Текст книги "Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)"

Оҕолор күүппүт, кэтэспит ахан чыычаахпыт – сылгы чыычааҕа, биир чоргу сарсыарда соһуччу кэлэн, «чырыптыы-чырыптыы» доҕорунуун дьиэбит үрдүнэн күөрэҥнии, тырыбынайа көппүттэрэ… «Сылгы чыычааҕа кэлбит!.. Сылгыччай кэлбит!..» – бу ураты үөрүүлээх сонун Айдаҥ дэриэбинэтин сонно тута тилийэ көппүтэ… Бэл кырдьаҕас өттө, сорук оҥостон тахсан, балаҕаннарын айаҕар туран чарапчылана-чарапчылана, саҥа кэлбит сылгы чыычаахтарын салгыбакка, манньыйа, сылаанньыйа одуулаһаллара… Сылгыччай бэйэтэ да үксүн дьиэ таһыгар уйаланар, киһиэхэ, тоҕо эрэ, ордук чугас чыычаах, баҕар ол, оҕолор бырдаҕы, күлүмэни, араас үөнү-көйүүрү тутан мэлдьи аһата, хатаҕалыы, бүөбэйдии сылдьарбыт иһин кэргэнниһэн гынара буолуо. Сылгы чыычааҕа кэллэ да, букатын ылааҥы, хото сылаас күннэр сатыылыыллар. «Сайыммыт барахсан кэлэрэ буолбут, бэлиэр…» – дэһэн кырдьаҕастар сүрдээҕин сэргииллэр, сэргэхсийэллэр… Онон сылгы чыычааҕа барахсан, туһугар, үтүмэн үөрүүнү аҕалар, күүтүүлээх, кэтэһиилээх ахан мааны чыычаах.

Дөрүн-дөрүн, эмискэ, ичигэс салгын үрэн сирилэтэн ылаат, тыаһы иһиллээбит курдук иһийэн хаалар. Тыал хаары бүтэрэригэр тиийдэ, уонча хонуктааҕыта хара буораҕы ыспыкка дылы «кыымаайы» түспүтэ, онтон бэттэх хаар харахха көстөн туран симэлийдэ. Суол оҥхоҕоругар кыынньа сытар «тураах бытын» үрдүнэн сыарҕалаах ат ааста да, сугун уутун ыспыттыы, көҕөрүс гынар.

Мордьоһун оҕонньор Лааһартан биһиги курдук эмиэ ыт оҕото ыла кэлбит. Чыыска күрүөнү кыйа, кыбычааллыҥы кыараҕас сиринэн, кус оҕолорунуу бэйэ-бэйэбитин батыаккалаһан, хотон кэннигэр кыһын балбааҕынан тутуллубут уйа баарыгар ыт оҕолорун көрө кэллибит. Лааһар ытын уйатын таһын талах сиппииринэн харбыыр эбит. Уйа иһигэр биэс оҕо ньыыгынаһа сыталлар.

Биэрэ ыт оҕолорун олус диэн сэргии көрдө, наһаа үөрдэ.

– Чэ, тоом, хайаларын ылаҕын, тал… – Лааһар талларар.

Кыра Баһылай кыыһын аттыгар чохчойон олорон:

– Балартан биир оҕону тал, ханныгы ылаҕыный? – диир.

Ыт оҕолоро барахсаттар үтүктүспүт курдук ийэлэринии кыытта маҥан өҥнөөхтөр. Арай биир оҕо эрэ отой ураты эриэн өҥнөөх: «түөрт харахтаах», илин атахтара элэмэстээх, кутуруга хоболоох.

Биэрэ кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы көрөөн-көрөн баран, биир маҥан өҥнөөх ыт оҕотун ыйда.

– Итини дуо, чэ ыл, – диир Лааһар. Кыра кыыс сөбүлүү көрбүт ытын оҕотун харса суох иһиттэн ылан быллаччы көтөҕөр, үөрэн ахан, буспут моонньоҕон курдук харахтарын харата биир кэм кылахачыйар.

– Эриэн ыты ылбата дии, мин итини талыа дии санаабытым, – Баһылай дьиктиргиир.

– Һээ, мин эмиэ, дьэрэкээн өҥнөөҕүн доҕор, – Лааһар дьиктиргиир.

– Үчүгэй дуу? – Мордьоһун оҕонньор маҥан ыт оҕотун көтөҕөн, атахтарын үмүрүччү үктээн тойтоллон турар кыра кыыһы аһына көрөн, хатырбыт ытыстаах илиитинэн санныттан бэйэтигэр сэмээр сыһыары тарда-тарда таптаан ымманыйар.

– Наһаа үчүгэй… – диир Биэрэ.

– Бээ эрэ, маннык гынан көрүөххэ эрэ… Өссө биирдэ талаар эрэ сөп, – диир Лааһар уонна кыыс сөбүлэспитигэр, маҥан ыт оҕотун ылан төттөрү уйатыгар уган, атын оҕолору кытта булкуйар. Биэрэ бу кэмҥэ көрбөт, кэннинэн турар…

– Чэ эрэ, тал эрэ… – Лааһар кыыс ханнык оҕону талар эбит диэн дьиктиргээн кэтэһэр. Көрөн турбут дьон кыыспыт талбыт ытын оҕото ханна сытарын билэбит.

Биһиги дьиктиргиэхпит иһин, Биэрэ туох да мунааҕа суох маҥнай талбыт ытын оҕотун сабырҕаҕыттан ылан өрө көтөҕөн таһаарар, имэрий да имэрий…

– Бай, доҕор, ити хайдах билэрий?.. – Мордьоһун бэркэ диэн сөҕөн дьиктиргиир.

– Тыый!.. – диир Лааһар.

Лааһар Биэрэҕэ өссө хаста да талларда, ол тухары кыыс ытын оҕотун отой эндэппэтэ. Уу таммаҕыныы тэбис-тэҥ түөрт оҕоттон хайдах сатаан арааран билэрин бары да бэркэ диэн дьиктиргээтибит, аһара баран сөхтүбүт. Биһиэхэ таллартара эбитэ буоллар, төрүт билиэ суох эбиппит, ыт оҕолоро бары ол курдук үүт-үкчүлэр.

Мордьоһун эриэн ыт оҕотун ылла: «Тыкырыкпар – доҕор…» – диир.

Тэлгэһэ таһыгар сээкэйи тиҥсиринэн сүүрэкэлии сылдьыбыт оҕонньор ыта, аатын истэн, иччитигэр эйэҥэлээн кэлэр. Ууттан орҕостон тахсыбыкка дылы дьүдьэх дьүһүннээх, ас иҥмэтэх, эбиитин түүлээн түүкэрийбит ыт кутуруга сиэрэ суох уһунун көрөн, си туруохтааҕар:

– Кутуруга тоҕо уһунай, – диибин.

– Паа, доҕор, кырдьык даҕаны… Кутуруга «хаппыт» быһыылаах, ол иһин дьүдьэйэр эбит, – Баһылай саҥа аллайа түһэр.

Лааһар иччитигэр эккэлии турар үрүҥ хоболоох ыт кутуругун туппахтаан көрөн баран:

– Һээ хатан хаалбыт, маны баҕас быһа охсон кээһиэххэ, – диир.

– Хаппыт даа, – Мордьоһун ытын кутуругун бобута тутан чинчийэр.

– Сарбылынна да уойан мөлбөс гына түһүөҕэ, көрөөр да истээр, – Лааһар хотонугар киирэн кыра чохороон сүгэни тутан тахсар.

– Чэ, лаппыйан кэбис, – Мордьоһун Тыкырыгын имэрийэр, ыта олорор. Бу кэмҥэ Лааһар дал күкүрүн сургуйугар өйөннөрүллэн турар хаптаһыны ылан ыт кутуругун анныгар угар: хаҥас илиитинэн кутуругу төбөтүттэн тутар, уҥатынан, сонно тута, хоботтон тутуму эрэ кыайбат сиринэн биирдэ быһа охсон «лэп» гыннаран кэбиһэр. Тыкырык «ньах» диэн ыйылыы түһээт, туора ыстанар, быһа охсуллубут сиринэн хаана тыккырыыр… Мордьоһун ытын ыҥырар, урут иччититтэн хаһан да дьарыллыыбатах ыт кэлэр… Хаптаһын үөһэ сытар бэйэтин кутуругун сытырҕалаан көрөр, онтон иччитигэр уонна биһиэхэ эккэлээн кутуругун эйэҥэлэтэр, ол аайы билигин да тохтообокко сүүрэ сылдьар хаан уҥа-хаҥас ыһыахтанар…

Биэрэ, аны мин ытым оҕотун кутуругун быһыахтара диэбиттии, көтөҕөн турбут маҥан ытын оҕотун эбии ыксары кууһар, турулус-ирилис көрөр.

Биһиги дьиэ дьоно онон үс ыттанныбыт. Саҥа ыппыт көрөн-истэн чоҕулуҥнатан бэрт сытыы сирэйдээҕин-харахтааҕын иһин – Чоҕулук диэн ааттаатыбыт.

* * *

Саас баччаҕа аһыыр ас, үгэс быһыытынан, татымсыйар, арай сүөһүлэрин төрүөҕэ тахсыбыт биирдиилээн ыал ханнык эмит үрүҥ аһы үссэнэллэр. Хара ас хайаан да баар буоллаҕына эрэ сатанар. Устар уһун күнү эргитэн холкуос сыраны-сылбаны быһар үлэтин кытта тустар киһи харата суох хайдах да сатаммат.

Нэмин табар оҕонньоттор күөллэр сайыыларын саҕана кута хараҕар эбэтэр эбэ мууһа көҥүрүйэн сайбыт сиригэр тууну туруору уган, аҥхатан балыктыыллар. Маннык бултааһын аҕыйах хонуктаах.

Төһө да саас барахсан эрдэ кэлэн күөллэр хобурдаабыттарын, сорох сиринэн өссө ырбыылаан кылдьыыламмыттарын да иһин, холкуос дьоно олорор эбэбитигэр, Арыылаахха киирэн, түүн хаста да муҥхалаатыбыт. Хайыы-сахха сиҥэ уута хоточчу кутан, балык тиллибит. Муҥха ийэтигэр кэлбит көмүс хатырыктаахтар лаһыгырайа мөхсөллөр, ийэ иһиттэн тахсан куотаары кынат икки өттүнэн тилигирэһэллэр.

Күнүс күн уотун сырамыттан уҥуоҕурҕаан сылаарҕаабыт, харахтара көһүүркээбит оҕолор, түүн сөрүүҥҥэ хата сүүрэн-көтөн сүрдээхтэр. «Итини тут, ону аҕал…» – диэн соруйдахтарын аайы кыахтара баарынан дьоҕойон сүүрүүнэн эрэ дыгыйаллар. Былыта суох түүн сырдык, боруорсуйуор диэри түбүгүрэбит, ол эрээри наһаа хараҥаны харахтаммаппыт. Бэҕэһээҥҥи бэл чарчыйан да көрбөтөх чардааппытынан муҥхабытын түһэрэбит, үөрүйэх дьон үтүмэхпитин бэлэм ойбоннор устун бэрт дьулурҕатык, түргэнник субуйа тардабыт: өр-өтөр буолбат, кынаттар тахсыы чардаакка тиийэ охсоллор.

Айылҕа барахсан сүүһүн аннынан сүргүччү көрөн утуйбутун кэннэ түүн түбүгүрэр дьон быһыытынан, сиэринэн ордук хос тыаһы-ууһу таһаарбаппыт: аны эбэбит, дойдубут иччилэрэ тэһииркээн сөбүлүөхтэрэ суоҕа дэһэммит, сэмээр сибигинэһэбит. Оҕолор улахан дьон курдук ылы-чып көрсүөтүк, ол эрэн сэргэхтик илии-атах буолан көмөлөһөллөр. Тэйиччи турар киһи тугу эмит этээри гыннаҕына илиитинэн далбаатыыр, чөм-чөм үктэнэн сүүрэн тиийдэххинэ – соругун, дьаһалын этэр.

Арай үүт тураан сатыылаабыт түүҥҥү чуумпуну уйгуурда сатаабыттыы, ханна эрэ ычык ойуур быыһыгар, киэмсийбит атыыр хабдьылар атын аҕайдык «хап-хап-хаба-хабаах-хабаах!..» дэһэн хабыгыраһаллар. Модьугулар кутуйаҕы үргүтэн: «Һуу-ҥу, һуу-ҥу, һуу-ҥу…» – тохтуу-тохтуу һуубургууллар.

Күөлбүт хордоҕойугар, томтор сиргэ улардар охсон хоноһоллор. Саас ахсын, саха дьоно сай үгэнигэр ыһыах ыһыар үгэстээхтэрин кэриэтэ, кинилэр эмиэ, айылҕаларын сиэринэн мустар мустуулара, түмсэр түмсүүлэрэ. Тыаҕа мэлдьитин охсор анал, бүччүм сирдээхтэр. Муус устар ый ортотуттан бэйэ-бэйэлэрин ыҥырсан халыҥ үөр буолаллар.

Урут, Баһылайдаах аҕалара, Кудугуй оҕонньор уларга туһахтыыр эрдэҕинэ, биир оннук охсор сирдэригэр – сүүһүнэн улар мустара эбитэ үһү. Күөх толбонноох түөстээх чакыр улар охсо олорор кэмигэр сэрэҕин сүтэрэн, булчуту отой ыксатыгар чугаһатар. Улар хас да араастаах: чакыр улар «таҥалайдыыр» кэмигэр сааһыты чугаһатар эбит буоллаҕына – хара улар (сорохтор таас улара дэһэллэр) сүрдээх тэһии, дэҥ алҕаһатан эрэ ыксатыгар киллэриэн сөп. Бу туһунан киһи киэҥ сиринэн тэлэһийэн сылдьыбыт эбэтэр чиэски сиртэн кэлэн олохсуйбут булчуттартан истэр. Хара улардар – токудардар курдук тыһыларын былдьаһан охсуспаттар. Эрдэҕэс улар «тэбистэрбит» сириттэн чугас уйа туттан сымыыттыыр диэччилэр да, биһиги уйатын отой булааччыбыт суох. Мас көтөрүн сымыыта куһаҕаҥҥа көстөр дииллэрин иһин анаан-минээн, дьарык оҥостон көрдүү да барбаппыт. Быралгы Ньукулай: «Өскөтүн мас көтөрүн сымыытын буллаххытына, хараххытын быһа симэн баран, хантан кэлбиккитин муннаран эргийэ-эргийэ сымыыты түөрэтин хампы тэпсэн кээһиэхтээххит, оччоҕуна «куһаҕан тыына» тиийбэт…» – диэччи. Ити этии сөбө эрэ, сөтөҕөйө эрэ, туох да билбэт. Мин санаабар, мас көтөрө баттыы сытар сымыытын алдьатар сатамньыта суох курдук. Итэҕэл – итэҕэлинэн, ол эрээри киһи эрэ эттэ диэн бэйэҥ сөбүлээбэт быһыыгын оҥорон баран, санаа-оноо өттүнэн самныы диэн эмиэ баар. Тус сүрэҕиҥ, өйүҥ-санааҥ тугу диэбитинэн сылдьыбытыҥ быдан ордук. Кинилэр даҕаны, хайа баҕар ийэ-ийэ кэриэтэ, көмүс сымыыттарын тэһэн, оҕолорун сиэмэх көтөрдөртөн, кыыллартан харыстаан, харыһыйан этэҥҥэ көтүтэр туһугар түбүгүрэр буоллахтара.

Мас көтөрүн оҕолоро сымыыттарын тэһэн тахсаат, аҕыйах хоноот көтөн тилигирэһэн хаалаллар, ити кинилэр атын көтөрдөртөн биир улахан уратылара.

Хара улардар, күһүн, бэйэлэрэ эрэ туспа мустан, сааскыларын курдук, хайабыт ордук эбит диэбиттии, араастаан кутан-симэн таҥалай тойугун тардар үгэстээхтэр. Саас – сиргэ, отон угар, кытыан-итиэн быыһыгар хонойон туойар эбит буоллахтарына, күһүн – үксүн маска хатанан олорон лаһыгыраһаллар…

Өбүгэ үтүө үгэстэрин, ытык-мааны кырдьаҕастар сүбэлэрин, такайыыларын хоту: эбэни, эһэкээни, айылҕаҕа анал сирдэри айах тутан аһатыы – эдэр да, эмэн да киһи ытык үгэһэ. Сиэри-туому тутуһан сылдьар буоллахха санааҥ чэпчиир, хараххар көстүбэт айыы күүстэрэ мэлдьи арыаллаан араҥаччылыыллар, ону бэйэҥ ураты эйгэҕинэн сэрэйэн син биир билэҕин…

Дьон майгыта-сигилитэ барыта биир буолбат: араас, эгэлгэ өйдөөх-санаалаах, айылгылаах киһи барыта баар. Ыраҥалаан, ыатаран көрбөккө мээнэ бас баттах тыллаһыыттан, омнуотук, ордук хос туттууттан – сир ийэ кэлэйэр, иччилэр сөҥ түһэн сөҥөдүйэн киэр хайыһаллар.

Муҥха кэмигэр, дьон түктэри кэмэлдьититтэн эбэ иччитэ кэлэйэн бэйэтин биллэрбитин туһунан араас үһүйээннэр, кэпсээннэр бааллар. Биир оннук түбэлтэни Талыабай Уйбаан кэпсээбитин мин арыт-арыт тэһэ санаан кэлэбин: Тоҕус Бороҕон ыккардыларыгар баар Сиикэй Уу диэн улахан эбэҕэ биир күһүн икки нэһилиэк холбоһон муҥхалаабыттар. Күрэххэ, балык дөйө илигинэ нырыыһыт дьон элбэҕэ ордук. Ол баҕадьыга оҕо, дьахтар аймах да баһаан мустубута үһү. Туома ийэни толору балык кэлбит, үөрүү-көтүү үксээбит: мэник-тэник, төбөт өттө тустубут, эдэр эҥээр ыксаласпычча эйэргэспит, саастаах дьон сайбычча сайа-хото санаа үллэстэн бэркэ диэн сэргэхсийбит. Күрэх муҥхата сүргэни көтөҕөрүнэн, дьэгдьитэринэн бэйэтэ ыһыах тэҥэ буоллаҕа. Күһүҥҥү муус чараас буолан, дьону тахсыы чардаакка чугаһаппатахтар, тэйиччи турбуттар…

Балык үллэстэр кэмҥэ Сиэргин Өлөксөй (Хоолдьуга) уонна Быкалыырап Өлөксөй диэн дьон, ортолуу түҥэттэ туран, туохтан эрэ тыл-тылларыгар киирсибэккэ иирсэн турбуттар: тыл быдьарын, быртаҕын саҥарсыбыттар, ыт ылбатынан ыыстаспыттар. Быкалыырап харса суох киһи эбит, Сиэргини сүүрүнэн сирэйин быһа анньан кэбиспит, хаан тахсыбыт. Итинтэн сылтаан хаһыытаһыы-ыһыытаһыы, бэйэ-бэйэни буойсуу, айдаан бөҕөтө өрө оргуйан турбут… Арай ол кэмҥэ, эмискэ үлүгэр, этиҥ эппитинии, сүрдээх улаханнык, тыас сатарыйбыт, чардаакка лаһыйа, кыынньа сыппыт собо быыһынан үрүҥ хабах бөҕөтө өрө оргуйан тахсыбыт, дьон төһө да арҕам-тарҕам ыһыллан турдаллар, эбэлэрин мууһа тостон, устунан ээр-сэмээр хотойон барбыт, били муҥха ийэтин толору кэлбит балыктара түөрэтэ ууга барбыт… Үксүлэрэ бычаах да быччыкыга тиксибэккэ кураанах сукуҥнаһан тахсыбыттар… Хата киһи ууга былдьамматах… Ол түбэлтэ кэнниттэн Сиикэй Уу балыга ыт да сиэбэт буола дьүдьэйбитэ үһү. Ардыгар, ааттара да мээнэ ааттаммат улахан эбэлэри, сири-дойдуну кэлэтии оннук мөкү түмүктэнэр…

Мин испэр «биһиги эрэ хобур саҕана муҥхалыырбыт буолуо дуо?» дии санаабытым, ыаллыы холкуостарбыт эмиэ муҥхалыыллар эбит. «Молотовтан» Миитэрэй Эпипээнэп (Эпифанов) диэн хонуу биригэдьиирэ кэлэн барта. Уруккута ити холкуос бэрэссэдээтэлэ үһү. Бэйэтэ бас билэр кыра иэннээх кыл муҥхалааҕын маҥнай утаа артыаллар, холкуостар тэриллэллэригэр уопсай баайга холбообут… Түүн тардан син ханнык эмэ сииллэр үһү.

Миитэрэй Баһылайабыс бэрт сытыы-хотуу тыллаах-өстөөх, айаҕа хам буолбат элбэх сэһэннээх-кэпсээннээх киһи эбит этэ. Бэрэссэдээтэллии олорон, түөрт уон үс сылга, уопсай балыгы хоргуйан ыксаабыт холкуоһун дьонугар түҥэтэн биэрбитигэр, «кыраҕы харахтаахтар» норуот, судаарыстыба баайын көҥүлэ суох ыста диэн үҥсэннэр – үс сылга түбэспит (хата, кыра эбит), силиэстийэ кэмигэр түөрт ый хаайылла сыппыт. Сэллигэ бэргээн ыт сыатынан эмтэнэ сылдьара. Букатын да онно сытыйыах киһини, быыһаныах ыйааҕар, кини дьолугар, урукку үтүөтэ-өҥөтө улахана бэрдин иһин, дьон көмөлөһөннөр, уурааҕы көтүртэрбиттэр. Сэрии кэмигэр суут уурааҕын көтүртэрэр букатын сэдэх көстүү.

Өксөөн кэпсииринэн Миитэрэй Баһылайабыс сүрдээх ыалдьытымсах, хонор хоноһо мэлдьи сылдьар, элбэх билсиилээх-көрсүүлээх, улахан доҕоттордоох киһи үһү.

Миитэрэй Эпипээнэп: «Дьонум хоргуйан, иһэн, устунан өлүтэлээн барбыттарыгар, барар сир баҕана үүтэ, кэлэр сир кэлии үүтэ буолан, ыксааммын, көҥүллээбэтэхтэрин үрдүнэн, ыскылааттан балык түҥэппитим… Иэдээн, алдьархай бөҕөтө тахсыбыта, аҕыйах хонук иһигэр, Былаҕачыанайаптан Киристиэпкэ диэри оҕолуун улаханныын тоҕус киһи хоргуйан өлбүтүн иччитэх балаҕаҥҥа мунньа сытан баран, Чөөчөөн оҕонньор оҕуруотугар биир ииҥҥэ көмөн дуомнаабыппыт…» – диэбитин мин, мэлдьи аала сылдьар сүрэх баастаах киһи, сүрдээҕин салла истибитим…

Биһиги түөрт күн, түүн, муҥхалаан баран уурайдыбыт. Син мэнээк балыгы ыллыбыт. Сааскы балык буолан ыал-ыал аайы, буруоҕа хас киһи баарынан көрөн, тэҥ гына өлүүлээн түҥэтэн кэбистилэр. Эбэбит барахсан собото миинэ хоргуннаах. Астарынан татымсыйан олорор ыаллар абыраннылар.

* * *

Балаҕаччыга баар хара өҥнөөх нэлэгэр (кырдьаҕастар ааттыылларынан «хобордоох») араадьыйа сэрии сонуннарын мэлдьи кэпсиир. Кый ыраах, хас эмэ сүүһүнэн көстөөх сиргэ, арҕаа бара турар сэрии үөрүүлээх да, хомолтолоох да түгэннэрин кэлээччиттэн-барааччыттан өрүү истэ олоробут. Биһиги Кыһыл Аармыйабыт өстөөҕү арҕаҕар Бэрэлиин куоракка тиэрдэн, тохтоло суох, быыс биэрбэккэ үлтү кумалаабыта хас да хонно. Куораты ыллылар да кыайыы буолуохтаах диэн суугунаһыы-сааҕынаһыы элбээтэ, өрөйүү-чөрөйүү үксээтэ… Нэһилиэк кииниттэн кэлбит киһиттэн аан бастаан: «Хайа, араадьыйаҕыт тугу кэпсиир, сурах-садьык хайдаҕый?.. – диэн ыйыталаһыы. Кэлин өссө, хас киэһэ аайы, Төрдүс Тоҕус сэбиэтин кэнсэлээрийэтигэр, Балаҕаччыга аттаах киһи тэптэрэн кэлэр буолла. Аны ол сонуну истээт да, ону кэпсии охсоору бэйэ-бэйэҕэ сыбыытаһыы, кэлии-барыы… Дьон сирэйэ-хараҕа турбута сүр…

Мин, аан бастаан «хобордоох» араадьыйаны өссө Мундулуҥдаҕа олорор эрдэхпинэ көртүм. Урут, сурах хоту, Балаҕаччыга эркиҥҥэ ыйанан турар «тэриэлкэ» иһиттэн киһи саҥарар үһү диэни истээччибин.

Уоһа, тииһэ, айаҕа суох эрээри хайдах саҥарар бэйэтэй диэн кырдьаҕастар төрүт итэҕэйээччилэрэ суох…

Сайын, от үлэтин кэмигэр Өксөөн туохха эрэ тиэтэйэ сылдьан миигинэн Балаҕаччыга сибидиэнньэтин кумааҕытын ыыппыта.

Мин субуокканы кытары биэдэмэһи – уруккута Бокуруобускай таҥаратын дьиэтигэр олохсуйбут Төрдүс Тоҕус сэбиэтин кэнсэлээрийэтэ уонна холкуос бырабылыанньата үлэлиир сирдэригэр тиийэн, муннун анныгар тор курдук бытыктаах, баттаҕын ынах салаабытын курдук кэтэҕэр ньалҕаарыччы тарааммыт билбэт киһибэр биэрэн баран, оскуола уопсайыгар саҥа билсибит дьүөгэбин Таппаҕаараба Биэрэни көрсөр соруктаах барбытым…

Сайыҥҥы от үлэтин былдьаһыктаах күннэрэ буолан дэриэбинэҕэ киһи-сүөһү көстүбэтэ…

Биэрэ – тыаһы иһиллээбит курдук, сөп-сөрүүн уопсайга бэйэтэ эрэ баара – мин кэлбиппин көрөн үөрэ түспүтэ, утаппыппын билэн тастан кытыйаҕа ымдаан киллэрэн иһэрдибитэ. Ол сылдьан дьиэ муннугар ыйанан турар хап-хара өҥнөөх, лаҕыыр буола хоруорбут хобордооххо майгынныыры ыйа-ыйа:

– Бу тугуй?.. Көрбүтүҥ, истибитиҥ дуо? – диэбитэ.

Маҥнай утаа тугун билбэтэҕим, онтон урут дьон кэпсэтэллэрин истибиппин өйдөөн, арааһата, били кэпсиир араадьыйалара быһыылаах дии санаан, билэр ахан малым курдук, сүрдээх баҕайытык:

– Араадьыйа дии… – диэбитим.

– Ээ, билэр эбит… – диэт Биэрэ «хобордооҕун» иһигэр илиитин уган тугу эрэ талкыйарга, эрийэргэ дылы гынаатын кытта, дьэ эбэтээ, кус-хаас тойуктаах киһи саҥата сүр киэҥник биирдэ өрө баахтыйа түспэт дуо… Мин соһуйаммын: «Һук!..» – дии түһээт, ымдааным иһитин төлө тутан муостаҕа таҥкынаппытым… Хата, мас кытыйа буолан иһитим алдьамматаҕа, үтүөмсүйбүт дьахтардыы уҥа-хаҥас иҥнэйбэхтээн, ходьох-идьэх хамсана-хамсана тиийэн сыҥаһа орон атаҕыттан иҥнэн баран, ол курдук кырыытынан туран хаалта… Оо, онно Биэрэ миигин ыйа-ыйа күлбүтүн эриэхсит… Кэлин көрүстэҕин аайы: «Хайа Аана, араадьыйабытын истэ барабыт дуо?..» – диэн дьээбэлиир, уонна эмиэ күүл да күл буолар…

Кыайыы күнэ туох да саарбаҕалааһына суох отой субу үүнээри, буолаары турдаҕына биһиги холкуоспутуттан барбыт Тириипэнэп Куруступуор Тириипэнэбис диэн киһи өлбүтүн туһунан хара сурук кэллэ. Ыаллыы холкуостарбытыгар эмиэ утуу-субуу хара суруктар кэлитэлээбиттэр үһү. Бу эрэ иннинэ Балаҕаччыга биллиилээх ысынаайпар Мөрүөнэп Өлөксөй Охонооһойобус сэрии толоонугар охтубутун туһунан сурах иһиллибитэ. Мөрүөнэби дьон-сэргэ үчүгэйдик билэрэ. Сэриигэ барыан иннинэ холкуоһугар суотчутунан, сэбиэт сэкирэтээринэн үлэлээбит. Айдаҥҥа мэлдьи кэлэн барара үһү. Мин көрбөтөх киһим. Биирдэ кыһын холкуос мунньаҕар болумуочунайдар – Мөрүөнэп сэттэ уон өстөөҕү өлөрбүт диэн кэпсээбиттэрин биһиги бары олус диэн сөҕө истибиппит. Чулуу ысынаайпар үһү. Сорохтор, кырдьаҕас өттүлэрэ, өссө итэҕэйбэтэхтии туттубуттара. Оҕонньоттор ууку-саакы буолбуттара: сэттэ уон киһини кыдыйыы диэн истэргэ сиэрэ суох элбэҕэ бэрдэ. Ньөкөөрөр оҕонньор, ыт тырыта тыыппытын курдук, биир да бүттэтэ суох кулун бэргэһэтин убахтыы-убахтыы: «…Өһүм-өһүм!.. Оччоҕо оттон өстөөхтөрбүт… онтон суҕараабыттар да буолба-ат!..» – диэн төлө биэрэн кээҕинээн мунньах дьонун күллэрбитэ. Дьон быыһыттан ким эрэ: «Оҕонньо-ор, билиҥҥи сэрии, мутугунан ытыһар, кырасдааныскай сэрии буолбатах, уонунан мөлүйүөн киһи кыргыһар сэриитэ…» – диэбитэ. Онуоха Ньөкөөрөр тугу эрэ этээри уоһа үмүрүҥнээн, битииһит оҕолордуу турбут сиригэр тэпсэҥэлээн эрдэҕинэ Тартаайа: «Өндөрөй оҕонньор баалдылаан бүт, ити киһиэхэ тыл биэрдигит да бүгүн бүппэт…» – диэн, кэм ону-маны токкоолоһон ыйыталаһыах, санаатын ситэри этиэх-тыыныах да курдук киһини быһа саҥаран ханнаран кээспитэ. Ньөкөөрөр саба сапсыйан баран, дүлүҥ олох маһыгар лах гына олорбута…

Биир күһүн сэттэ уон табысхааны, куһу, тииҥи бултуохха сөп, ону да үчүгэй булчут киһи. Оттон сэттэ уон киһини, Өлөксөй Мөрүөнэп соҕотоҕун сууһарбыта – киһи эрэ сөҕө-махтайа саныыр суола. Кырдьаҕастар билбэт киһилэрэ эбитэ буоллар баҕар олус айманыа да суоҕа этилэр. Онтулара баара, бэҕэһээҥҥэ диэри эн-мин дэһэн бииргэ үлэлии-хамсыы сылдьыбыт, куобахтан, кустан атыны бултаабатах биир дойдулаахтара, оччо айылаах хорсуннук-хоодуоттук сэриилэһэрэ кырдьык да олус «дьикти» курдуга.

Өлөксөй Охонооһойобус Мөрүөнэп – Үөһээ Бүлүү улууһун Кэнтигэр төрөөбүтэ үһү. Кэлин, Өлөксөй кыра эрдэҕинэ, ийэтэ Эпэрэсиинньийэ Мөрүөнэп Охонооһой диэн киһиэхэ кэргэн тахсан, уол – аҕалаанын араспаанньатын ылбыт. Дьиҥнээх, айбыт аҕата Харчаахап Дьөгүөр диэн Кэнтик киһитэ эбит.

Мөрүөнэптэр сүүрбэһис сыллар ортолоругар Мастаах сиригэр-уотугар кэлэн Балаҕаччыга олохсуйбуттар. Өлөксөй оскуолатын алтыс кылааһын бүтэрэн баран, салгыы кыайан үөрэммэккэ кыра сааһыттан холкуоска суотчуттаабыт. Нолуок ааҕынынан үлэлии сылдьан сэриигэ ыҥырык тутан барбыт.

Эбээ эмээхсин Өлөксөй туһунан бэрт иһирэхтик ахтааччы: «Сүүрбэ тоҕус сылга турбут-олорбут үлэһит ахан уол сир үллэһигин сатабыллаахтык, дьаныһан туран ыытыспыта…» – диэччи. Ити сыл кыһыныгар, ахсынньыга улууһунааҕы хомсомуол эчиэйкэтин бүрүөтүн чилиэнинэн, эчиэйкэ иккис сэкирэтээринэн талыллыбыт. эҥээригэр маҥнайгы холкуос тэриллибитигэр бастакынан киирбит: биир маҥаас ынаҕы, биир эбириэн оҕуһу, аты холбообут…

Киһи быһыытынан, этэргэ дылы, букатын дьон-норуот киһитэ эбитэ үһү. Ол туоһутунан: амарах аҕа, кэргэн, убай, истиҥ доҕор буоларын, боруонтан доҕотторугар ыыппыт дириҥ иэйиилээх суруктара да туоһулууллар. Бэйэтин холкуоһун дьонун эрэ буолбакка, ыаллыы сытар холкуос дьонун-сэргэтин үчүгэйдик билэрэ. Элэккэй, судургу майгылаах буолан элбэх атастардааҕа, доҕоттордооҕо. Бүтэн биэрбэт үгүс кэпсээннээх-ипсээннээх күүтүүлээх күндү ыалдьыт, хоноһо буолара…

Мөрүөнэп бииргэ үөскээбит, үлэлээбит үөлээннээхтэригэр, доҕотторугар, аат-ааттаан сурук суруйан ыыталаабыта. Олортон биирдэстэрэ – биһиги Дьабадьы Хабырыылбыт. Сурук анаммыт дьоно: Хабырыылайап Ылдьаа Испирдиэнэбис уонна Охонооһойоп Мэхэйиил Бөтүрүөбүс Балаҕаччыга олороллоро. Оттон Көстөкүүнэп Бүөтүр Куонаанабыс «Молотов» холкуоска бэрэссэдээтэллиирэ. Суругу ааҕа-ааҕа бэйэ-бэйэлэригэр ыытыһан иһэллэрэ. Биһиги Хабырыылбытыгар бүтэһигинэн тиксибитэ. Дьабадьы Өксөөҥҥө киирэн олордоҕуна хассабыык кыыс аҕалан биэрбитэ. Эдьиийгэ ол кэмҥэ куораттан боломуочунай тахсан олороро… Боломуочунай, Өлөксөй Мөрүөнэп суругун ол киэһэ холкуос мунньаҕар өрө күүрүүлээхтик ааҕан иһитиннэрбитэ. Мунньахха мустубут дьон, ордук, Өлөксөй соҕотох бэйэтэ – сүүс сүүрбэ өстөөҕү сууһарбытын сүрдээҕин диэн сөхпүттэрэ. Бу сурах, аҥаардас, Мөрүөнэп эрэ дойдутун дьонугар, Бүлүү эрэ улууһугар буолбакка, бүтүн саха сирин үрдүнэн сонно тилийэ көппүтэ. Мөрүөнэп аатын билбэт саха саҥалаах суоҕун кэриэтэ буолбута… Ол бэйэтэ сэриигэ 1941 сылга балаҕан ыйыгар ыҥырыллыаҕыттан отой кыайыы субу буолуор диэри сырыы-сылба бөҕөтүн эт эҥээринэн тэлэн сылдьан баран, Биэнгирийэ диэн омук сиригэр, баара-суоҕа отут үс сааһыгар хомолтолоохтук өлбүтэ…

188 өстөөҕү сууһарбыт, Гвардия старшай сержанын көмүс уҥуоҕа Нэмэшкэрэстур диэн дэриэбинэҕэ хараллыбыт.

Мөрүөнэп биир дойдулааҕа, сахаттан бастакы сынаайпар, сынаайпардар оскуолаларын олохтообут Гвардия старшината Миитэрэй Күлээйэби кытта суруйсара эбитэ үһү, ол курдук дьонугар суруйбут биир суругар: «…Гуляев миэхэ илиибин тосту ыттардым диэн биллэрдэ. Хата дойдутугар төннөрө буолуо…» – диэбит.

Доҕорун Өлөксөй Мөрүөнэп суругун Хабырыыл, тоҕо эбитэ буолла, хайдах суруллубутун курдук уһултаран ылан баран: «Маны кичээҥи киһи илдьэ сырыт, миэхэ таах сүтэн хаалыа…» – диэн Өксөөҥҥө биэрбитэ.

Өксөөн холкуоһун үлэтин-хамнаһын бары ымпыгын-чымпыгын, хаһыакка тахсыбыт ыстатыйалары, онтон да атын сэргии санаабытын барытын суруна-суруна, бэрт кичээҥитик, чөрү-чөкөччү мунньан, уура сылдьар үгэстээҕэ. Биһиги обургу оҕолор ону ылан ааҕарбытын, хасыһарбытын боппот, көрөн-истэн баран, төттөрү оннугар уурдубут да бүтэр. Өксөөҥҥө киирэ-тахса сылдьан, эдьиийбит мунньубут араас докумуоннарын, туох эмит сонун баар буолла да, мэлдьи ааҕан көрөрбүтүн сөбүлүүрбүт…

Өлөксөй Мөрүөнэп доҕотторугар ыыппыт суругун маҥнай ыскылааттаан бэрт уһуннук, бытааннык аахпытым. Сорох дьон суруйбут суруктарыттан киһи этиини да кыайан иилэн, арааран ылан аахпат. Мөрүөнэп киэнэ биир кэм халыыпка кутуллубут курдук тупсаҕайа. Дьабадьы Хабырыыл атаһын Өлөксөйү: «Оҕолору ыраастык суруйарга («чистописание» уруога диэн ааттанара) үөрэтээччи…» – диирэ. Мөрүөнэп суругун үксүн өйбөр да тутан добдугураччы ааҕар буолбутум. Биирдэ эмит, буукуба хараҕын сатаан аттарбат кырдьаҕастарга аахтахпына: «Хайа бу, Аана үөрэҕэ суох аата, ааҕара тоҕо баҕас түргэнэй…» – дииллэрэ. Мин сонньуйан күлэрим эрэ…

Өлөксөй бииргэ үөскээбит үөлээннэхтэригэр суруйбут суруга – үлэҕэ, үөрэххэ күөртүүр үрдүк өрө күүрүүлээҕэ. Суругу аахпыт, истибит эрэ киһи долгуйара. Эрэйи-кыһалҕаны эт эҥээринэн тэлэ сылдьар саллаат суруга, санаата-оноото – уу нуурал уоскулаҥ олоххо олорор киһи иэйиитинээҕэр чыҥха атын буолар. Мин өйбөр-санаабар эмиэ боруонтан кэлбит буорах сыттаах сурук ис хоһооно куппун-сүрбүн хамсатан дириҥник иҥэн киирбитэ. Өлөксөй Охонооһойобус Мөрүөнэп суругун ис хоһооно манныга:

…Аан бастаан мин ааппыттан бу көрсүһэн турар дорообото тутуҥ!..

…Доруобуйам кэминэн, нуомас-сонун чааһа диэн, икки атахтаах киһи аймаҕа хаһан да истибэтэх сидьиҥ остуоруйатын айбыт ниэмэс омук биһиги төрөөбүт дойдубутугар, кыһыл боиннары, олохтоох нэһилиэнньэни, оҕону, дьахтары, эмээхсини, оҕонньору киһи көрүөн саллар түктэри быһыыларынан кэбилээбитин, итиэннэ бүтүн куораттары, дэриэбинэлэри, араас тутуулары, оннооҕор суоллары алдьаталаабытын хас сэриинэн чугутуллубут сир ахсын көрөбүн. Кылгастык эттэххэ уот сиэбит сиригэр киһи туһанарын тугу көрөҕүн? Син биир оннук.

Эһиги билэргит курдук мин булду таптыыр идэлээх этим, итинэн били оччугуй, улахан сотуун диэн ааттанар сааларынан кустары тиэрэ тэптэртиирим. Ол эрэн, били Мэхээлэ наһаалыыра, биир ытыынан элбэҕи ааҕа кус да, тураах да, күтэр да өссө сороҕун умнубуппун, оттон үөр тыйаахха көтөн иһэллэригэр эмиэ буучугурас буккааһыктаах буолара.

Итинэн саанан үчүгэйдик ытарым, бултуурум миигин куһаҕан суолга тиэрпэтэ, 123 немецкэй солдааттары, офицердары аҥаардас сынаайпарскай винтиэпкэнэн өлөртөөтүм. Сынаайпарскай винтиэпкэнэн оҥостон, кыһаллан туран үчүгэй күҥҥэ 1.300 миэтэрэттэн эриэкэскэ оттон 800–900 миэтэрэттэн ытыы ахсын да сыалы булларабын эбэтэр кистэлэ суох өстөөхпүн охторобун. Ити курдук ыппатым буоллар баҕар өлтүм өр буолбут буолуо этэ, өстөөххө эмиэ бааллар сынаайпардар. Мыыдарас быһыы, ону-маны толкуйдуур эмиэ туһалаах, итинэн өстөөх сынаайпардарын албыннааммын хаһы да охторбутум.

Итинтэн охсуһуу хонуутугар биир сыл биэс ый буоллум да бааһырыы да, өлүү да суох…Эһиги кута бадарааҥҥытын, талах ойуургутун хорон, солоон таала хонуу киэҥ куйаар ходуһалары оҥортуох тустааххыт. Итинэн колхозкутун баай, тот, культурнай гына сатыах кэриҥнээххит. Оччоҕо Эбэҕэ, Ходуһалаахха, Харыйалаахха эмиэ уруккубут курдук, оччугуй сотуунунан буолбакка, аҥаардас улахан сотуунунан андылары, сордоҥнору, соболору охтортуохпут, итинэн Мэхээлэ көрүүлэммитин биһиги дьиҥ чахчы толоруохпут.

Дьэ уолаттар, тугу үлэлээн, хамнаан туох уларыйыылары оҥорбуккутун, хайдах туох олороргутун аҥаардас эһиги колхозка буолбакка эрэ мин колхозпуттан о.д. атыттартан да ылан анныкы аадырыска суруйуҥ. Фроҥҥа кэлбит уолаттартан тугу истэҕит уонна кимнээх туох дуоһунастаннылар, Николаевтар, Мякчегировтар төһө тыына-тыбыыра сыталларый? Суруйуҥ, суруйуҥ киэҥник.

Эһиги доҕоргут (Миронов А. А.)

9.6. – 43. Адрес: 01929 – П. А. Миронову Алексею Афанасьевичу.

Мин маҥнай ыскылааттаан ааҕарбар, Өксөөнтөн суолталарын өйдөөбөтөх тылларбын ыйыппыппар эдьиийим, төһө билэринэн, быһааран биэрбитэ. Кый ыраах боруоҥҥа сылдьар дьон: арааһы, үгүһү көрөн, үөйбэтэх-ахтыбатах, урут истибэтэх, ардыгар киһи тыла да кыайан өҕүллүбэт, сонун тыллара-өстөрө суруктарыгар, кэпсэтэр кэпсэтиилэригэр үгүһэ. Байыаннай үөрэххэ, сэриигэ сыһыаннаах араас тылы-өһү, кыргыһыы хонуутугар сэймэктэнэн дойдуларыгар эргиллибиттэр ордук үчүгэйдик билэллэр…

Саллаат суруктара… Ытыс саҕа, үс муннуктаах саллаат суруктара… Илииттэн-илиигэ бэриллэн, көлөттөн-көлөҕө тиэллэн, тыһыынчанан биэрэстэлээх сири – ыйы ыйынан, ардыгар сылы сылынан айаннаан, туһааннаах балаҕаннарыгар, анаммыт дьонноругар чопчу тиксэллэрэ – бэйэтэ биир туспа дьикти. Төһөлөөх эмит суруктар мунан-тэнэн, сүтэн-оһон эрдэхтэрэ, туох билиэ баарай, ол ону… Ол эрээри бу айылаах кый ыраах дойдуга саллаат суруктара син булан кэлэллэр, кэлэллэр – үтүмэн үөрүүнү аҕалан, иэнэ суох иэдээни, аана суох алдьархайы кэрэһилээн…

Кырыыстаах хара суруктар, хара дьай курдук халаатыы көтөн, күннэригэр-хонуктарыгар иэҕэҥнэһэр, инчэҕэй тирбэҕэ быстыбатынан олорбут сордоохтору «баҕар» диэн ханнык эмэ эрэл санаалаахтарын, «хорсуннар өлүүлэринэн өллө, сураҕа суох сүттэ…» диэн тылларынан, биирдэ туура сотон, эрэй-муҥ, сор, санаа-оноо ыар баттыгынан соҕотохто самнаран… Тапталлаах аҕа, убай – аны хаһан да эргиллибэттэр, кинилэр үтүө, сырдык сэбэрэлэрин аны хаһан да, ким да көрбөт…

Хорсуннар өлүүлэринэн өллө, сураҕа суох сүттэ… – ыар да тыллар… Үтүө олох үүнэрин, кэрэ олох кэлэрин туһугар – үлэ эрэ туһа диэн үрүҥ күннэрин бараан, умса-төннө түһэн, күөгэйэр күннэригэр сылдьыбыт эдэр, чэгиэн бэйэлээх дьон: «Бэрт сотору кыайыы кынаттанан эргиллэн, төннөн кэлиэхпит, эһиги эрэ этэҥҥэ олоруҥ…» – дэһэ-дэһэ алаһа дьиэлэриттэн арахсан, төрөөбүт тэлгэһэлэриттэн тэлэһийэн, аймах-билэ дьоннорун харах уутунан сууннара хаалларбыттарын айыыта… Ол бэйэлэрэ, аны кинилэр – хаһан да эргиллибэттии быдан дьылларга быралыйдахтара, үтүмэн сылларга сүттэхтэрэ…

Арай, икки атахтаах орто дойдуга уһунуттан, кылгаһыттан тутулуга суох олох олоруутун – «ураты дьикти эйгэттэн, ыалдьыт кэриэтэ кэлэн, «омурҕаннаан» ааһыы» диэн үтүө өйдөбүл гынан уоскуйан – олох син биир салҕанар…

Үһүс кинигэтэ бүттэ.