуйуох дьаабыта. Онтон чорбойбуту, ордубуту холкуоһун дьонугар-сэргэтигэр бэрсэрэ, түҥэтэрэ буруйа үһү… Һы-һы… Сорох-сороҕор, арыт-ардыгар киһи отой өйдөөбөт, баһыгар батаран ыатарбат быһыылара-майгылара үөскүүллэр. Эмиэ да саарбах, уустук соҕус үлэ-хамнас буолаарай… – диэн тус санаатын, иҥнэс гынан, сэмээр сибигинэйэн саҥарар. – Киин улуустарга бурдугу сүрдээҕин хото хомуйаллар. Хата, ол оннугар отторо кыайан үүммэккэ, курааҥҥа аһыыка сута үөскээн, нүөл сирдэрэ кэмчититтэн сүөһүлэрэ кыһыны туорууругар улахан ыарахаттары көрсөллөр.

Чөөдүү Миитэрэй соччо ахсарбатахтыы:

– Итини истэбэ-эт, куруук истэбит… – диир, «тулаайах» илиитинэн хаһыат кумааҕытын хайытан ньилбэгэр эрийэ олорбут табаҕын, тылынан ньээлбээн баран, уоһугар кыбыппытыгар – ыксатыгар дьоройбут, торохуома быһа сиэн сиикэй этинэн көрө сылдьар Суудаа оҕонньор уола Бычыгыр Дьөгүөр хап-сабар испиискэ уматан сыр гыннара охсон биэрэр.

– Билэргит бэрт, дойду сонунун истэ-сураһа олорор сэргэх дьон буоллаххытына үчүгэй эрэ… – куорат бэрэстэбиитэлэ, киһи саҥара турдаҕына үрүт-үөһэ хос-хос ыйытан лэбэйдиигит диэн тымтан барбакка, холкутук санаатын этэр. Ардыгар сорох боломуочунайдар, ордук куорумалаахтар, быһа түһэн тыл-өс буолар киһини сөбүлээбэккэ бардьыгынаан барааччылар. Уйбаан Ньукулаайабыс олорго холоотоххо сымнаҕас соҕус бэрэстэбиитэл буолан биэрдэ. Сэрии уотун-күөһүн ортотунан ааспыт, эрэйи-кыһалҕаны этинэн-хаанынан билбит киһи кыраҕа уолуһуйбат, оччугуй аайы омнуолаһан барбат холку майгылаах, киэҥ көҕүстээх быһыылаах. Баҕар ол да иһин буолуо, урут мунньахтарга айах атан тугу да, бэл бэйэлэрин тус соруктарын кыайан этиммэт симик, сэмэй дьон кытта биир-биир туран сээкэйи бары токкоолоһон бардылар… Сороҕо кырдьык да киһи сэргиэх ыйытыылара бэрилиннилэр, ардыгар, киһи сонньуйуох, солуута да суох тыл-өс кытары тахсар. Араас ханна барыай, элбэххэ туох суоҕа баарай, өй-санаа өттүнэн эгэлгэ эридьиэс дьон мустан барыны-бары түөспүттэригэр.

Ыйытыы кимиэхэ, туох үлэҕэ-хамнаска туһаайыллан бэриллэр да, ол эҥээргэ сыһыаннаах биригэдьиирдэр сөптөөх хоруйу биэрэн, санааларын сайа этэллэр. Ардыгар күлүмэх соҕус, саба быраҕан үрдүттэн харда буоллаҕына – дьон күйгүөрсэ түһэллэр, ис-иһигэр киирэн илдьиритиһэн ыаспайдаһыы тахсар. Кэлин-кэлиҥҥинэн тиритии-хорутуу да барда. Кулууп остуораһа Харытыана эрдэ бэлэмнээн өрөһөлүү кыстаабыт, тачыгыраччы умайар хаппыт маһын сирэй оһоҕор биир кэм хаалыы олорор. Дьон симиллэн кулууп иһэ итийбит…

– Токуруос баар… Миэхэ биир токуруос баар… – Болтуо оҕонньор таба тириитэ ыстаанын тобуктара хоппоруттан тахса-тахса туран, нэктийэн түүтэ кылгаабыт табысхаан бэргэһэтин икки илиитинэн, имии имитэн эрэр киһилии, убахтыыр. Урут хаһан да тыл көрдөөн ыла-ыла чоргуйбатах, эдэригэр бэл эһэҕэ киирэригэр илиитэ хамсаабатах оҕонньор, манна кэлэн долгуйан бэл алын уоһа кытта ибигириир, убаһа сонун бобо тардыммыт саппыйаан куругар быһах-хатат иилиммитэ намылыҥныыр, оҕонньор тиэтэйэн бэл холотун устарын кытта умнубут.

– Туохтаахпын даа?.. – киирэр аан ыксатыгар дьон быыһыгар олорбут Быралгы төттөрү ыйыта охсор. Дьон киирэр-тахсар кэмигэр тугу эрэ саныы, кэпсэтэ олороммун Быралгы кэлбитин көрбөтөхпүн, арааһата үлэтигэр тардыллан Мундулуҥдатыттан хойутаан биллибит быһыылаах, баарыын, маҥнай суоҕа, көстүбэтэ.

Болтуо оҕонньор Быралгы диэки, тиит төргүү мутугар олорор хаххан курдук, убаһа саҕынньахтаах саннын хамсатан да көрбөккө төбөтүн эргитэн чыпчылыҥныыр.

– Токуруостаахпын!.. – диэн хат нэмийэн күргүйдүү былаастаан дибдигириир.

– Тугу-тугу диир? – аны Холодоох Уйбаан хамсатын табаҕар чачайан, били кыыс оҕоҕо дылы, синньигэс куолаһынан нарын аҕайдык тыҥкыныыр.

Остуорас аттыгар кэккэлэһэ олорбут кыргыттар туттуна сатыы-сатыы күлсэн бычыгырастылар.

– Оҕонньор ыйытардаах үһү, – диир Чөөдүү Миитэрэй.

– Ээ, боппуруостаахпын диир эбит, – Хабырыыл Таппаҕаарап быһааран биэрэр. Дьон күлсэн күйгүөрсэ түһэллэр.

Мунньах сэкирэтээрэ Сэксэкэ Сэмэн:

– Туох боппуруостааххыный, оҕонньор, ыйыт! – дии-дии, боротокуолун кумааҕытыгар суруйбутун иһигэр ааҕан ботугуруу-ботугуруу, сыыһаны булан түргэн үлүгэрдик көннөрө охсон биэрэ-биэрэ, Болтуо диэки көрбөккө эрэ дьаһайар.

Болтуо этэр тылын хас биирдиитин быһыта баттыалаан, саҥарар саҥатын сатаан сааһылаабакка түҥ-таҥ соҕус:

– Ити… Былырыын… Ээ, былырыын да диэн, оҕолор… Быйыл буоллаҕа. Саас… Холкуос борооскуларын аттыылларыгар сылдьыспытым… Ыһым-һым!.. Өһөм!.. – оҕонньор көхсүн этитэн ылар, кими эрэ таба көрө сатаабыттыы дьону кэриччи олоотоомохтуур, онтон салгыы саҥаран сэҥийэтигэр үүммүт абына-табына бытыга сэпсэҥэлиир. – Онно… Силигин ситэрдэххэ, торумун толордоххо диэн эттэххэ, бүтэһик борооскуга диэри сылдьыспытым баара, онуоха туран…

– Оҕонньор туох соруктааххын өһө-хоһооно, ырыата-тойуга суох судургутук ыйыт, мээнэ ыаһыйалыы, лабысхалыы турума, – кыс мас үөһэ өттүгэстии түһэн сыппыт Тартаайа чалыгыр гыннарар.

– Бэйи тохтоо!!. Эн киһини быһа түһэн бардырҕаама!!. Эн да биллэр киһигин!.. Эн даҕаны… – эҥин диэн оҕонньор өһүргэнэн татыакайданан, отой да мунньахха туох да сыһыана суоҕу, арааһы бары эрдэн, этэн-тыынан бараары гыммытын, аттыгар олорбут дьахталлар саҕынньаҕын тэллэҕиттэн тардыалаан тохтоттулар. Онно-манна дьон туттуна сатыы-сатыы күлүстүлэр…

– Чуумпуруҥ-чуумпуруҥ!.. – мунньах бэрэссэдээтэлэ арыт-арыт, сөп-сөп суруйан бэлиэтэнэ олорбут харандааһын, төбөтө тостуо диэн, таҥнары эргитэн баран остуолун сирэйин тоҥсуйан тобугуратар.

– Ыйыт… – Уйбаан Ньукулаайабыс, Болтуо тугу этээри гыммытын ситэри истээри, сирэйин бэрт сэргэхтик туттан болҕомтото барыта оҕонньорго хатанар.

– Быһаас борооску аттаһа сылдьан… уон биир сымыыты ылан сиэбитим…

– Саатар «биирдээх» буоллаҕа, – диэн хайа эрэ дьахтар сонньуйбут саҥата иһиллэр.

– …Онно… ити Мохчолоһо Уйбааныныын… кэлин сылдьыбыппыт. Уйбаан ылан сиэбит аспын абаанса суотугар диэбитэ. Иҥэмтиэлээх, амтаннаах ас сыаната да ботуччу буолуо диэбитэ. Ону ол бииргэ сылдьыбыт буоламмыт, Уйбаан миигин аһынан бэйэм төлүөм… бэйэм ааппар суруттарыам диэбитэ. Үөрүүбүттэн уолбар бүтүн биир хаа мохуорка бастыҥын биэртим…

Оҕонньор тугу-тугу туойар диэн мунньахтааччылар маҥнай утаа саҥата суох истэн эрэ олордулар, арай, хос түгэҕин диэки, дьон быыһыгар саһа-кирийэ сатаабыкка дылы баара-суоҕа биллибэккэ олорбут Мохчолоһо Уйбаана, тоҕо эрэ, тула-мала көрүөлээмэхтээтэ, төбөтүн умса туттан бэрт дьиибэтик ымаҥнаата.

– Онон, мин ыйытарым диэн маннык: тоҕо сорох холкуоска аттаммыт борооску сымыытын төлөппөттөрүй, оттон сорох холкуоска ол ирдэниллэрий, ити туохтаный, ээ-э?.. Биһиги ол туох буоламмыт төлүөхтээхпитий. Дьабараах: «Төһө баҕарар сиэ, босхо аһы…» – диэбитэ ээ. Ону баара, киһи кыһыйыах, саатар хайыы-сахха ылан борсоммутум кэннэ биирдэ биһиги холкуоспут буоллаҕына аттаммыт борооскуларын сымыытын төлөтөр буолан хаалбыт, киһититтэн көрөр баҕайылара дуу, туох дуу?.. – диэн Болтуо оҕонньор кэлиҥҥинэн симиттибитэ, толлубута ааһан, тэҥэ суох быһыы тахсыбытын дьаныһан туран туруулаһан барда.

Дьабараах – Хаҕын киһитэ, саас ыҥырыкка сылдьан холкуостары кэрийэн оҕус аттыыр дьарыктаах оҕонньор.

– Тоҕо оҕонньору дьээбэлиигин, Уйбаан, – диэн Өксөөн бэрт холкутук туттан, ис киирбэхтик сонньуйа мичээрдээн, модьу-таҕа тэҥ тиистэрэ кэчигирэһэн көһүннүлэр.

Дьон Мохчолоһо уолун үөнүн дьэ өйдөөн суугунаһа түстүлэр. Тартаайа итиччэ айылаах дьиибэттэн өттүгэстии түһэн сыппыт кыс маһыгар, аны иттэннэри кэлэн түһэ-түһэ, солуута суох күлэн саһыгыраата. Чугас олорбут Тыккыр Маарыйа уостаах таба үтүлүгүнэн тобукка охсубутугар биирдэ эрэ тохтоото.

– Бу Уйбааны көр…

– Дьэ киһи кэрэмэһэ…

– Ыа дьэ…

– Дьиибэтэ-дьээбэтэ баппат киһиний, доҕор!.. – диэн бииртэн-биир араас саҥалар утуу-субуу иһиллитэлээтилэр. Эр дьон Мохчолоһо уолун үөнүттэн күлэллэр, арай дьахтар өттө бары даҕаны, Уйбаан хаһан да бүппэт түктэри, быдьар быһыытын сөбүлээбэккэ, бэл кыыһыран, тымтан сирэйдэрэ түрдэһиннэ, хара хаастара чанчыктарыгар өрө ыйанан тэрбэйдэ.

Болтуо оҕонньор турбутун курдук турда, дьон биир кэм күйгүөрсэр саҥаларыттан тугу да арааран ылан өйдөөбөтө.

– Итиннэ туох да «кэрэмэһэ» да, «үтүөтэ» да суох… Уйбаан, кыыбаҕаҥ төһө да кытта төрөөбүтүн иһин, хайа муҥун туттунар киһи туттунар да кэмэ кэлиэх этэ, кыра оҕо буолбатаххын, – Намыынап Хабырыыл Мохчолоһо уолун саҥарда. – Үнүр эмиэ сиэргэ баппат быһыыны оҥорон тураҕын… Хайа муҥун доҕор, сөп буолуо… – мунньах бэрэссэдээтэлэ өссө да элбэҕи эргитэн аҕалан саҥарыах курдук буолан иһэн, «аны хойох хостоһуута» тахсаары гынна диэтэҕэ, Уйбааҥҥа туһаайан саҥарарын тохтотон, били, хоруй, харда күүтэн билигин да олох маһыгар олорбокко наҥналлан турар Болтуоҕа дьыала ис дьиҥин быһаарда. – Микииппэр, эн сыыһа өйдөөбүккүн. Аттаммыт борооску сымыыта төлөнүллүбэт. Уйбаан эйигин дьээбэлээбит. Онон оҕонньор борооску сымыытын төлөтүөхтэрэ эҥин диэҥҥин долгуйума…

Үөрэҕэ суох, өс хоту сылдьар судургу, мас көнө майгылаах, оҕоҕо дылы улгум, ыллам быһыылаах Болтуо Микииппэр эрэйдээх киһи аһыныах мунду миинин курдук мэндээриччи көрөн, тугу эрэ санаан, толкуйдаан эрэрдии умса нөрүйэн тура түстэ, онтон:

– Ээ… ол иһин… ол иһин… Ама сүрэ бэрт этэ ээ, оҕолор… – дии-дии хаптаһын олоппоһугар лах гына олордо.

Тартаайа Мохчолоһо уолун диэки бэрт үөннээҕинэн көрө-көрө:

– Уйбаан табаарыс, табааххын төттөрү биэрииһиккин, – диир. Биирдэһэ киһи эрэ буоллар, тоҕо эрэ, туох да диэн утары тыл бырахсыбата…

Холкуос сыллааҕы үлэтин-хамнаһын туһунан кэпсэтии, ырытыһыы өссө да уһуннук барда.

Ааспыт сайын от өлгөмнүк үүммүтүн үрдүнэн Кыдыбылга оттообут, сайыҥҥы кэмҥэ, быстахха хонуу биригэдьииринэн анаммыт Ыкынаачайап Ыстапаан биригээдэтэ ылыммыт былаанын толорботоҕо ахтылынна. Урукку өттүгэр Ыстапаан биригээдэтэ оту хото оттуура. Быйыл, тоҕо эрэ, үүнүүлээх сайын төттөрүтүн кэлэн мөлтөөн-ахсаан хаалбыт. Саатар биригээдэтин да дьоно түөрэтэ оҕолор, үксэ кыргыттар. Эдэр дьоҥҥо биригэдьиир киһи ыйыыта-кэрдиитэ улахан суолталаах. Оҕолор төһө да сыралаһан үлэлии сатаабыттарын иһин, сатабыллаах, үүннээх-тэһииннээх тыллаах, үлэҕэ сатаан аттаран туруорар салайааччы баара, нэмин табан үлэлэтэрэ – үлэ тахсыылаах үтүө түмүктэнэригэр төһүү күүс буолара саарбаҕа суох. Өксөөн от кэмигэр атынан сылдьан өрүү отчуттарын кэрийэн ходуһа сирин сирийэн, иилии-саҕалыы эргийэн көрөрө. Ол сылдьан Кыдыбыл күөлүн ходуһатын үөһэ тоҕо ситэ охсуллубатаҕын ыйыппытыгар Ыстапаан: «Куйааһа бэрт буолан уутун көтүтэрэ сүрдээх, ити кэлин тахсыбыт…» – эҥин диэн туох да суота-солуута суох тыллаһан турардаах. «Кэлин лаппа түһэн кэҥээтэҕинэ охсон ылыахпыт…» – диэбит этэ. Сыл ахсын оттонор эбэ ходуһата бэйэтэ кэмнээх-кээмэйдээх, Ыстапаан биригээдэтин отчуттара ходуһаларын сорох сиринэн урукку хадьымалыгар да тиийбэтэхтэр үһү. Төһө да улахан ардаҕа суох куйаас сайын буоллар, кута саҕалаах, эмискэ дириҥиир чүөмпэтиҥи уулаах күөл хантан эбии ходуһа сир таһаарыныай. Өксөөн кэрийэн көрөн-истэн баран: «Кэлин охсулуннаҕына эчи сүгүүтэ-таһыыта да ырааҕа бэрт буолсу, «дьураа» курдук охсуллубут от…» – диэн, сонно хаалларан иһэр сирдэрин ситэри охсоллоругар дьаһайан, ордубут, ырыыскаламмыт ходуһаны барытын ыраастатан, бэл былырыын хаалбыт бырдыргыы сытар уулаах сирэ кууран кур лаҥха быыһыттан хойуутук өрө үтэн тахсыбыт оту барытын кыһыйтаран турар.

Урут Өксөөнү үҥсүүгэ кыттыгастаах Ыстапаан Ыкынаачайап, быстах санаатыгар буолан, үлэтиттэн уһуллубут абатын от үлэтин атахтаан, мөлтөх үлэлээх холкуос аатырдан Өксөөнү «кирдиэлэтэттэрээри» гынара, оҕоҕо дылы ити курдук киһи сүрүргүөх быстах быһыыларыттан да көстөрө. Кэлин эбии дьон биэрэннэр, Кыдыбыл, Абаҕара, Куолаҕай ходуһалара күһүҥҥү улахан ардахтар иннилэринэ син орун оннугар оттонон бүппүттэрэ…

Сүөһү биригэдьиирэ Баһылаайап, тугу санаабытын этэ олорор аһаҕас санаалаах киһи, Ыкынаачайап сайыҥҥы, от саҕанааҕы быһыытын, кэлиҥҥи да үлэтин-хамнаһын итэҕэстэрин туһунан саҥаран-иҥэрэн бараары гыммытын, Намыынап тохтотон кэбистэ. Урут мунньахха айахтааҕы атыппатах, төтөлө суох тыллаах, били этэргэ дылы «саҥаран баран кэлээр» диэбит киһилэрэ Ыстапаан, биир да харсаахтаһар тылы утары эппэккэ, сөҥүөрэн олоро түһэн баран, хара тугут тириитэ бэргэһэтин төбөтүгэр уурунаат, ээр-сэмээр, туох да буолбатаҕын курдук холкутук туттан, хааргын таба тыһа этэрбэстээх атахтарынан чөм-чөм үктэнэн тахсан барда…

Мунньахха хайҕанааччы да баар, мөҕүллээччи да көстөр. Маҥан Халдьаайы хотонугар, аҕыйах хонуктан бэттэх, оҕуһунан ынах сааҕын таһыытыгар анаммыт Тартаайа тиэйэн илдьибит сааҕын олус чугас сүөкээн кээспитэ ахтыллан, ыанньыксыт дьахталлартан мөҕүлүннэ, кулун үтүлүк күөрэҥниириттэн көрдөххө, кыратык дьарылынна да быһыылаах… Тартаайа ол аайы кыһаллыбат, кини киһи кыһалҕата кыра.

Дьон араас: үтүө суобастаахтык үлэлээччилэр бэл туттан-хаптан да олороллоро холку, оттон сээкэй итэҕэһи-быһаҕаһы таһааран, үлэҕэ көтүмэхтик сыһыаннаһааччылар киһи сирэйин-хараҕын кэтэһэн-манаһан чөрбөһө, кэчэһэ олороллоро харахха тута быраҕыллар. Ол эрэн оннук дьон биир эмэ. Оччоҕо да, баччаҕа да «сыа быыһыгар быччархай кыбыллыбытыгар» дылы дьон ханна барыахтарай. Арааһата, олох оҥоһуута да оннук быһыылаах, «үчүгэйэ суох куһаҕан, куһаҕана суох үчүгэй суох». Хаһан баҕарар утары турар мөкү уонна үтүө күүстэр баар буоллахтарына эрэ олох диэн баар. Орто дойдуга олох айыллыбыт айылгыта оннук…

Мунньах уһуннук барда: араас бары ырытылынна, ыатарылынна. Сотору буолуохтаах дохуот үллэстиитин туһунан эмиэ ахтылынна.

Үлэҕэ-хамнаска сылдьан оһолго дуу, ыалдьан дуу «куһаҕан» буолан хаалбыт холкуос чилиэнэ олус элбэх абаансанан ылан иэстэннэҕинэ да, ол иэс өлөөччү дьиэ кэргэниттэн, оҕолоруттан, аймахтарыттан ирдэниллибэт, хата, ол оннугар элбэҕи үлэлээбит үгүөрү көлөһүн күннээх эбит буоллаҕына, дохуот үллэстиитигэр онтун суотугар бэриллэр аһы дьонугар өлүүлүүллэр. Онон «саҥа олох» сонун сүүрээннэрэ, дьаһаллара, уураахтара кыаммат-түгэммэт, кыра-хара дьону өйүүр, араҥаччылыыр курдуктар.

Былыр өтөх-өтөх аайы арҕам-тарҕам ыһыллан, алаас-алаас аайы тус-туспа тоҕуоруһан, дьаҕа баһынан тайаан бур-бур буруо таһаарынан олорор кэм саҕана сэниэ ыалга, баайга хамначчытынан сылдьан, сылын аайы оҥойор айаҕын эрэ туһугар тараһатын тириитэ килбэйиэр, көхсүн уҥуоҕа бөгдьөйүөр диэри үрүҥ хараҕын өрө көрбөккө үлэлээн букунайар саха кырата эрэйдээх куртан кур иэһэ эбиллэн ат тарпат, оҕус соспот ыар ындыытыгар, сор сүгэһэригэр кубулуйара. Айаҕын да туһа диэхтээн аатыгар эрэ ини… Хайа да турукка, ыар дьылҕаҕа сылдьыбыт, олох олорбут иһин – оройунан дьулайдаах орто дойдуга күн да күлүк түһэрэн сүөдэҥниирэ, бэйи, күндү. Инчэҕэй эттэнэн дьылы туоруур, «күөххэ үктэнэр» туһугар тугу баҕарар тулуйуохха сөп. Ол айылаах хаһан да төлөнүллэн бүппэт иэс – көлүөнэттэн көлүөнэҕэ, «бэйэтиттэн бэдэригэр», ыччаттан ыччатыгар тиийэ салҕанан, үүнэ, үллэ турара… Кэбис, билигин ол кэмҥэ холоотоххо таһы-быһа ураты, ама кэм. Ама бөҕө буоллаҕа…

Кый ыраах арҕаа дойдуларга уонунан сылларга көрдүгэннии сыппыт кырыыстаах сэрии, оо биһиги ийэ дойдубутугар сириэдийбэтэҕэ буоллар, санаан да көрдөххө, бэл бу айылаах аас-туор амырыын алдьархай сылларга кыаммыт, ырааҕы-киэҥи эҥсэн ырыҥалыыр үтүө санаалаах салайааччылаах холкуостар, холобура бу биһиги Свердлов аатынан холкуоспут дьоно букатын бэркэ да олоруох этилэр ээ…

Арай, мин бу холкуоска кэлбэтэх буолуум… Олоҕум сиик курдук симэлийимиэх быатыгар, сап саҕаттан салгыы салҕаныах, тэнийиэх төлкөтүгэр, сайаҕас санаалаах эбээ эмээхсин барахсан булан ылан, оҕотун оннугар оҕо гыннаҕа, онтон антах туох-туох дьылҕаланыам биллибэт этэ…

Дьүөгэлэрим мин ааспыт олоҕум туһунан иҥэн-тоҥон ыйыталаһаллара. «Тоҕо ыал устун атах балай ускаай барбыккыный, ама, биир да чугас киһиҥ, ырааҕынан да урууҥ-аймаҕыҥ суох этэ дуо?» диэн токкоолоһоллоро. Кырдьыга, эһэм Хара Өлөксөй барахсан өттүнэн төрүттэрим халыҥ аймах буоллахтара. Эһэм аах сүүрбэ ордугуна түөрт буолан кытта төрөөбүттэрэ эбитэ үһү. Олор бары дьылҕа хаан ыйааҕынан сир-сир, өтөх-өтөх аайы ыһыллан, тэнийэн хаалбыттар. Былыр, билиҥҥи курдук биир сиргэ түмсэн олорон дьаһаныы кэлэ илик кэмэ этэ буоллаҕа… Олох уустук… Киһи биир тылынан «маннык этэ» диэн быһа эппэт суола…

Таайым Нуолур Бүөтүрү кытта иккиэйэҕин эрэ хаалыахпытыгар диэри ыкса билсибит аймах киһибитинэн Тоҕойдуур барахсан этэ. Били, Миитэрэйэп таҥара ааспытын кэннэ, сэтинньи ортото тиҥэһэ бургунаспытын сиэтэн барбытын кэннэ көрбөтөҕүм… Кини да муҥнаах уһаахтаабатах этэ, дьыл оройугар тиийбэккэ, ыалдьан, хоргуйан өлөн турар… Олох уустук…

Мин мунньахха олорон арааһы саныыбын, ардыгар ким туох диэн саҥарарын истибэккэ, бэйэм, испэр туһунан мучумааҥҥа ылларабын, санаа эгэлгэтэ, эридьиэстээҕэ төбөм иһигэр күөстүү ытыллар. Тыл этэ турар дьон саҥарар саҥалара аччаатар аччаан, сүттэр сүтэн, симэлийдэр симэлийэн, айахтара эрэ оҥоҥноон, оҥоойу дыыгыныы-күүгүнүү тыаһыырыныы, ханна эрэ ыраах эҥсиллэр… Биир сири тобулу одуулаан, мэндээриччи көрөн, тулабар туох баарын таһыччы умнан, муҥура биллибэт санаа будулҕаныгар бүтүн бэйэбинэн бүүс бүтүннүү ылларан олорорбун көрөн дьүөгэм Мытыйыс Маарыйата өттүккэ анньан имнэнэр.

– Ити айылаах сөҥүөрэн тугу саныыр буолаҕын?.. – диир.

– Ээ, суох, бэйэм…

– Бэйэҥ буолбакка, бэргэһэҥ саныа дуо, – доҕор кыыһым, ааспыты, уруккуну санаан санньыйдаҕа диэн, миигин көнньүөрдээри дьээбэлэнэр, үгэһинэн ис киирбэхтик мичээрдиир.

…Бу олорон мин холкуоһум дьонун барыларын, эмискэ, тоҕо эрэ, атын харахпынан сонуннук, ис-испиттэн ытыктыы, таптыы көрөбүн: бу санныбар сыстан өйөммүт, унаарыччы көрбүт кыраһыабай бэйэлээх дьүөгэм Маарыйа; ол – сэргэстэһэн олорон, тугу эрэ сибигинэһэ-сибигинэһэ күлсэн бычыгыраһар Борускуолаах Аана; сүүһүн аннынан сүргүччү көрбүт оттомноох дьүһүннээх доҕорум Тороос; ис киирбэх, куба маҥан бэлтэйбит сирэйдээх төбөтүн кыҥначчы туттан, тыл этэ турар киһини болҕомтолоохтук одуулаабыт Уйбаныаба Маарыйа – бары, хаан уруу чугас аймахтарым кэриэтэ, бастыҥ доҕотторум, дьонум буолан ордук күндүтүйэн көстөргө дылылар… Мин кинилэри барыларын хас биирдиилэрин ыбылы кууһуохпун, сыллаталаан ылыахпын баҕаран кэлэбин… Истиҥ иэйии кэлэрэ – эмискэ, сылаас быйаҥ ардаҕын кэриэтэ иһирэх тыл этиллэрэ – соһуччу… Баҕар инники олоҕум үтүө буолуоҕун санааммын, кэрэни эрэннэрэр эймэһитэ долгутар көстүбэт күүстэр имнэнэн ааһалларыттан сүргэм көтөҕүллэн, сүрэҕи өрүкүтэр нарын иэйиилэргэ ылларарым буолуо. Туох силигин ситэри сыныйан билиэ, таайыа баарай, киһи санаатын ураты уустугун…

Санааны хото үллэстэр мунньахтан дьон бэркэ астыннылар.

Саҥа муҥха таҥыытыгар анаммыт оҕонньоттор баскөс киһилэрэ Талыабай оҕонньор: «Муҥха Былаҕачыанайап таҥараҕа (талах тутар таҥара) диэри бүтэр ини…» – диэн бэйэтин санаатын эттэ. Саҥа таҥыллыбыт муҥхалаах холкуос, бэйи, улахан бултуур тэриллэнэн сураҕыра түһэр. Ол холкуос дьоно: ийэтэ оччо, кыната бачча саҥа баҕадьыламмыттар, күөйэрдэммиттэр (муҥханы харыстаан, ханалытан этии) үһү диэн сурах истэргэ да астык. Кырдьаҕастар барахсаттар сыа-сым курдук бэрийэн, кинилэр диэтэх дьон кичэйэн ахан барытын-бары орун оннугар дьип-дьап тутан таҥмыт муҥхалара бөҕө-таҕа, үйэлээх буолар, биһирэниэн биһирэнэр.

Таҥара күнэ ахтыллыбытын куораттан тахсыбыт бэрэстэбиитэл кулгааҕын таһынан аһарда. Атын киһи эбитэ буоллар хайаан да «тугуҥ таҥаратын үөтэн бардыҥ» диэн аныгы олох киһитэ аатырарын биллэрэ сатаан тылыттан иилэ хабан ылан дэрдэмсийиэ этэ.

Дьүөгэм Маарыйа кулгаахпар сэмээр сибигинэйэн:

– Ити Уйбаан Ньукулаайабыс… – оргууй тула-мала көрүөлэнэн ылар, – хаста да буруйданан хаалла сылдьан баран босхоломмут киһи үһү дии… – диир.

– Тоҕо… тугун иһин?.. – хардары ыйыта охсобун.

– Сымыйаҕа балыллан… Үҥсэннэр… Били Өксөөн курдук…

Холкуоһу «куорҕаллаан сиэн» хаайыыга барбыт дьон үксүгэр төннүбэт төлкөлөнөллөрүн билэр буолан:

– Хаста да хаалла сылдьыбыт диигин дуо?.. Хата ол хайдах эргиллибитэй, ол дойдуларыттан?..

– …Оттон буруйа суоҕа билиннэҕэ дии…

Боломуочунай хааһын саба түспүт сылгы көҕүлүн курдук туспа хоппойо сылдьар баттаҕын өлүөр илиитинэн хаҥас диэки хаһыйа анньа олорор үгэстээх киһи, кэтэҕин бэрт кылгас гына кырыйтарбыта, төһө да сааһырдар, эдэр көрүҥнээбит. Итинник кырыллыбыт баттахтаах уолаттары, эр дьону «хомсомуолускайдыы кырыттарбыт» диэн ааттыыллар. Арай, туртайбыт чанчыктара, эрэйи-кыһалҕаны элбэҕи билбит дьүһүнүн силигин ситэрэн биэрбиттэр…

Мунньах түүн үөһүн саҕана бүттэ. Холкуос үлэтин-хамнаһын туһунан биригэдьиирдэр сөптөөҕүн эттилэр-тыыннылар. Хос-хос ыаспайдаан ыаһыйалаһар дьон ыйытыыларыгар кинилэр да билэллэринэн, кыайалларынан хардара, хоруйдуу сатаатылар. Түмүккэ холкуос бэрэссэдээтэлэ Өксөөн бэрт кылгастык, ол эрэн лоп бааччы, сүрүнүн сүүйэн тыл эттэ. Өксөөн суота-солуута суох үгүһү-элбэҕи хаһан да лабысхалаабат киһи. Кини тыла-өһө мэлдьи кылгас, ол эрэн чопчу, чуолкай уонна судургу. Тыл эттэҕинэ куруук буоларыныы, түмүгэр, күүстэрин харыстаммакка букунайар холкуоһун үлэһит дьонугар, оҕотуттан оҕонньоругар тиийэ, бэйэтин махталын этэн түмүктээтэ…

Куорат бэрэстэбиитэлэ Уйбаан Ньукулаайабыс биһиги холкуоспут, үчүгэй салайааччылаах уонна үлэһит дьонноох буолан, олоҕун-дьаһаҕын ыаллыы сытар хайа да холкуостардааҕар сатабыллаахтык тэринэн, сатаан аттаран үлэлии олорорун хайҕаан аһаҕастык, иэйиитин туттуммакка тыл эппитэ барыбытын үөртэ.

Холкуос сылы түмүктүүр мунньаҕа бу сырыыга биир күннээх буолла. Сорох сыл ардыгар хастыы да киэһэни, түүнү быһа барара үһү.

Өксөөнү, туох да саарбаҕа суох, бары биир киһи курдук куоластааннар, үлэтигэр хат талылынна…

* * *

Мунньах нөҥүө күнүгэр, Өксөөҥҥө Балаҕаччыттан туох эрэ сорукка кэлбит икки дьахтар хонор буоланнар, сарсын дьаамынан бараары сылдьыбыт боломуочунай бу түүн биһиэхэ хоно кэллэ.

Уһун күнү быһа бырабылыанньаҕа үлэлээн, суруксуттаан, кумааҕыны кытта бодьуустаһан баран, ахсынньы эргэтинээҕи, ыйдаҥалаах уу чуумпу киэһэ Өксөөн хоноһотун Уйбаан Ньукулаайабыһы кытары сээкэйи кэпсэтэн баллыгыраһа-баллыгыраһа кэлбит саҥалара тиэргэҥҥэ киирээттэрин иһилиннэ.

Кэлин эмиэ биллэ тымныйбыт халлаан хаҕыс тыына өрө бургучуйан, хос-хос хаттаҕастанан, өрүкүйэ ытыллан тымныы туман буолан туохтан эрэ саһа, куота сатаабыттыы омуннаахтык улаҕаны былдьаста, сыҥаһа ороннор анныларыгар киирэн тыаһа-сыма суох кирийэн, симэлийэн хаалла.

– Дьиэлээхтэр дорооболоруҥ!.. – диэн тастан киирбит ыалдьыт бэрт сэргэхтик дорооболосто.

Куорат киһитэ таҥаһын-сабын сыгынньахтанан баран, аны биир-биир илии тутуста. Хаҥас муннукка бурдук тардан кыыкырдата олорбут киһини, миигин кытта эмиэ, соруктаах аҕайдык хааман даадаҥнаан кэлэн, уҥа илиитэ мэлигир боломуочунай, хаҥас илиитин биэрэн сатамньыта суохтук дорооболосто.

Баһыычаан дьону үтүктэн хоноһоҕо бэйэтэ утары кэлэн илиитин уунна уонна бэрт чобуотук:

– Ды-раа-ба!.. – диэтэ.

– Хайа бу, хата, сэргэх киһи буолаарай доҕор, ыалга сырыттахха, бэйэтинэн кэлэн илиитин уунан эҕэрдэлэһэр оҕо суох буолааччы ээ, тастан киирдэххэ хата түргэнник үгэх эбэтэр оһох кэннигэр түһээччилэр, дьэ маладьыас киһи эбиккин, – диэн Баһыычааны хайҕаата, оҕоҕо сүрдээх киһи быһыылаах, бэрт эйэҕэстик көрөн туран, уолу хаҥас илиитин кэтит ытыһынан саннын таптайан ылар.

Дьиэҕэ киирбит ыалдьыкка, буспут моонньоҕон курдук харалаах харахтарынан, биир кэм, тонолуппакка көрөн олорор, тэскэйбит иэдэстэрдээх Биэрэ эрэ тоҥуй киһи буолан биэрдэ – хоноһо ууммут илиитигэр илиитин биэрбэтэ, хаһан да харахтаабатах киһитин атыҥыраата быһыылаах. Ардыгар бэл төһө эмэ алтыспыт киһитэ көтөҕөөрү, сыллаары гыннаҕына сөбүлээччитэ суох.

– Итинтиҥ «илии уунары» билбэт киһээ-э… – Настаа сибилигин кырбастанан угуллубут эттээх кытаҕар мас уһааттан тимир хомуоһунан муустаах ууну сулдугураччы кутан аҕалан, тигинэччи умайа турар оһоҕун, харахтара аһыллыбыт билиитэтин үөһэ уура-уура, тылын түмүгүн уһатан саҥаран унаарытар.

– Сөп-сөп, хайдах киһи эрэ барыта биир, өс хоту улгум буолуой, – боломуочунай кыыс төбөтүн имэрийэр.

Куорат киһитэ түһүүлэнэммит, идэһэбит этиттэн буһардыбыт. Ыалдьыт, хоноһо кэллэр эрэ саха ыала туох баарынан-суоҕунан маанылаан, күндүлээн аһата, хадаҕалыы сатыыра – үтүө үгэһэ. Күөс буһуор диэри ыалдьыкка сэмсэ аһылык диэн сүөгэй үүттээх чэй кутулунна, лэппиэскэ быһылынна, кыыймыт чохооллоох арыы уурулунна. Дэҥҥэ, мааны ыалдьыкка туттуллар биилкэ тэрил ыскаап тардарыттан ылыллан, хончоҕорго доҕор буолан остуолга килбэйдэ.