Текст книги "Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)"

Чөөдүү хайдах да тулуйбат, «бэлэһэ кыһыйан» бэриһиннэрбит бөппүрүөскэтин кыраһыын лаампатын төбөтүгэр даҕайан уматтар, табахтаан сыыйылыннарар.

– Эбээ, ол урут саһылга тутуһуллар сиэр-туом хайдах буолааччыный? – мин билиэх-көрүөх санаам батарбакка токкоолоһобун.

Эмээхсин оһох иннигэр талах олоппоско сиһин угуттуурдуу оҥостон олорон кэпсиир:

– Саһылга сүгүрүйүү ураты буоллаҕа… Аар тайҕатыгар тахсыбыт булчут, ити бэйэлээх күндү кылааннааҕы бултаан кэллэҕинэ, сүгэһэрин сүкпүтүнэн сонно үргүлдьү дьиэҕэ киирбэт баҕайыта. Ити билигин олохпут, туттунуубут уларыйан умнуллан эрдэҕэ. Былыр, ыал үксэ ааннара хатыыра суох, ис да, тас да өттүттэн, арай улахан тымныыга атар, аргыйар халҕаннаах ыал сыталларыгар олуйан кээһэр үгэстээхтэрэ… Дьэ ол, төһө да хатыырдара суоҕун иһин, хара тыа маанылаах харамайын бултаан кэлбит булчут балаҕан аанын тоҥсуйар. Иһинээҕилэр: «Кимҥиний?..» – диэн ыйыттахтарына булчут: «Мин – хара тыа иччитэ, Баай Барыылаах Байанайбын!..» – диэн хардарар. Бултуу тыаҕа тахсыбыттаах ыаллар хаһан баҕарар киһибит «илии тутуурдаах, өттүк харалаах» киириэҕэ диэн эрэнэ, эрэҥкэдийэ кэтэһэр үгэстээхтэр, уонна сиэри-туому ситэри билэллэриттэн сонно тута туох булт бултаммытын сэрэйэ охсоллор, сэргэхсийэ, үөрэ-көтө түһэллэр. Булчукка дьиэттэн таҥас таһааран биэрэллэр: суорҕан, былаат, сон, бэргэһэ да буолуон сөп. Булчут ол таҥаһынан саһылы, ордук кичэйэн төбөтүн, суулуур. Истэн эр киһи балаҕан халҕанын арыйан баран: «Улахан булт кэлбит, батыыһыта суох…» – дии-дии аан холуодаларын сүгэнэн суоран кэҥэппитэ буолар. Ол улахан булка сүгүрүйүү туоһута, саһыл – төһө да аанынан батан кииртин иһин, булт быһыытынан, суолтата улаханын бэлиэтээһин биир көстүүтэ… Дьэ ити эрэ кэнниттэн, булчут булдун уоттан хаххалыы тутан дьиэҕэ киирэр. Бу кэмҥэ искэ баар дьонтон саастаахтара, эргэнэ хара тыа иччитигэр, Баай Байанайга махтал бэлиэтин, үрүҥ астан эһэкээнигэр кээһэр. Бултуйбуттарын үөрүүтүгэр баалларынан-суохтарынан үөрэ-көтө аһыыллар…

Мичээр Баһылай эмээхсин кэпсиирин истэн олорон:

– Арыгы баар буоллаҕына онон эмиэ «малааһынныыллар» буо? – диэн ыйытар.

– Ээ, оттон ити, эттим дии, тоом, – туох баарынан-суоҕунан диэн…

– Күн аайы саһыл ылан кэлбит киһи баар ини, – диир Мичээр. Биһиги бары күө-дьаа буолан күлсэбит.

– Бу да киһиниэ-э… – Настааччыйа чыпчырынар, – истиҥ, истиҥ, быһа түһэ олорумаҥ, – дии-дии, сүүһүн аннынан сүргүччү көрө-көрө уоһун үмүрүтэн сонньуйар.

– Кэм биһиэнэ испиирбит айдаана, – Чөөдүү Миитэрэй Мичээр Баһылайтан кэлэйбитэ буолан таҥнары хайыһар, баһын быһа илгистэр.

– Чэ-чэ, эн да баар буоллаҕына «па» диэбэт киһийдэх инигин, – Мичээр хардарсар.

Эбээ ыалдьыттара хаадьылаһалларын истэн тохтуу түһэр, күлэр, онтон эмиэ салгыы кэпсиир:

– …Аны нөҥүө күнүгэр булчут саһылын сүлэригэр уокка көхсүнэн олоруохтаах. Киһи сиэбэт аһыттан уот иччитэ сиргэнэр, кыыһырар үһү. Кыра да түү сыыһын эһэкээҥҥэ биэрбэттэр – аньыы. Сүлүллүбүт саһыл айаҕар, кулгааҕар сиикэй арыы биһэн баран, тыаҕа таһааран мас төргүү мутугар ыйаан кээһэллэр… Сир-сир аайы сиэр-туом араас, отой былыр өссө маннык үгэс баар эбит: саһылы бултаатахтарына дьахтар үрүҥ көмүс симэҕинэн симииллэр уонна балаҕан муус түннүгүн ылан баран онон киллэрэллэр…

– Ахсынньы, тохсунньу тоһуттар томороон тымныытыгар эмиэ оннук дьаһаналлара буолуо дуо, үрүҥ көмүс симэҕинэн симии-симии, эчи дайылҕана да бэрт эбит дии, ол көмүспүт да баар ыалыгар баар ини, – диир Мичээр.

– Кырдьык да…

– Мин бэйэм көрбөтөҕүм гынан баран, чахчы оннук сиэр-туом баарын иһин уос номоҕор хаалан кэпсэл буоллаҕа, «тыала суохха мас хамсаабат, уота суохха буруо тахсыбат», – диир эбээ. – Дойду-дойду аайы дьон-сэргэ түҥ былыргыттан илдьэ кэлбит үгэстэрин тутуһар ахан буоллахтара. Туохтан бары харыстана, бас-баттах тылласпакка, сэккэ-сэмэҕэ киирбэт туһуттан, дьэ ол үтүө үгэстэринэн хайыҥ охсунан этэҥҥэ сылдьаллар, дьаҥы-дьаһаҕы, ыарыыны-сүтүүнү этэҥҥэ тумнан туорууллар…

– Бу билигин солоҥдо бэргэһэни ким баҕар таҥас гынар, урут солоҥдо тириититтэн тигиллибит бэргэһэни эдэрдэргэ кэтэрдээччилэрэ суох – аньыы. Ити харамайтан тигиллибит бэргэһэни кэппит киһи төбөтүнэн моһуогурар уонна көрөрө мөлтүүр диэччилэр, – Настааччыйа былыргыны ахтар.

Мичээр Баһылай хонноҕун анныгар кыбынан олорбут, нэгирбит солоҥдо бэргэһэтин сулбу тардан ылан эргитэ сылдьан көрөр-истэр.

– Па, оччоҕо мин бу таҥаспын кэтиэ суохпун дии, – диэн улаханнык соһуйбут киһилии туттар.

Улахан Баһылай, бэҕэһээ эркин быыһыгар анньан хатарбыт киэптээх бэлиэлээҕин ылан, тииһинэн быар маһын сыыйа тардан тириини киэптэн араара-араара:

– Мин көрдөхпүнэ, ити бэргэһэҕин ыстаан сыгынньах остуол аннынан сүүрэ сылдьыаххыттан кэтэр курдуккун дии, дьэ кэлэн аньыыта-харата тиийбит үһүө, – диир.

Чөөдүү:

– Бу киһи – ити солоҥдо бэргэһэтин ийэтиттэн «түһэригэр» кэппитинэн кэлбит киһи ээ… – дии-дии күлэн ыгыстар.

– Ээ, ону эн көрөн турдуҥ ини, – Мичээр хардары хаадьылаһар, онтон Настааҕа туһаайан: – Кырдьаҕас киһи кэтэрэ көҥүл дуу? – диэн ыйытар.

– Саастаах киһи кэтиэн сөп.

– Дьэ эмиэ да дьикти эбит, кырдьаҕас – кэтэр, эдэр – кэппэт. Ол баҕас оҕонньоттор солоҥдо бэргэһэни чэпчэкитин, сылааһын иһин бэйэлэрэ кэтээри соруйан оннук үгэһи үөскэттилэр, айдылар ини, – кыһалҕалаах киһи Мичээр хайа сатанарынан үтүө өрүтүн була сатыыр. – Тыллана илик оҕоҕо собо тылын, уоһаҕы сиэппэттэр – бытааннык тылланыа, былдьыры эбэтэр тардыас, кэлэҕэй буолуо диэн; оҕо сыыҥтаах-сырааннаах буолуо диэн – сордоҥ төбөтүн сиэппэттэр; хаана сүүрэрэ бобуллуо, очоҕоһо бааллыа диэн – хаан баайыытын сиэтэртэн эмиэ туттуналлар; аны «тыатааҕы» этин – оҕо киҥнээх буолуо диэн эмиэ сиэппэттэр – бу тугуй доҕор, сатаммат буоллаҕа… Санаан көрдөххө – ити ахтыллыбыт ас барыта – ас бастыҥа, минньигэһэ ээ. Кырдьаҕастар обургулар, амтаннаах, иҥэмтиэлээх аһы бэйэлэрэ борсоноору соруйан гыналлар…

Киспэ оҕонньор Мичээр саҥатыттан онто да суох кыбытан көрөр кыараҕас харахтара букатын да сүтэн хаала-хаала күлэн мыттыйар.

Биһиги өссө да сээкэйи кэпсэтэн арааһы ыаһахтаһабыт…

* * *

Муус устар ый саҥатыгар, тыаһы иһиллээбит курдук иһийэн, биир да былыта суох чэмэлкэй күннэр турдулар. Улаҕата-киэлитэ биллибэт ып-ыраас күөх мэҥэ халлаантан күүһүн-уоҕун ылбыт күн сырдык сардаҥаларынан хараҕы саататан угуттуу чаҕылыйар; дьиппинийбит халыҥ хомурах чараас сыа хаарынан бүрүллүбүтэ дьэрэкээн өҥүнэн дьэргэлдьийэ оонньуур. Хаар дьүрүлгэнин кустуга сатыы да, көлөлөөх да айанньыт иннигэр, угуйа ыҥырбыттыы, ситтэрбэккэ курдуу куоһахтанар.

Дьиэ үрдүн соҕуруу эҥээриттэн, хайыы-сахха муус чопчулар уһуктанан, уһаан тахсан томтойбут күрдьүккэ тобулу түстүлэр. Күнүс, күн оройугар, дьэргэлгэн, кулуһун төлөнүнүү, биир кэм дьирибиниир, устаҥныыр.

Боруллуо көтөр уйатын хаардаммыта ыраатта. Саас илдьитэ туус маҥан туллуктар көй салгын күөнүгэр көҥүл көччүйэ көтөннөр көрүлүү оонньоотулар. Үөр туллук күйгүөрсэр саҥата кими да иһирэх иэйиинэн кынаттыыр…

Ийэ айылҕа барахсан, сүүйэн ылбыттыы, сүрэҕи сүүдүтэр дьэп-дэҥкир ыраас салгынын көбдөҕүҥ муҥунан толору эҕирийэн тыына-тыына, киһи эрэ тастан киирбэккэ үлүһүйэн үлэлии-хамсыы сылдьыах үтүө күннэрэ үүннүлэр.

Сотору Киристиэп таҥара күнэ буолуо – сааскы ылааҥы кэм саҕаланар таҥарата.

Кэлэн иһэр сыл эргиирин, кэтэһиилээх кэрдииһин ама туох тохтоппута баарай, саас барахсан кэллэр-кэлэн истэ…

Күүтэр киһиэхэ, ордук оҕолорго, кыһыҥҥы нэс күннэр устан, сыыллан ааһаллара бытаана, сыылбата сүрдээх. Унньуктаах уһун кыһыны быһа түөрт эркиҥҥэ хаайтаран сыппыт ыамайдар – маҥнай, сүөһү тириитэ бүрүөһүннээх халыҥ липпэ халҕаннарын сэгэтэн быгыалаһан бараннар, сотору тэлгэһэҕэ тахсан тэлэкэчийэ сүүрдүлэр.

Биир үксүн ичигэс таҥас суоҕа бэрдиттэн, тымныы кыһарҕаныттан, чоҥкуйа кырыарбыт муус түннүктээх балаҕан дьиэҕэ бүгэн түүнүгүрэ сыппыт кыаммат-түгэммэт, кырдьаҕас өттө кытта таһырдьа тахсан, эти-сиини эймэнитэ дьырылатар сааскы сайа охсор чэлгиэн салгыны дуоһуйа тыынан дьэгдьийэр дьарыктанна… Бары-барыта өрө чөрбөйөн өндөйбүккэ, сүргэтэ көтөҕүллэн сүөм үрдээн сэргэхсийбиккэ дылы…

Муус түннүктээх балаҕаннаах ыаллар соҕуруу эҥээринээҕи түннүктэрэ, күн сыралҕаныттан ньалҕарыйбыт уута, эркиҥҥэ сыбаммыт кубарыйа хаппыт киигэ иҥэн, хат хараардан, ээр-сэмээр аллара намылыйан дьиэ сиксигэр симэлийдэ.

Тохсунньу тоһуттар тымныытын, ахсынньы амырыын буркунун тулуйан, кыыдааннаах кыһыны этэҥҥэ туораабыт кырдьаҕас суордар, күн уотугар сыламнаан, холкуос хотонун кыбыытыгар турар куруҥах тииттэр төргүү мутуктарыгар түһэн олорон, уһун күннэрин бараан саатыыр үгэстэннилэр. Ол олорон соҕуруу диэки олоотоомохтоон «аны тураах атаспыт көтөн иһэрин таба көрөөйөбүт» диэбиттии, сахсайбыт түүлээх си-дьүгээр моойдорун уһата-уһата «көрүү көрүүлэнэн» дьүккүҥнэһэллэр. Кинилэр да саас кэлэн аһыыр астара бараныах көтөрдөр – икки атахтааҕы кытта дьукаахтаһан олороллоро абыраата. Аҕыйах хонуктааҕыттан бэттэх куйуур саҕаланна, ол чохутугар, баҕатыгар, хата, ханнык эмэтик уос-тиис тииһинэн кэм «харахтара сырдаата».

Сатаҕай эбэ Айдаҥтан көстөн арыый ордук да, кынаттаах көтөрдөр обургуларга ол ыраах аатырыа дуо, тэлиэс-былаас дайбанан аҕыйахта сапсынан тиийэллэр, халыҥ тыа хонноҕуттан-быттыгыттан ыҥырса-ыҥырса, төттөрү-таары, күн аайы тиэстэллэр. «Куйуур ойбонугар маҥнай – иккиэйэх, үһүөйэх эрэ курдук этилэр да, кэлин «сураһан, истиһэн» хас да суор эбии эбилиннилэр…» – диэн Тоҕойдуур оҕонньор киирэ сылдьан кэпсээн эрэрэ.

Айдаҥ кырдьаҕас суора Куорсуна Суох Сатаҕайга куйуур ойбонугар мэлдьи баар сураҕа иһиллэр. Куорсуна Суох – бу дойдуга бэрт өрдөөҕүттэн олохсуйбут кырдьаҕас көтөр үһү. Мин, күһүн маҥнай көһөн кэлээппитин, сонно тута түбэһэ түһэн көрбүтүм. Хаҥас кынатын дабыдала хас да куорсуна суоҕа, атыгыраан аһаҕас сылдьара. Бу өтөх дьоно өйдүүллэрин тухары – суор итинник кынаттаах үһү, хаһан, туохха дэҥнэнэн-оһоллонон торуттубут кынаттаммытын ким да билбэт. Куорсуна Суох – сыл ахсын тыһы доҕорун кытта Арыылаах эбэ кэриитигэр арбах уйаларын сөргүттэллэр. Билигин Куорсуна Суох доҕоро сымыыт баттаан уйатыгар сытар, онно-манна соччо барбат-кэлбэт: сарсыардааҥҥы, киэһээҥҥи дьэбир дьыбар уонна түүҥҥү хаҕыс тымныы – кинини ханна да ыыппаттар, сымыыттарын сылаас түөһүнэн мэлдьи угуттаатаҕына эрэ сатанар. Холкуос хотонугар бара-кэлэ сылдьан көрдөххө, улахан от кыбыытын кэтэҕинээҕи кэриигэ, сонос соҕус үөл тиит үөһээ мутугар туттубут арбах уйаларын иһигэр – ийэ суор кутуруга быган олорор буолар, мэлдьи тыаһы иһиллээбит курдук уу чуумпу…

Сүөһү ото барыта таһыллан бүттэ. Кыбыыга, далга от сыата тохтубута – күнүскү күн суоһуттан сылыйан, чигдитийэ тэпсиллибит хаары быһа сиэн сир кырсыгар чугаһатан эрэр. Кыһыл бэргэһэчээннээх чооруостар түһэннэр от сыатын итигэстээн аһаан биир кэм тойтоҥолоһоллор, чубугураһа-чубугураһа мэник оҕолордуу сырсыакалаһаллар, ыһыахха куобахтаан эрэр эдэр уоланнар курдук икки атахтарын холбуу тутан баран ойуоккалыыллар.

Тэбэнэттээх чооруостар быыстарыгар кэкэ-бука, улахан сүтүктээх киһилии, тугу эрэ көрдөөн тула-мала көрүөлэнэ-көрүөлэнэ, өрө көтөн тахса-тахса түһэр, оттомноох аҕайдык туттар. Кэкэ-бука баччаҕа эмиэ суор курдук сымыыттыыр. Уйатын көҥдөй маска, кумалааҥҥа оҥостор. Эмэх мас кумалаанын хайаҕаһа киэҥ буоллаҕына, кэкэ-бука туойунан сыбаан, бэйэтэ киирэригэр-тахсарыгар эрэ сөп гына кыаратар. Дьэ эмиэ тус-туһугар өйдөөх, үлэһит чыычаах диэн кини. Уйатыгар киирэр-тахсар хайаҕаһа эргиччи туойунан сыбаммыт кэкэ-бука сымыыттыы сытар көҥдөйүн, тыаҕа мас таһа сылдьан, киһи биирдэ эмит син түбэһэ түһэн харахтыыр.

От тиэйиитэ бүтэн мин иллэҥсийдим. Ол эрээри холкуос үлэтин эрэ өттүгэр, оттон дьиэҕэ сээкэй түбүк элбэх, бииртэн-биир дьарык көстөн иһэр.

Эбээ сайын хастаабыт туоһунан иһит тигэригэр маҥнай утаа илии-атах эрэ буолан көмөлөһөн иһэн, кэлин эмээхсин ыйыытынан-кэрдиитинэн үөрэнэн, бэйэм тигэн бардым. Иккиэн ыанньыксыт дьахталларга ыаҕас, мэчикээн, ыаҕайа тигитэлээтибит. Туос иһиппит иитин күөх өҥнөөх сис талаҕын ортотунан хайытан, тииспитинэн ытыра-ытыра иэҕэн оҥоробут. Ситиини иннэ үүтүгэр иҥииринэн туймуу оҥорон угабыт, инньэ гымматаххына баппат. Иннэ хаппыт туоска бэрт кытаанахтык кыычыгырыы-кыычыгырыы киирэр, онон сүүтүгэ суох сатаммаппыт. Дьөлө тахсыбыт иннэни туоһунан кыбытан тардабыт.

Эбэбин кытта сүрүн үлэбитигэр хотоммутугар сырыттыбыт да, иһиппит тигиитин үөһэ түһэбит. Дьүөгэлэрим: Мытыйыс Маарыйата, Дьэримиэй кыыһа Аана, Борускуо – сололоох буоллаллар эрэ киирэ-тахса сылдьаллар, кыргыттар кэпсэллэрэ-ипсэллэрэ куруук дэлэй, ардыгар иһит да тиксэллэр.

Туос иһит түгэҕэ икки хос, ойоҕоһо биир хос, ойоҕоһун алын өттө уонна түгэҕэ чамчааһыннанар. Иһит түгэҕин ойоҕоһугар холбуу тигэргэр барыта биэс хос туос буолар, тигэргэ ордук уустуга онто. Ыаҕас – үүт кутулуннаҕына култайбатын диэн ортотунан эмиэ курдуу чамчааһыннанар. Кыра да туос иһити көстүүтүн тупсараары чамчааһынныахха сөп.

Эбээ ыаҕас уонна ыаҕайа быаларын, силигин ситэрэн үрүҥ, хара өҥнөөх ситии гынар…

Сатаҕайга куйуурдуу барбыт бастакы күннэригэр Муоһа Суох оҕус тарбыйахтаммыта. Онтон биир хоноот Чылахаччыйа ынчыктаан-ыҥарынан, түүнү быһа утуппакка эрэйдээн, манатан баран, сарсыарданан дьэ төрөөрү оҕотун атаҕын быктарбыта… Биһиги сарсыардааҥҥы аһылыкпытын аһаан эрдэхпитинэ эбээ хотонуттан кэлэн ааны сэгэтэн туран: «Ынахпыт бэйэтэ түллүмээри гынна, көмөлөстөххө эрэ сатаныыһы…» – диэбитигэр Кыра Баһылай, Настааччыйа уонна мин хотоҥҥо суксуруһан тахсыбыппыт… Чылахаччыйа харахтарын кэҥэтиэҕинэн-кэҥэтэн бөлтөөрүччү көрөн турара. Быыһыах-абырыах дьонум бу кэллилэр диэбиттии ыҥарын да ыҥарын буолаахтаабыта… Нэһиилэ тардан, ийэтин иһигэр сылдьан торолуйан хаалбыт оҕус тарбыйаҕы орообуппут, букатын таҥас курдуга. Баһылай хайдах да өрө-таҥнары тутан сахсыйа сатаан, муннунан үрэн, таһыйан эҥиннээн көрбүтэ да, саҥа ийэтиттэн тахсыбыт оҕус тарбыйах үрүҥ хараҕын көрбөтөҕө, өлөн хаалбыта. Торбос улаханын бары да сөхпүппүт. Эмээхсин: «Бу да иһин кыайан батан кэлээхтээбэтэх, тыын уутугар тумнаһыннаҕа…» – диэбитэ.

Чылахаччыйа өлбүт оҕотун көрө-көрө иччилээх аҕайдык эҥсэн маҥыраан ылбахтаабытыгар Настаа: «Чэ-чэ ол-бу буолума, оннооҕор былырыын туҥуйгар бэрт кылбардык төрөөн баран, быйыл кэлэн хайдах буоллуҥ бу!..» – диэн сүөһүтүн кытта киһилии кэпсэтэ-кэпсэтэ, ынах уоһах киирэн күлтэйбит синньин имэрийбэхтээбитэ.

Эбээ торбоһу таска таһаартаран Кыра Баһылайга сүллэрбитэ, бүтэйдии сүлүллүбүт ньирэй төбөтүгэр от симтэрэн үүт-үкчү тарбыйах төбөтүн курдук оҥорторбута. Тугулгах тарбыйаҕынан Чылахаччыйаны албыннаан, хас ыары гыннаҕын аайы эмиийин, синньин үҥүлүтэрэ. Оннук гыннаҕына ынах «уоскуйан» иэтэр үһү. Баһыгар, сурҕаахха иилэ быраҕыллыбыт иччитэ суоҕунан оҥоччу көрбүт, от төбөлөөх оҕотун Чылахаччыйа эрэйдээх киһи аһыныах ыҥарына-ыҥарына салыыра, «тоҕо хамсаабаккын, сүүрэкэлээн, ойуоккалаан барбаккын» диэбиттии силтэйбит эриэн муннунан анньан көрөрө. Мин ону көрөн хайдах да тулуйбаппын, сүөһүлэрим саахтарын күрдьэн бүтэрэ охсоот таһырдьаны былдьаһабын… Таска тахсан эрэ баран кистии саба илиим көхсүнэн көмүскэбэр туолбут хараҕым уутун сэмээр соттобун, ыраас салгыны өрө тыынан чэпчиибин… «Кучур этэҥҥэ оҕолоноро буоллар… ээ, Кучур барахсан сырыыны-сылбаны сылдьыбыт сүөһү… уҥуоҕа-арҕаһа да улахан, Чылахаччыйа курдук хатыҥыр буолбатах…» диэн ынахтарым туһунан арааһы саныыбын…

Муоһа Суохпут кэс ынах буолан үүттээх, үүтэ хойуу. Онон күннэтэ күөрчэх сиэн абыранныбыт. Бу күһүн Мундулуҥдаҕа тонообут отоммут тобоҕо баарын киллэрэн булаан кытардабыт. Отонноотоххо күөрчэх амтана эбии тупсар, арҕаа саҕах кэтэҕэр кытара кыыһан киирэн эрэр күн уотун толбонун курдук өҥнүүн кытта астык. Муоһа Суох үүтүгэр Чылахаччыйабыт киэнэ эбиллэн, билигин чэй эрэ суһардынарбыт тохтоон, аны дьиэ уҥучаҕар чабычахха кутан иккилии хонноро-хонноро сүөгэй халбыйабыт. Халбыллыбыт сүөгэйи ыаҕайаҕа кутан, сылаас сиргэ, оһох таһыгар ыйаан аһытабыт уонна көбүөрдүүбүт, көннөрү лэппиэскэҕэ да бистэбит. Аны хас сарсыарда аайы үүт аннынан суораттыыбыт. Суораты кыл сиидэҕэ кутан уутун сүүрдэн сүүмэхтиибит, оччоҕо хойуута хаалар.

Кэтэх сүөһүлээх ыаллар ынахтара төрөөн сааскы «үрүҥ илгэҕэ» тиийдэхтэринэ, кырдьыга да, абыраналлар. Көннөрү санаан көрдөххө, ынахтан аҥаардас үүт эрэ ыанар курдук да, сатаатахха, ол үүккүттэн бэрт тотоойу, араас эгэлгэ үрүҥ аһы астанан аһыаххын сөп…

Үнүр Мундулуҥдаттан Быралгыны кытта дьүөгэм Маарпа кэлэн «уот ылан» барта. Мундулуҥда оҕолоро бары да этэҥҥэлэр үһү. Биһиэхэ чэйдээт да, сонно тута, Быралгытын кытта төннүбүтэ, миигин көрсөн үөрүүтэ-көтүүтэ бөҕөтө этэ: «Отуҥ тиэйиитэ бүппүт дии, биирдэ эмит, өрөбүлгэ тиийэ сылдьыаххын, халлаан да сылыйан эрэр…» – диэбитэ.

Маарпа кэлэн барбыта аҕыйах хоммутун кэнниттэн, оҕолор өрүүр кэмнэрин туһанан, субуота күн сарсыарда эрдэ туран, Мундулуҥдаҕа, Быралгылаахха хонон кэлбитим. Өр көрсүспэтэх, алтыспатах дьон быһыытынан түүнү быһа, санаабыт сайыар диэри күө-дьаа кэпсэтэн баран, сарсыарда хойут турбуппут. Морууса уруккутунааҕар саҥалаах-иҥэлээх баҕайы буолан хаалбыт этэ, бэл Өрүүнэ уҥуохтуун улааппыкка дылыта.

Килэки Айдаҥҥа субу-субу сээкэй сорукка, өрөбүлүгэр кэлэн барара, ыал улахан оҕото түс-бас көрүҥнэнэн, отой сиппит-хоппут уолан киһи курдуга. Муннун аннынааҕы ньуолах бытыга эбии хараара тордоҕуран ыраахтан көстөрө, мин онтон, тоҕо эрэ, күлүөх санаам кэлэр.

Мытыйыс Маарыйата, Килэки Айдаҥҥа кэлэн, кулууп ааҕар хоһуттан кинигэ уларсаары сырыттаҕына: «Бу уол сиртэн сэрбэйбэккэ сылдьан хайыы-сахха бытыга тордоҕуран көстөр буолбут ээ…» – диэн наар дьээбэлиир. «Ээ, эн да миигиттэн алыс аҕа буолбатыҥ ини уонна баран эмээхсин курдук саҥарар ээ, саатар…» – диэн Килэки хардарсар.

Килэки өрүү бииргэ сылдьар доҕотторугар Маарпалаахха эмиэ, сонун кинигэ көһүннэ да, анаан-минээн, кыргыттарга диэн, уларсар. Хата, саҥа кинигэбит кэмчитэ, суоҕа бэрдэ атахтыыр. Оҕолор аахпыт кинигэлэрин, хаһыаттарын хат-хат ылан, үрүт-үөһэ ааҕаллар. Киһи дьиктиргиэх хас уларыстахтарын аайы, ол урут аахпыттарыттан, син биир туох эмит сонуну, эрдэ таба көрбөтөхтөрүн булан ылаллар үһү. Ааҕар хоско баар, «тарбахха баттанар» аҕыйах кинигэ илииттэн-илиигэ сылдьан илдьирийэн, киртийэн да бүтэн эрэллэр. Обургу оҕолор ыраастык, харыстаан ааҕар дьон буоланнар өссө тулуктаһан эрдэхтэрэ. Уларсыбыт кинигэлэрин хаҕын, киртийбэтин диэн, хайаан да хаһыатынан суулаан баран биирдэ эрэ ааҕаллар. Ол да үрдүнэн эргэрэллэр, дэлэҕэ да Мытыйыс Маарыйата илдьирийэн эрэр тастаах кинигэни ким эмит уларсан бардаҕына: «Нэк сонноох былдьаһыктаах «оҕонньорбут» балаҕаныттан эмиэ бараахтаата…» – диэ дуо. Сахалыы бичиктээх кинигэтээҕэр нуччалыы суруктаах кинигэ элбэх. Оҕолор ааҕыытын ааҕаллар да, төһө да үрдүкү кылааска үөрэннэллэр, билбэт тыллара элбэҕиттэн, айымньы ис хоһоонун ситэ өйдөөбөттөр быһыылаах.

Алын кылаас оҕолоро ааҕар хостон нууччалыы кинигэ ылан, биир сирэйи арыйан баран, үрүт-үөһэ нэмийэн ааҕа-ааҕа, «бу тыл суолтата туох диэний, ити тыл суолтата хайдаҕый…» дэһэ-дэһэ олороллор, мөккүһэн да ылаллар, улахан кылааска үөрэнэр обургу оҕолортон ыйыталаһаллар: онно сорох төһө билэринэн, хайа сатанарынан хоруйдуур, быһаара сатыыр; сорох саба сапсыйан мэһэйдээмэҥ диир, эбэтэр «ол киниттэн ыйытыҥ» диэн атын оҕоҕо көлбөрүтэн кээһэр. Баҕар – тыл суолтатын кырдьык да билбэттэрэ буолуо, баҕар – кыра ыамайдар хайа үрүт-үөһэ ыйыталларыттан, ыаспайдарыттан салҕан да эрдэхтэрэ.

Кыралар сээкэйи билбэттэрин-көрбөттөрүн сөбүлээн ыйыталаһар, арахпакка иилистибит, доҕор оҥостубут кыыстара – Уйбаныаба Нуута. Нуута бэл оскуолаҕа үөрэммэт оҕолору мунньан олорон, арааһы бары кэпсиир-ипсиир: остуоруйалыыр, таабырын таайтарар, ойуулаах кинигэни ойуутун көрдөрөн ыйа-ыйа, өйүттэн араастаан уустаан-ураннаан эбэ-эбэ, бэл улахан да киһи сэҥээрэн истэн олоруон курдук таттарыылаахтык, үлүһүйэн сэһэргиир.

Нуута оҕолору бэйэтин тула түмэ тардар ураты майгылаах. Быйыл Балаҕаччы оскуолатын бүтэрэр, үөрэҕэр мэлдьи туйгун. Бүтүн сэттэ кылаас үөрэхтэнээри сылдьар, элбэҕи аахпыт, билбит-көрбүт, кинигэни арахсыспат доҕор оҥостубут кыыс бэл саастыылаахтарыттан ойуччу үрдээн көстөргө дылы. Аны «таҥара таптаабыт киһитин ситэри симиир…» диэбиккэ дылы, Нуута улахан уруһуйдьут, биир үксүн ол да иһин, уруһуйдуурун көрөөрүлэр оҕолор кини таһыттан арахпаттар.

Нуута хас өрөбүлүгэр кэллэҕин аайы балаҕанын эркинигэр ыйаабыт уруһуйдарын уларытар. Биһиги кыргыттар биир үксүн ол да иһин, доҕорбут тупсаҕай уруһуйдарын көрөөрү, Болтуо оҕонньордооххо сөп-сөп киирэн тахсабыт. Кыыс, күһүҥҥү уһун өрөбүлүгэр кэлэ сылдьан, аҕата Микииппэр оҕонньор удьурҕай хамсатын боллостубут уоһугар ытыран сирэй оһоҕун уотун иннигэр табахтаан бусхата олорорун отой дьиҥнээх курдук, харандааһынан уруһуйдаабыт этэ. Оо, ону көрөн биһиги сөхпүппүт даҕаны… Болтуо – хара үлэҕэ чэрдийэ хаппыт боллоруттан тахсыбыт сүһүөхтэрдээх модороон илиитин көхсүгэр дьураалана сүүрэн тараадыйбыт тымырдара кытта көстөллөрө; саас-сааһынан дириҥник дьирбиилэнэ хартастыбыт сүүһүн сабыстыбыт тириитэ, бэл санаарҕаабыкка дылы санньыйыт харахтара кытта, букатын, адьас дьиҥнээх курдуктара. Микииппэр оҕонньор – субу, сибилигин аҕай хамсаан, хамсатын «соп-соп» соппойбохтоон барыах айылааҕа… Айылҕа сороххо дьоҕуру дьоһуннук да бэрсэр, хадаҕалыыр буолар эбит дэһэн биһиги сөрү диэн сөҕөбүт эрэ…

Нуута: «Элбэҕи, арааһы бары уруһуйдуохпун баҕарабын да, кумааҕым кэмчитэ бэрт», – диир. Өссө уруһуйдуур кумааҕыта отой да суох буолуоҕун, нуучча тылыгар үөрэтэр учуутала Николай Анисимович диэн киһи, үөрэнээччитин дьоҕурун сэҥээрбитэ бэрдиттэн, хантан эрэ булан ыраас лиис биэрэр үһү. Нуута суруһа Болчох Сэмэн биһиэхэ инньэ диэн кэпсээн турар. Болчох саҥарбыт-иҥэрбит, бэйэтин кыһалҕатын баҕас быһаарсар сытыы уол. Эдьиийин курдук уруһуйдаабат, бэйэтэ этэринии «мөлтөх» уруһуйдьут. Болтуо оҕонньор эмээхсининиин Өлөксөөһөлүүн, дьон ааттыырынан Кылаччылыын, төһө да үөрэҕэ суохтарын иһин, оҕолоро баҕас үөрэҕи ылынымтыа, майгы да өттүнэн эйэҕэс-сайаҕас ахан оҕолор. Улахан уоллара Апанаас, кыыстара Аана – дьон-дьоно. Арай иккис уол Култууралаах Өндөрөй соччото суох, кэтэҕинэн быалаах, ылбат-биэрбэт ыккардынан быһыылаах. Өндөрөйү – ийэтинии дииллэр, сүрдээх дэрдэм, кэриэлгэн, эмээхсин курдук «суохтан» атыны билбэт. Төһө да Култууралаах диэн хос ааттаннар, ол иҥмит аатыгар сөп түбэспэт майгылаах киһи. Наар таҥаһын-сабын, малын-салын, буолары-буолбаты барытын, туох да суота-солуута суох үрүт-үөһэ үрэ, тэбэнэ сылдьарын иһин – Култууралаах диэбиттэр. Дьиэтин үлэтигэр, кэтэҕэр «туруу үлэһит» эрээри, уопсай үлэҕэ түҥнэстибит сордоох, киһи күлүгэ буолан мэлдьи дьон кэннигэр сүөдэҥниир. «Төһөнү да түбүгүрбүт иһин, ол мин үлэлээбиппин ким хайгыаҕай, сүүс киһини кытта бииргэ, уопсай үлэҕэ сырыттахха үлэҥ түмүгэ син биир көстүбэт, тугун умса-төннө түһэн…» – диэн бэрт «улаҕалаах-түгэхтээх» санаалааҕын биллэрээччи…

Биһиги, Мундулуҥда оҕолоро, көрсүспэтэхпит ырааппыт дьон, түүн хойукка диэри кэпсэппиппит. Килэки эрэ: «Сарсыарда эрдэ турардаахпын…» – диэн улахан киһи буоллаҕым буолан утуйан хаалта. Бэйэтэ да күнү быһа олорор күөлүн кэриитигэр, талахха хабдьы тоҥуута күрдьэн сылайбыт быһыылааҕа. Хата ол оннугар Таалайдаах Модьу уһун түүнү биһигинниин атаарбыттара, арай Ыстапаан тулуйбакка хаптайбыта.

Сөдүөрэ кыыһа Биэрэ хайыы-сахха тылланан эрэр эбит этэ. Тастан туора да киһи киирдэҕинэ атыҥырыыр диэни билбэт, икки илиитин ууммутунан көтөхтөрөөрү утары даллахаччыйан кэлэр.

Маарпалаах Аана оскуолаларын туһунан, туох, хайдах үөрэнэ сылдьалларын кэпсииллэрэ, үөрэх тээбиринэ: кинигэ, харандаас, тэтэрээт, чэрэниилэ олус кырыымчыгырбытын ахталлара. Сорох оҕолор хаһыаты тигэн тэтэрээт оҥостон, эбэтэр эргэ кинигэ булан онно суруналлар үһү. Оскуола учууталлара үксүлэрэ эдэр, наһаа көхтөөх буоланнар кулуупка кэнсиэрт, бостунуопка туруораллар, ону таһынан холкуостаахтары байыаннай үөрэххэ үөрэтэллэр эбит.

Аана балыыһаҕа үлэлиир икки биэлсэр кыыһы – Семен Иннокентьевич уонна Николай Анисимович диэн кинилэр учууталлара кэргэн ылбыттарын кэпсээбитэ. Учуутал уолаттар интэринээт дьиэҕэ олороллор үһү. Саастара хапсан сэриигэ ыҥырыллан барыан сөптөөх дьону нуучча тылыгар үөрэтэллэр эбит. Маарпа: «Учуутал кыргыттар биһиэхэ отой дьүөгэлэрбит курдук сыһыаннаһаллар, ардыгар бииргэ сылдьыһан эр дьону үөрэтэллэрин көрөбүт, көмөлөһөбүт…» – диир. Букатын үөрэҕэ суох, буукуба хараҕын сатаан аттаран аахпат, байыаннай устуруойга турбатах, нууччалыы төрүт билбэт, бэйэҕинээҕэр төһө эмит быдан аҕа, сорохторо өссө аҕаҥ кэриэтэ, эһэҥ тэҥэ саастаах түс-бас дьону нууччалыы хамаандалыыр, эрчийэр олус сылаалааҕын, ыараханын Маарпа саллан кэпсиирэ: «Улахан дьону үөрэтиэх кэриэтин, кыра оҕолору үөрэппит быдан ордук…» – диирэ.

Таалай кэм да дьээбэни өйдөөн хаалан кэпсэл оҥостор. Балаҕаччыга, Настаа эмээхсин диэн, бэл күлүгүттэн өмүрэр эмээхсин баар үһү. Ол муҥнаах биирдэ икки ыаҕаска толору хаар симэн баһан иһэн, кулууп дьиэ кэнниттэн тахсан кэлбит уонна байыаннай үөрэххэ үөрэнэн мас саа тутан баран, сыылаҥхайдаһа сылдьар эр дьону эмискэ көрөн: «Оо, бабат-татат!!! Мин эмиэ!.. Мин эмиэ!..» – дии-дии көмүрүө хаардаах ыаҕастарын икки аҥы тоҕута быраҕаттаат, сүүрэн тээтэрийэн кэлэн умса түһээт, эр дьон кэннилэриттэн харса суох сыыллан көппөрөҥнөөбүтүнэн барбыт, ону учуутал уолаттар тутан дьиэтигэр илдьибиттэр… Эмээхсин эрэйдээх байыаннай үөрэххэ үөрэннэҕим ырата буолан, бэллэйэн хаалбыт ынах этэрбэстэрдээх атахтарынан атын аҕайдык чигди хаартан тэбинэ-тэбинэ, сыыллан татыахайданарын көрөн, Таалайдаах охтон түһэ-түһэ, быардара быста сыыһыар диэри күлсүбүттэр… Эмээхсин муҥнаах саатар ол сыыллан иһэн, учуутал уолаттар: «Раз-два!.. Раз-два!..» – дииллэрин үтүктэн: «Атас тырбай!.. Атас тырбай!..» – диэн саҥалаах, өссө сорохтор истибиттэринэн «атас» да диэн буолбакка, бэрт бэтиэхэни тыллаһар үһү.

Таалай кэпсэлин истэн Ааналаах күлсэ сыталлар, арай Маарпа эрэ күлбэт, көннөрү сонньуйар эрэ.

Маарпа: «Оскуола күһүн аанньа оҥоһуллубакка, кыһын, оо, тымныы да этэ, билигин күн уһаан, халлаан сылыйан хата аматыйда», – диир.

Учуутал уолаттар сотору-сотору сэриигэ ыҥырыллан баралларын туһунан ахталлара, үксүлэрэ баҕа өттүлэринэн тылланан бараллар үһү.

Аана: «Аспыт кэмчитэ бэрт, итии аһылыкка алта уон кыраам килиэп уонна чаайа суох сулумах уу биэрэллэр…» – диир. Күннээҕи нуормалара 150 кыраам килиэп, 100 кыраам собо (үксүгэр көтөх баҕайы буолар үһү), 10 кыраам саахар (дэҥҥэ), 5 кыраам арыы (биирдэ эмит) дэһэллэр. Дьиэлэриттэн, дьонноруттан ас тиийбэтэ буоллар ыарыһах, аһаах оҕолор төрүт да кыайан үөрэниэ суох туруктаахтар үһү. Биирдэ эмит саахар сииллэр эбит. Таалай: «Дьуһуурунай оҕолор саахар түҥэтэр дьолго тиксэн баран, сатаан ыйаабаккалар, бэйэлэрэ матан ытаһа турар буолааччылар…» – диир.

Модьу: «Оскуолабытыгар эмиэ үөрэх байыаннай балаһыанньа бэрээдэгэр олоҕуран ыытыллар: сарсыарда аайы оскуола оҕото барыта тахсан остуруойга турар. Хас кылаас аайы дьуһуурунайдар бааллар, «тойон үөһэ тойон» диэбиккэ дылы, аны олору барыларын түмэр, үрдүкү кылаастан, ыстаарсай дьуһуурунай диэн туһугар туспа «чыычый» киһилээхпит, ол остуруой иннигэр чиккэҥнээн тахсан дириэктэргэ байыаннайдыы араапардыыр…» – диэн кэпсиир. Кылаастарга уруок саҕаланыыта, бүтүүтэ: ««Быстаат!..», «садьыыс!..», «байдыыта!..», «быхадьыыта!..», «буолна!..»» – диэн хамаандалыыллар үһү.

Маарпа ордук үөрэрэ, киэн тутта кэпсиирэ диэн – хомсомуолга киирбит. Учууталлара көҕүлээһиннэринэн алын кылаас оҕолорун салайан, сэриигэ барбыт дьон дьиэ кэргэттэригэр «түмүүрэбискэй» үлэ диэни ыыталлар үһү: мас хайытан, кыстаан, тиэргэн күрдьэн, уу баһан эҥиннээн. Маарпа: «Сэриигэ сылдьааччылаахтар көрдөстөхтөрүнэ сурук суруйабыт, бэйэбит санаабытыттан хаһыат ааҕабыт, араас «сырдатар» бэсиэдэлэри оҥоробут», – диир. Онон оскуола оҕолоро аҥаардас үөрэхтэринэн уонна оскуола иһинээҕи үлэнэн эрэ муҥурдаммакка, холкуос олоҕор эмиэ, төһө кыахтара тиийэринэн, көмөлөһөллөр эбит…

Эр дьон үлэни кыайар өттө үксэ сэриигэ баран, үлэһит илии тиийбэтиттэн, үрдүкү кылаас уолаттара мэлдьи да, быыс-арыт буллулар эрэ, холкуос үлэтигэр көмөлөһөллөрө.

Ааналаах кэпсииллэринэн, анал сүүмэрдээһини ааспыт кыргыттар байыаннай үөрэххэ үөрэнэллэр үһү. Аана онно хайдах үөрэтэллэрин көрбүтүн кэпсиир: ««Араанньы» буолбут дьону тастараллар. Холбуу тутуллубут икки хайыһарга соһон ыраах баҕайы сиртэн аҕалаллар. Ол «эмсэҕэллээбиттэриҥ» сорохторо улахан, үскэл дьон буолаллар. Кыргыттар эрэйдээхтэр нэһиилэ соскойдууллар. Өссө сыыры өрө-таҥнары түһэргэ-тахсарга; куттал суоһаатаҕына балаҕан, хотон үрдүттэн ыстанарга үөрэтэллэр. Түөртүү киилэ буору, хатыҥынан оҥоһуллубут бинтиэпкэни, икки хайыһары сүгэ сылдьаллар. Сүгэһэрдэрэ төһө да ыараханын иһин син биир тулуйаллар, төһөтүн да иһин байыаннай үөрэх аата байыаннай үөрэх буоллаҕа. Киэһэ көхсүлэрэ көһүйэн имэринэн тахсаллар. Биирдэ хайыһарынан «Молотов» холкуоска баран кэлбиттэрэ. Онно куораттан туох эрэ хамыыһыйата диэн тахсан, байыаннай үөрэҕи бэрэбиэркэлээбиттэр. Хонтуруол киэнэ кытаанаҕа үһү. Түүн түлүк ууларыгар утуйа сыттахтарына, түрүбүөгэ буолла диэн ааттаан, чаан олгуйу тоҥсуйан туруорбуттар, хойутаатаххына нэрээт биэрэн эбии үлэлэтэллэр үһү. Харыларыгар кыһыл өрбөх баанан баран, куораттан тахсыбыт хамыыһыйа дьонугар: ууга түспүт киһини хайдах сөптөөхтүк тыын киллэрэн быыһыыры, араанньы буолбуту хайдах бэрэбээскилиири, онтон да атын, түптэ түрүлүөн ыксаллаах быһыыга-майгыга оҥоһуллуохтаах араас дьаһалы барытын толорон көрдөрбүттэр этэ…»

Дьүөгэм Маарпа барахсан барыны-бары сэргиир, билэ-көрө сатыыр өйдөөх кыыс Балаҕаччытын дьонун-сэргэтин үлэтин-хамнаһын, боруоҥҥа көмөлөрүн туһунан улуус хаһыатыгар – «Холкуос суолугар» тахсыбыт ыстатыйалары анаан-минээн кырыйан, сорохторун устан, чөрү-чөкөччү, харыстаан уура сылдьар эбит этэ. «Свердлов» холкуоһун ырааһы көрөр хамыыһыйатын салайааччытын Мытыйыс Маарыйатын кытта кэпсэтиилээхтэр үһү. Маарыйа: «Балаҕаччы дьонун туһунан хаһыакка туох тахсыбытын мунньан ис», – диэбит. Маарпа: «Бу бааллар…» – диэн муспут хаһыатын ыстатыйаларын, ону кытта өссө хас да остуоруйаны, кэпсээннэри кырдьаҕастартан сурунан ылбытын миэхэ аҕалан биэрбитэ. Ырааҕы-киэҥи эҥсэн эргитэр өйдөөх дьүөгэм Маарпа барахсан: «Маны Маарыйаҕа илдьэн биэрээр, сорох сурунан ылбыт үһүйээннэрбин, кэпсээннэрбин тылын-өһүн ситэри тупсаран түмүктүү иликпин, хойут бэйэм биэриэҕим…» – диэбитэ.

Балаҕаччы дьоно боруоҥҥа көмөлөрүн туһунан суруйуулар киһи эрэ сэҥээриэн, истэн олоруон курдук өрө күүрүүлээх, үлэҕэ өрүкүтэр, күөртүүр ис хоһоонноохторо. Маарпа хас да ыстатыйаны биһиэхэ, аҕыйах оҕоҕо, ааҕар курдук буолбакка, кулууп үрдүк сыанатыттан, холкуос дьонугар бүтүннүүтүгэр ааҕан иһитиннэрэрдии бэрт оттомноохтук, хас биирдии тылын чуолкайдык, киһи өйүгэр-санаатыгар хатанарын курдук доргуччу аахпыта. Дьүөгэм нэһилиэгин чулуу дьонунан, кинилэр мургун үлэлэринэн киэн туттара – ааҕар тылыгар-өһүгэр тута биллэрэ. Балаҕаччылар боруоҥҥа көмөлөрүн туһунан маннык ыстатыйалар бааллара: