Текст книги "Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)"

– Айылҕабыт барахсан араҥаччылааһынынан сырыттахпыт ээ. Хайдах дьыл, төһө өҥ сайын кэлэрэ аҥаардас киниттэн эрэ тутулуктанар ини. Төһө нүөл, үтүө, табыгастаах сиргэ холкуос олороруттан олоҕуҥ улахан торума быһаарыллар. Бары даҕаны, айбыт ийэ айылҕабыт илиитин иһигэр буоллахпыт, – диир Өксөөн.

– Оннугун оннук эрээри, билигин урукку курдук, дьаҕа баһынан биирдиилээн бур-бур буруо таһааран, алаас-алаас аайы арҕам-тарҕам ыһыллан, өтөх-өтөх аайы бытанан өлбөт эрэ туһугар өндөҥөлөһөр кэм буолбатах. Бары түмсэн, биир санаанан сиэттэрэн, сыллата сайдан, олоҕу тупсаран иһэр туһугар олорор саҥа, сонун кэм. Дьону түмэн, санааларын табан, сөптөөхтүк, хас биирдии киһи тус кыаҕын көрөн, ким хайа үлэҕэ ордук сыһыаннааҕынан сатаан аттаран, дьаһайан үлэлэтии – манан аҕай дьыала буолбатах. Сорохтор «үөрэҕэ суохпут» диэн, төһө эмэ үлэлии-хамсыы сылдьан сололоруттан аккаастанаары гыналлар, «ити үөрэхтээх киһини кинини талыҥ» да диир бэрэссэдээтэллэр бааллар. Ол букатын сыыһа. Мин тус санаабар салайар дьоҕур айылҕаттан бэриллэр, манна үөрэх улахан суолтаны ылбат. Төһө эмэ үөрэхтээх аата, «дьиэ иһинээҕи» да дьыаланы-куолуну сатаан бэрийбэт дьон бааллар, эгэ кэлэн холкуоһу сатаан салайыахтара дуу, оройуоҥҥа киирэн биир эмэ эппиэттээх үлэҕэ, дуоһунаска талыллан үлэлиэхтэрэ дуу. Норуот – ис-иһиттэн ытыктыыр, убаастыыр үтүө дьоно баар буолаллар. Түс-бас ыйааһыннаах, ылыннарыылаах тыллаах-өстөөх, баары-баарынан, суоҕу-суоҕунан этэр-тыынар, кырдьыгы эрэ байым күүс оҥостубут, дьон-сэргэ туһа эрэ диэн үрүҥ күннэрин үлэҕэ барыыр ураты дьон. Аны өссө туохтааҕар да сүрүнэ – киһи майгыта! Дьон санаатын табан сылдьыы. Киһи «үтүө» да, «мөкү» да кэмигэр – санаатын табыы. Куһаҕаны, итэҕэһи булуу туохтааҕар да судургу, оттон үтүө өрүтү таба көрүү тоҕо эрэ уустук. Сорох нэһилиэккэ суота-солуута да суохтан сирэй-харах анньыллан, санаалара түһэн, күнү эрэ кээрэтэн салбыҥнаһа сылдьыбыт дьон, салайааччылара солбуллан, санааларын табар киһи олордоҕуна атын аҕай удаарынньык буола түһэллэр. Холкуоһун хас биирдии киһитин санаатын сатаан табар, хас биирдии киһиэхэ, ол кини уустук майгытыгар, олоҕор сөп түбэһэр табыгастаах, сөптөөх сыһыаны талан, тобулан булар салайааччы – ол бастыҥ салайааччы. Киһи майгытынан сыаналанар уонна тугунан да буолбатах, дэлэҕэ да өбүгэлэрбит «көтөр кынатынан, киһи майгытынан» диэхтэрэ дуо…

– Дьэ ити бэрт сөп. Майгытынан бөҕө буоллаҕа, – диэн эбээ эмээхсин хоноһо тылыгар ытаһа буолан сөбүлэһэ охсор.

Мин ыалдьыт кэпсэлин истэ-истэ мас кытыйаҕа сылаас уу кутан киэһээ аһылык иһитин-хомуоһун сигириинэн сууйдум, күөс иһитин күлбүһэҕинэн кылбаччы астым. Имии имитэ олорбут Настаа көмөлөһөөрү гыммытын «бэйэм сууйуом» диэн тохтоттум.

Бэрт өрдөөҕүттэн сылдьар тиит остуол сирэйэ, сыа-арыы иҥэн сап-саһархай буолбутун кичэйэн соттум, хаһан эрэ урут, хаартыһыттар түүнү эргитэн үлүһүйэн оонньуулларыгар тымтык туттарбыттара, ол уота саккыраан онон-манан тэһитэ сиэн кэбиспитэ, иччитэ суох харах курдук чоҥоруһаллар. Тымтык тутааччылар сүүйбүт киһиттэн ханнык эмэ харчы ылан, уос-тиис тииһинэллэрэ үһү, ол да иһин устар уһун түүнү эргитэн, харахтарын симпэккэ, салгыбакка тымтык тутан эрдэхтэрэ.

Биһиги дьиэ дьоно, киэһээ аһылык иһитин сууйан, остуолу ыраастаан, сотон кээһэр үгэстээхпит. Эбээ этэринэн: киэһэ остуолга кирдээх иһит-хомуос, ас-үөл тобоҕо хомуллубакка, сууллубакка турбутунан хааллаҕына – түүн, ыҥырыга суох «атын ыалдьыттар» кэлэн аһаан ааһаллар үһү. Аһаҕас харахтаах дьон, ол «ыалдьыттар» аһаан айбардана олороллорун бэл көрөллөрө эбитэ үһү диэн кэпсииллэр. Онон былыр-былыргыттан илдьэ кэлиллибит сиэр-туом тутуһулуннаҕына табыллар. Инньэ гымматаххына көстүбэт «түүҥҥү ыалдьыттары» кытта дьиэҕэ араас дьаҥ-дьаһах, ыарыы-сүтүү киириэн сөп дэһэллэр. Эбээ түүн остуолга биилээх уонна туус хааларын улаханнык аньыыргыыр, мэлдьи хомуйан кэбиһэр.

Улахан Баһылай сабыс-саҥа холо оҥостон бүтэрдэ, куругар иилинэ сылдьарыгар анаан холотун баһын дьөлөҕөһүттэн иилэн ылар быалаах хараҕалаата.

Курдарыгар биэтэҥнэтэ сылдьар итинник хололоох дьону, хайа да холкуоска тиийдэххэ, кыһын, саас киһи мэлдьи көрөр. Холо – кыһыҥҥы булчут мэлдьи бэйэтиттэн араарбакка илдьэ сылдьар тэрилэ. Кырдьаҕастар: «Булчут байанайа – холотугар», – дииллэр. Ордук саһылы, бөрөнү олугар ууран чааркааҥҥа үктэтэллэригэр, туохха да солбуллубат тэрил…

Өксөөн уһуннук олордо, ыалдьыт да бэрт элбэҕи кэпсээтэ: дьиэ да таһынан «сырытта», ыраах да «ыырданан», үөс да сирдэринэн «тэлэһийдэ», сэһэнэ-сэппэнэ баһаан аҕай. Истэн олорорго үчүгэйэ сүрдээх, уутугар-хаарыгар киирдэҕинэ мэктиэтигэр олох маһыттан өндөс гына-гына үлүһүйэн кэпсиир киһи буолан биэрдэ. Сороҕор холкуос олоҕор сыһыана суох араас дьиибэлээх-дьээбэлээх да түгэннэри кэпсиир. Онон кэпсэтэр сонунун эйгэтин буоһатын этириэс уларытан, букатын атын сиринэн салайан айаннаан тибилиннэрэн да барар. Ыалдьыт кырдьык да «этэн-тыынан баран кэлээр» диэбит киһилэрэ быһыылаах, эчи тыла-өһө да ууһа-урана – киһи эрэ истэн олоруон, сэргэхсийэ сэҥээриэн курдук. «Устар ууну сомоҕолуур, сүүрэр ууну сүрүннүүр уус тыллаах» диэн, арааһата, маннык киһини этэн эрдэхтэрэ.

Бэрт хойукка диэри олорон баран биирдэ тарҕаһыы буолла. Кытарбыт чоҕо эрэ хаалбыт, күөх төлөнө сүппүт оһох сабыллыбытыгар дьиэ иһэ эбии сылыйда. Хоноһо бэйэтин кытта илдьэ кэлбит утуйар таҥаһын Кыра Баһылай оронугар оҥоһунна. Утуйар таҥаһы илдьэ сылдьыы – хоноһо, ыалдьыт эрэ үгэһэ…

«Били дьахталлар аныаха диэри «үһүс ууларын» утуйан ырааттылар ини…» – дии-дии Өксөөн Намыынаптыын тахсан бардылар, кинилэр кэннилэриттэн Мичээр Баһылай, Улахан Баһылайы кытта оһох иннигэр олорон уматтыбыт табаҕын ситэри тардан баран эмиэ дьиэлээтэ…

Кыраһыын лаампалар умулланнар дьиэ иһэ тунаархай ыйдаҥа толбонунан эрэ сырдаан турда. Хоноһо оннун булунан эргичийэ-урбачыйа түһэн, көхсүн этиппэхтээн баран ньим барда, күүскэ-күүскэ тыынарыттан сылыктаатахха арааһата тута утуйда быһыылаах…

Мин бэҕэһээҥҥи мунньаҕы, бүгүҥҥү кэпсэтиини, арааһы санаан, тоҕо эрэ, уум кэлбэккэ уһуннук сыттым…

Чоҥкуйа кырыарбыт, муус килиэ буолбут таас түннүктэринэн, ыйдаҥалаах халлаан быстаҕас былытын иһиттэн ый быган нуһараҥ толбону суоруу муостаҕа түһэрбитэ уйаҕас уйулҕабар ураты кэрэ иэйиини астыктык уйуһутан киллэрэр… Уу чуумпу… Арай, үгэһинэн, суоруна даардын кэннигэр, кутуйах тохтоон иһиллэнэн ыла-ыла, тугу эрэ тарбаан хачыгыратар-хочугуратар… Тэлгэһэ таһыгар, хотон кэтэҕэр, халыҥ көмнөҕүнэн бүрүллүбүт, утуйан хоҥкуспут кырдьаҕас хатыҥнар күлүмүрдүү оонньуур үрүҥ көмүс кырыа дуйдаах баай лабааларын анныгар, күнүс эбээ бырахпыт ходуулун үссэнэр сылгылар тоҥ чигдини чуучугураччы үүттээн хаамсар тыастара иһиллэр…

Таҥара холоругун үөһэ ууруллан турар чаһы күнүс баара-суоҕа биллибэт бэйэтэ, түүн, дьэ кини аҕай буолан, тыаһа-ууһа мэктиэтигэр улаатан, уларыйан кэлэргэ дылы гына-гына, биир кэм, тохтоло суох олох эргиирин кэрэһилээн, «чилк!.. чалк!.. тилк!..» диэн тиллиргиир, чаллыргыыр. Маҥнай уу чуумпу курдук этэ да, бэйи, түүн даҕаны үлэ үөһүгэр сылдьар «күтүрдэр» бааллар эбит. Хараҕым хараҥаҕа үөрэнэн: ый былыкка састаҕына – боруорсуйа түһэр, сэмээр быган кэллэ да – үүт тураанынан дьиэ иһин хото сырдатар… Ханна эрэ, ала чуо, соҕотох ыт тохтоло суох улуйан энэлийэр… «Ити кимнээх ыттара итиччэ айылаах суланан муҥнанара буолуой?..» диэн испэр таайа сатыыбын… «Киспэлээх ыттара?.. Суох… Бээ-бээ, хайа эҥээр улуйарый?.. Кириилэлээх диэки дии… Кинилэр ыттара суох… Куртайаах Лааһар ыта, Кыыстара быһыылаах. Ол эрэн Кыыстара киэһэ босхо сылдьар этэ ээ, ама баалла сытар ыкка дылы онолуйан эрдэҕэй… Бээ-бээ…» диэн өйбөр дэриэбинэ ити уһугар олорор ыаллар ыттарын сыымайдыыбын… «Тууй-сиэ!.. Хайдах умнубуппунуй, ити, били – Лэкээрэй эмээхсин уола Лэгэнтэй бэҕэһээ Балаҕаччыттан аҕалан бааммыт Баһырҕас диэн ыта улуйар эбит буолбаат!.. Һы дьэ, хайдах өйдөөбөтөх бэйэккэбиний… Ити ыт Лэкээрэйдэри утуппат ыт буолла ээ…» дии саныыбын. Ыаллар Балаҕаччыга олорор аймахтара киһи, икки сыллааҕыта «хаан уларытыытыгар» диэн өрүс уҥуордааҕы хайа эрэ нэһилиэктэн ыт оҕото аҕалан ииттибит, ол киһи былырыын сэриигэ баран өлбүт, огдообо хаалбыт ойоҕо эрэйдээх: «…Лэгэнтэй кэлэн бу ыты ыллын, сирэйэ-хараҕа бэрт сэргэх, сытыы ыт, хайаан да туох эмэ дьарыктаах сүөһү тахсыах чинчилээх, манна сытан таах борҕоһуйан хаалыа…» – диэбит этэ. Саҥаһын илдьитин истээт, уол бэҕэһээ баран ыты аҕалта. Дьэ ити, ол муҥнаах энэлийээхтиир эбит диэн ыты сүрдээҕин аһынным, сарсын баран хайаан да хайдах дьүһүннээҕин көрүөм дии санаатым…

…Төһө да муус килиэ буоллар, сытар сыҥаһа оронум үрдүгэр турар түннүк арааматын үөһээ таастара ортолорунан ыраастар, ол аһаҕаһынан сырдык сулустар бэрт сэргэхтик дьэргэлдьиһэн дьирибинэһэ, имнэнсэ оонньууллара көстөрө… Кинилэр мин сүргэбин сүр күүскэ көтөҕөллөрө, «бу курдук иһийэ таалан, бу кэрэ иэйиигэ бүүс бүтүннүү куустаран, уһуннуук да уһуннук сыппыт киһи, ааһан хаалар бу ураты дьикти түгэни умнубаттык өйбөр-санаабар хатаан кэбиспит киһи-и…» диэн утуйбакка уйгууран, уу-нуурал уоскулаҥ, үтүөкэн турукка куустаран, өссө да өөр да өр таалан сыппытым…

* * *

Саҥа дьыл буолла. Дохуот үллэстиитэ ааста. Үөрэх оҕолоро уһун өрөбүллэрэ бүтэн Балаҕаччылаатылар. Тымныы син биир түркүннээн, туманнанан-тумарыктанан аҕай турар. Мин күнүм үтүөтүн Настааччыйабыныын Одуҥда отун таһыытыгар барыыбын.

Ороһуоспа таҥара кэмигэр «сүллүүкүттэр тахсаннар» халлаан эбии сэтэрэн тымныйан баран, Баһылаайап таҥара эргин быстаҕас былыттанан, тымныы, тыын ылларан, арыый да намырыы быһыытыйда, өссө кыратык кыраһалаата, онтон эмиэ «чэ сөп буолуо» диэбиттии ытарчалыы хам ылла.

Кириһиэнньэ кэннэ эмиэ кыратык нуһараҥнаата эрээри, хаардаабата, хата били Баһылаайап таҥараҕа түспүт кыраһатынан «сүллүүкүттэр суолларын» сабан тибиилэнэ сырытта.

Бастакы Охонооһойопко «тымныы оҕуһун биир муоһа тоһунна» диэн буолла да, оҕус муоһа тостубут чинчитин биллэрбэтэ, хаҕыс тыынынан-чаанынан силбиэтэнэ ыһыахтанан хата эбии сүрдэннэ, атын аҕайдык «айаатыы-айаатыы» айгыһынна.

Иккис Охонооһойопко оҕуспут аны иккис муоһа тоһунна да, хата, тымныыбыт син биир, халлаан өтөр сылыйыах, сымныах да чинчитэ биллибэт.

Хайдахтаах да тымныыга дьаам сырыыта тохтообот, бэдэрээт айана тутуллубат: биир күн, күнүс, хассабыык кыыс, кэтэһиилээх-күүтүүлээх, Ылдьаа суругун аҕалан үөртэ. Сурук ис хоһооно, урут суруйбут суруктарыттан, мин санаабар, туох да таһы-быһа уратыта суох. Былырыыҥҥы да суругу аах, быйылгы да суругу аах, син биир – биир сонун. Ол эрээри ити биһиэхэ сөп. «Этэҥҥэ сылдьабын» диэнтэн ураты улахан сонуну эбэм да, атыттар да эрэйбэппит. Өр буолан: кэтэһиннэрэн, кэчэһиннэрэн баран кэлбит сурук эбээни улаханнык үөртэ, сирэйэ-хараҕа биллэ сэргэхсийдэ. Арай, киһи дьиктиргиэх, Огдооччуйа, тоҕо эрэ, уҥуохтуун кыччаан-оччоон, төһө да сааһырдар, ис киирбэх дьүһүнүн илдьэ сылдьар сэбэрэтэ бэл сабыстан хаалла. Төбөтүн өндөтөн, ким да сирэйин-хараҕын таба көрбөтө, уруккутун курдук үөрэн-көтөн, саҥаран-иҥэрэн барбата. Били, сайын окко хачымахтанан килэрийэ хараарбыта, буһан-хатан бурулуйбута сүтэн, сирэйэ бурдугунан сууммукка дылы кубарыйбыта – кэлиҥҥи кэмҥэ миигин дьиктиргэттэ…

Сурук кэлбит киэһэтигэр Өксөөн Балаҕаччыга бара сылдьан килиэп аҕалла. Сонун аһы туох эрэ күндү, таҥараҕа тиксэр ас курдук кэрчик-кэрчик бысталаан күөрчэххэ уймаан мотуйдубут. Дьоммут лэппиэскэ сиэтилэр, килиэби, тоҥсук аһы, биһиги оҕолор эрэ амсайар «дьолго» тигистибит. Бэйэтэ да биир лэкэчэх. Баһыычаан быһыллыбыт килиэп тоорохойдоро остуолга хаалбыттарын ытыһынан сотон, тарыйан ылан, сыасым курдук айаҕар утаарда уонна бэркэ астыммыт киһилии ытыстарын охсон тэбэммэхтээтэ. Чомпойдор, уһун күнү быһа оонньоон баран, киэһэ, лаппа хойут биирдэ эрэ дьиэлэригэр таҕыстылар…

Бүгүн дьоро киэһэ. Били, күһүн, мин ылан кэлбит улардарбыттан ордубут биир хара уларга Баһылай, баарыын сарсыарда күөлбүт кэриитин хатыҥнарыгар хатанан аһаан ыбыгырата олорор куртуйахтарга үөмэн, иккитэ ытан, икки токутары бултаабытын эбэн буһардыбыт. Мас көтөрүн миинин минньигэс сыта дьиэ иһин тунуйбута астыга бөҕөтө. Эбээ чэйигэр хаппыт моонньоҕон сэбирдэҕин укпута ол сыта дыргыйан, бэйэтэ туспа ураты кэрэ.

Баһылай күһүн туттубут тыһаҕаһын кутуругунан быһах кыына оҥостор. Бэҕэһээ сохсотуттан түөрт табысхааны хоҥнорон кэлбититтэн иккитин Чомпойдорго сүктэрэн ыыппыта. Мин туһахтан ылбыт улардарбыттан эрдэҕэһи уонна биир табысхааны эмиэ Чомпойдорго биэрбиппит. Өксөөммүтүн да умнубаппыт. Тугу булбуппутун барытын уос-тиис үллэстэн сиибит. Өксөөн бэйэтэ да си-дьүгээр сылдьыбат, от күрүөтүгэр киирбит куобахтары туһахтаан, кэлэ-бара бадьыыстаһан, хаһы да ылбыта. Айдаҥ оҕолоро эмиэ чугас эргин, дьиэ таһыгар, күөл кэриитинээҕи хойуу ыарҕа талахтартан түүн кэбиһиилээх окко онньоҥхолуур куобахтары биирдиилээн эмэ, син бултууллар. Төһө да дьиэ чугаһыгар, көрө-истэ сылдьар сиргэ сэп тэриммиттэрин иһин – суордар обургулар, быыс-арыт булан тоҥсуйбуттара эрэ баар буолар. Аҕыйах хонуктааҕыта, Сахаарка уол тэптиргэтигэр биир суор иҥнибит этэ. Кини бэйэлээх буолан баран, хайа ааттаах өйө бааллан табысхаан тэптиргэтигэр моҥнубутун киһи эрэ сөҕө дьиктиргиир. Сахаарка: «Хайа муҥун, уоран аһаабыт күтүр, кини даҕаны үчэһэтэ туолан, аньыыта-харата таайан иҥиннэҕэ…» – диэн сэтэрээн эрэрэ. Уол, ол ылбыт күтүр улахан суорун эбэ кэриитигэр, көстүүлээх сиргэ ыйаан тэйгэтэн кэбиспитэ. Суордар ону көрөн син толло быһыытыйаллар быһыылаах.

– Бөлүүн олорор күөлбүт хаба ортотунан сиэгэн кэлэн лэппэрдээн ааспыт, – Баһылай бүгүҥҥү сонунун кэпсии-кэпсии түүтэ кыһыйыллыбыт хаппыт кутуругу сиигирдэн баран, кыладыйа кыспыт мас кыынын кутурук иһигэр анньар, кутуругун ордубут сорҕотун сөп соҕус хаалларан, быһа баттыыр. – Ыттар бадьыыстаспаттар эбит ээ, сибикилээбэтэх бэйэлэрэ буолуо.

– Баччаҕа сыл аайы биллэр биллиитэ. Үгэһинэн аны ый курдугунан эмиэ кэлэн ааһыа, – диир эбээ.

– Сиэгэн урут элбии сылдьыбыт сыллара баара, ити кэлин отой сүтэн баран, бу аны эмиэ биирдиилээн эмэ кэм үөскээтэ ээ, быһыыта, – диир Баһылай.

Мин уот иннигэр олорон ньилбэкпэр тарбыйах өтүүтэ хатабын.

– Оттон үүс элбэх дииллэр да, тоҕо дьиэ таһыгар суоллаабатый? – диэн Баһылайтан ыйытабын.

– Дьиэ таһынааҕыны күһүн ыттар маска таһаараннар эрдэ бултанан хаалар. Дьыксаах күһүн икки бэдэри өлөрбүт этэ, биири өссө отой да сир харатыгар. Ыта Кыыстара суптугулдьуйан, тиҥсиринэн түһэн сүрдээх сырыылаах ыт быһыылаах, ол икки бэдэрдэрин иккиэннэрин Аллараа Уолбуттан, бэстэн, ыта үрэн биэрбитин бултаабыт этэ.

– Аллаараа Уолбуттан, били, мохсоҕол уйалаах сиртэн дуо? – диибин мин.

– Ээ, онтон.

Күһүн, маҥнай көһөн кэллэхпит утаата, дьүөгэбиниин Тороостуун уруккута толору уулаах, билигин уолан букатын биир да уута суох буолбут күөл оннулаах, дьикти сиргэ бара сылдьыбыппыт. Тороос: «Аллараа Уолбут сирэ-уота киһи эрэ кэрэхсиэн курдук ураты оттоох-мастаах, бара сылдьыахха. Бэрт чугас сир аата, тиийдэхпитинэ көрөөр эрэ, отой атын «дойдуга» кэлбит курдук сананыаҥ…» – диэбитигэр мин саатар эрэ үөрэ-көтө барыстаҕым дии.

Айдаҥ дэриэбинэтин илин өттүнэн аартыктаммыт Аллараа Уолбукка барар суол, эбэ оттонор ходуһатыгар тиийиэххэ диэри күөлэ суох. Уолбукка субу тиийиэх иннинэ холкуос кыстык пиэрмэтэ кэлэр: улахан хотон, баһыылаах эркиннээх икки дьиэ, биир туруорбах балаҕан, оччугуй хоспох оҕото уонна икки ампаар дьиэлэр ыккардыларыгар, кыра соҕус, эркиннэрин ыккарда муоҕунан симиллибит, баһыыта суох, сээкэйдэрин уурар уҥучахтаах ампаардара…

Саас сүөһү сайылыкка көһүөр диэри ыабыт үүттэрин эрийэн сүөгэйдээн баран, ампаардарын уҥучаҕар ууран сойуталлар үһү, онтуларын арыылаан кыынньара-кыынньара мас уһаакка кутан мунньаллар. Уҥучахтарыгар турар икки мас уһаат кыыймыт арыынан туоллулар да, оҕуһунан тиэйэн Айдаҥҥа аҕалан, холкуос булууһугар угаллар. Хас биирдии кыыймыт, ыраас арыынан туолбут уһаат, лоп курдук сүүс киилэ. Кыһын, сыарҕа суола турда да, куоракка тиэйэн киллэрэн туттараллар. Онно, эрэдэһиннээх, баһыахтаах уһун тимиринэн уһаат түгэҕэр диэри анньан – арыы хаачыстыбатын сыныйан көрөллөр: түгэҕэ ууланара, төбүрэхтэнэрэ төрүт сатаммат. Арыылаах уһаат хаалар, ол оннугар холкуостан киирбит көлөлөөх боруомкэмбинээттэн саҥа мас уһааттары тиэйэн тахсар…

Аллараа Уолбукка кыстаабыт ыанньык сүөһүлэр сайын Томтор Суут диэн сиргэ сайылыыллар. Маныыһытынан Мичээр Баһылай уонна Тартаайа үлэлииллэр. Сүөһү бостууктара бары сатыы сылдьан сүөһүлэрин көрөллөр-истэллэр, сылгыһыттар курдук ат туттан миинэн тэлэкэчийбэттэр. Сайылыктар бары иилии-саҕалыы эргиччи бүтэйдээхтэр, онон сүөһүлэр отой кый бырах, ыраах баран тэлэһийэн хаалбаттар. Арай субан манааччылар аттаналлар.

Кыстык хотонун уҥа өттүгэр, бэс ойуур быыһыгар, толору уулаах, кыһын сүөһүлэр уулуур көлүйэлэрэ – Быытталаах көстөрө. Бэрт кыра көлүйэ эрээри, хайдах да тымныы дьыл уолбат – дириҥ, чүөмпэ уулаах көлүйэ үһү…

Биһиги Тороостуун кыстык дьиэтин-уотун таһыттан эрэ одуулаһан ааспыппыт, искэ киирэн ону-маны көрүөлэнэ барбатахпыт. Ыанньыксыттар саас Томтор Суукка көһөллөрүгэр кыстаабыт хотоннорун сайын салгылатаары түннүктэрин ылыталаан, ааннарын тэлэччи аһыталаан кэбиспиттэрэ чөҥөрүһэллэрэ, ноһуом, никсик сыта биллэн ааһара.

Аллараа Уолбут ыанньык сүөһүлэрэ сылын аайы хайа да атын пиэрмэ сүөһүлэринээҕэр хойут көһөр үгэстээхтэрэ, онон өссө да кыстыктарыгар көһөн кэлэ иликтэрэ. Урут Өксөөн да кэпсиириттэн, Уолбут сүөһүлэрэ бастакы кырпай хаар түстэҕинэ, сороҕор, эрдэлээбит дьыл, отой да кыстык хаара кылбайа түспүтүн кэннэ биирдэ көһөллөрүн билэрим…

Аллараа Уолбут Айдаҥтан соччо ырааҕа суох эбит этэ: сэттэ дуу, аҕыс дуу эрэ биэрэстэ. Оҕо дьон биһиги ону өр-өтөр гыныахпыт баара дуо, сүүрүү-хаамыы ыккардынан былаастаах «атара сэлии» айанынан бэрт түргэнник тиийэ охсубуппут. Бэс тыа иһигэр турар кыстык пиэрмэтин ааһа көтөөт, үрдэл сир хотойон түспүтүнэн: болбукта уктаах, сэппэрээктээх, абына-табына тапарах тиит мастардаах, эриэн ынах курдук, эмиэ да кытархай, эмиэ да болоорхой үрүҥ, сып-сымнаҕас көппөҥнүү сытар муохтаах, сапка тиһиллибиккэ дылы күлүүкүбэ отонунан толору үүнэн ситэри симэммит ээйинэн хаамсан истэхпитинэ – мин көрдөхпүнэ ортоһуор күөл – сиики бүтүүтүгэр будьуруйа ытыллан үүммүт хойуу талахтар быыстарынан сэндэҥэрэн, элэгэлдьийэн көстүбүтэ…

Дьэ кырдьыга да үтүөкэн сирдээх-уоттаах дойду эбит этэ. Биһиги батыаккалаһан кэлбит маарбыт илин уонна арҕаа өттүлэринэн эмискэ туруору үрдээн тахсыбыт кумах кырдаллар сыыйа кэтирээн, томтойо үрдээн Аллараа Уолбуту эргийэ бараллара. Били, ыраахтан көрөн күөл диэбитим – биир да уута суох, түөрэтэ оттонор ходуһа сир буолан соһуппута.

Аллараа Уолбуту икки өттүнэн иилии-саҕалыы эргийэн усталыы барбыт, кэпсиэхтэн кэрэ бөдөҥ-садаҥ үрдүк кырдаллары көрөн сүрдээҕин да астыммытым… Ханан да тумуһаҕа суох, ып-ыраастык сирийэ оттоммут хотоол ходуһа Арыылаах Бэрэтин диэки хайысхаланан, иэҕиллэн баран бүтэрэ. Сай үгэнигэр оттоммут, хатыйыы күрүөлээх саһарчы барбыт оттор, үрдүк кырдал саалыттан көрдөххө, утум-ситим чөкөһөн күөл бүтэр уһугун эргииригэр тиийэн сүтэллэрэ.

Кырдал чыыкыр кумах, уҥуохтаах отон саба үүммүт кырыс сирдээх, маһа барыта бэс буолан тыатын иһэ, киһи эрэ кута-сүрэ тохтуох ырааһа, сырдыга…

Доҕорум Тороос эппитинии, дьиэбиттэн көһү кыайбат чугас сиргэ кэлбит эрээрибин, чыҥха атын дойду сиригэр-уотугар тиийэн турар курдук санаммытым…

Түҥ былыргыттан үүммүт сабаҕа тииттэр, кинилэр эрэ буолан айгыстан, аарыгыран баараҕадыйа үүнэн тураллара киһи эрэ болҕомтотун тардаллара. Үрдүк мэҥэ халлааҥҥа көбүс-көнөтүк дьулугуруу үүнэн тахсыбыт, үрүт өттүлэригэр эрэ хараара көҕөрбүт мутукчалаах, бэйдэҥнэспит дэлэй туораахтаах бэрдьигэс бэстэр хойуутук сэлэлээн, ыыс-араҕас субаларыгар күһүҥҥү чэмэличчи тыкпыт күн уотун сытыы сардаҥаларын түһэрэн, көмүс дуйдаммыкка дылы, күлүмүрдээн көстөллөрө.

Аллараа Уолбуту эргийэ барар кырдаллар, оол курдук тунаҕырар тэбэр уһукка диэри хас да сиринэн намтаан, ходуһаны кытта тэҥнэһэ сыһа-сыһа эмиэ хат үрдээн тахсаллара. Оннук намтаабыт сирдэринэн, саас ахсын халаан уута халдьыгырыы халыһытан, күлдьүгүрүү күрүлгэннэнэн киирэн киэҥ киэлилээх оттонор ходуһаны нүөлсүтэн, сылын аайы өлгөм оту оттотон, айылҕа барахсан бэйэтэ анаан-минээн астыктык айбыт сирэ буолан «Аллараа Уолбут ходуһата дуо?» дэтэн кэпсэлгэ сырыттаҕа.

Былыр, өрдөөҕүтэ, Аллараа Уолбут толору уулаах, бөдөҥ, эмис соболоох, тылбыйар кынаттаах арааһа аараабыт, хотоҕой куорсуннаах эгэлгэтэ толору мустубут күөлэ үһү. Ханан да, чугаһынааҕы эбэлэри кытта силбэһэр от үрэҕэ суох эрээри, биир сайын эмискэ турбутунан чөҥөрүйэ уолан хаалбыта эбитэ. Кырдьаҕастар «сир хараҕа» аһыллан, тэстэн, уута онон барбыта буолуо дэһэллэр. Бу эҥээр олорон ааспыт, ааттара ааттаммат сүдү ойууттар көрүү көрүүлэммиттэринэн, кинилэр диэтэх дьон кэпсииллэринэн, сир анна бэйэтэ туспа уйаара-кэйээрэ биллибэт, бэрт элбэх араас суол хаттыгастардаах ураты «суолунан» устар уһуу уулаах, уустук сиринэн сүрүннэнэр салаҥ элбэх салаалардаах «байҕал дойду» үһү. Ол онтон хайа салаа тымыра, үгүс, үтүмэн үйэлэр тухары турбут буор сири бутугунатан дьөлөрүппүтүн арай айбыт айылҕа бэйэтэ эрэ анааран эрдэҕэ. Икки атахтаах эрэйдээх айылҕа араас дьиктитин бары силигин хаһан ситэри сыныйан билиэ баарай…

Тороостуун кырдал сыыйа-баайа намтаан хотойбут хоннохторунан түһэн, ходуһаҕа киирэ-киирэ, хат кырдалбытыгар сүүрэн тахса-тахса, Аллараа Уолбуту хаҥас эҥээринэн эргийэ барбыппыт. Ходуһа онон-манан оҥолох-чоҥолох куоһаахтаммыт дириҥ хаһырыалардааҕа. Урут, толору уулаах күөл эрдэҕинэ балык кыстыыр чүөмпэлэрэ үһү. Биһиги сылдьарбытыгар бэл ол дириҥ хаһырыалар уулара суоҕа. Саас, маҥнай утаа, ходуһа халаан уутунан халыһыччы туоллаҕына, айан куһа кытта аараан, тохтоон ааһар, тардыылаах, үчүгэй ууланар эбит. Ол эрээри Ньукуола эргин ходуһатын уута суугуначчы түһэн хаалан, үөл кус аанньа таппатын туһунан кэпсииллэр.

Кыһыны эргитэн сылгы хаһар сирэ буолан уонна үрдүк кырдал кумах сирэйэ саас эрдэ ирэн, күрүлгэннэнэн, уутун сүүрүгүрдэн, бастакы хомурах көҕөнүн мантан мэнээк бултууллар үһү.

Аллараа Уолбут сирин-уотун уратыларын миэхэ Тороос кэпсиир, бэйэм урут манна хаһан сылдьан билиэхпиний.

Өрө хоппоруттан тахса-тахса намтаабыт ходуһаны эргийэ барар үс ини-бии кырдаллар бэйэлэрэ тус-туспа анал ааттардаахтар: Оруктаах, Мохсоҕоллоох уонна Кырдьаҕас кырдала диэннэр. Оруктаах кырдал – ала чуо киниэхэ эрэ бэрт элбэх оруктаах мастааҕын иһин ааттаммыт. Киһи эрэ дьиктиргиэх, кырдьыга да, Оруктаах кырдалтан атын кырдаллар биир да орук үүнэн хараара сахсайбыт мастара Арыылаах аартыгынан киирдэххэ көстүбэтэ. Аллараа Уолбут кырдаллара, сорох атын күөл кырдалларыныы, сылгы саалыныы эбэ кэриитинэн эрэ томтойон баран бүтэн хаалбаттар эбит этэ – киһини бэйэлэригэр угуйан илдьэ барыахтыы булгунньах курдук үрдүү-үрдүү, эмиэ да намтаан ыла-ыла маһа-ото эбии хойдон, ол эрэн арыый да синньээн, ыччатыран тыа үөһүн диэки киирэн бара тураллара…

Мохсоҕоллоох кырдал – сылын аайы, мэлдьи, мохсоҕол уйаланан төрүүрүн-ууһуурун иһин итинник ааттаммыт. Бу кырдал атын кырдаллартан уратыта диэн – маһа бөдөҥө. Аны бэс эрэ буолбакка, дьиктитик эриллэн, мускуллан үүммүт чаллах тииттэр лагласпыттара болҕомтону тардаллара.

Бэрт модьу бэс, хас да салаа буола арахсыбыт суон умнас, мутуктара төрдүлэринэн холбоспут лоппорҕонотугар, хас эмэ уонунан сылы быһа дьиппинийбит хаххан дуу, суор дуу уйата араастаан арбынньахтанан-сарбынньахтанан, ото-маһа аллара санньылыйан-намылыйан турара. Уйа сахсайбыт үөл бэһэ ханан да кумалаана суоҕа, эмэҕирэн эмтэрийэ көөрөттүбүтэ көстүбэтэ. Бэс намыһах эрээри, сиэрэ суох аһара суона, модьута уонна Аллараа Уолбут ходуһатын, үрдүк кырдал саалыттан өҥөйөн иҥнэри соҕус араҥахтана үүммүтэ олус уратытык көстөрө. Бэс ыксатыгар, доҕор буолан ыксаласпыт чаллах тиит төргүү мутугуттан саҕалаан, икки салаалаах атырдьах курдук өргөстөммүт чыпчаалын аннынааҕы мутугар диэри түөрт хас арбах уйа баара. Ортоку турар биир уйа арыый да сэнэх соҕуһа, уоннааҕылар бэл курдары сардаҥаран көстүөхтэригэр диэри эргэрбит, көтөр сымыыттаабат, дурда-хахха оҥостон хорҕойбот буолбут уйалара этэ.

Торооһу кытта арбах уйалаах, бэрт дьиктитик эриллэн-мускуллан үүммүт бэс маһы, эргийэ көтө сылдьан, сыныйан көрбүппүт.

– Ыттан көрөбүт дуо, уйа иһигэр туох баар эбит?

– Кэбис, тугун эмиэ, туох кэлиэй, иччитэх уйаҕа, – мин сөбүлэспэтэҕим.

– Суох… Араас барыта баар буолар үһү, – Тороос, били, көрсүө, сэмэй, наҕыл бэйэтэ сирэйэ-хараҕа туран, дьэргэлдьийэн, хата, сүрдээҕэ.

– Дьэ ол туох баар буолар үһү?

– Аана, бу туох уйата арбайбыта буолуо дии саныыгын?

– Билбэппин… Хантан билиэхпиний…

– Хаххан киэнэ эбитэ буоллар, иччилээх буолуо этэ. Кыстыыр көтөр бэйэтэ да, оҕолоро да, төрөөбүт уйаларыгар кэлэн-баран эрдэхтэрэ, тоҕо эрэ, манна оннук чинчи баарын көрө иликпин.

– Онон?

– Онон, бу баҕар боруллуо уйата буолуо. Боруллуо үксүн сыыр хааһыгар турар өҥкөҕөр маска уйаланар үһү. Бу оннук буолбат дуо?..

– Тойон көтөр баарын эн сайын көртүҥ дуо?

– Суох, быйыл сайын мин манна сылдьыбатаҕым.

– Оччоҕо былырыын көртүҥ дуо?

– Суох.

– Тоҕо оччоҕо, ала чуо, боруллуо уйата буолуохтааҕый?

– Хаххан маннык туттубат, бэйэҥ да көрүүй…

– ?..

– Иһит эрэ, мин биир дьикти үһүйээни истэн турабын – боруллуо хас да арбахтаах буолар үһү: сымыыттыыр уйата уонна кэлэ-бара сынньанар, түһэн ааһар ордуу уйата диэн.

– Ордуу уйата даа?.. Дьэ эмиэ кэпсээннээх кыыскын дии.

– Ы-һыы… Ордуу… Аана, боруоллуо ордуу арбаҕар күн арааһын бары аҕалан мунньар үһү, кырдьык этэбин. Күһүн, тойон көтөр оҕолорун кытта соҕуруу айанныан иннинэ, ордуу уйатыгар туох эмит дьиктини, уратыны хаалларан, иччилээн баран биирдэ хоҥнор дэһэллэр. Мин ол иһин эйигин манна аҕалтым ээ, быйыл ким да бу уйаҕа ыттан көрө илик, ол чуолкай, мин билэбин… – диэбитэ турулус-ирилис көрө-көрө, доҕор кыыһым Тороос обургу.

– Ол урут ким эмит ыттан көрө сылдьыбыта дуо? – дьүөгэбиттэн ыйыппытым.

– Һоох, ким да ыттыбытын истэ иликпин.

Тороос ити кэпсээбитигэр, мин биир дьикти үһүйээни өйдүү түспүтүм. Олоххо дьиҥнээхтик буолбут түбэлтэни. Хоссоон эмээхсин кыыһа Маарыйа, Намыынап Хабырыылга кэргэн тахсан баран, бастакы оҕотун төрөөрү хорон талыыта киирэ сыттаҕына, ийэтэ дьэп-дьэҥкир тааһы аҕалан ытыһыгар туттарбыт. Хоссооҥҥо буоллаҕына ийэтэ Хотуойа эмээхсин биэрбит… Кыыс бэрт кылбардык оҕолонон, этэҥҥэ быыһаммыт. Хотуойа эмээхсин ол тааһы тойон көтөр уйатыттан ылбыта үһү. Мин Мундулуҥдаҕа ол «дьикти тааһы» харахпынан көрөн, илиибинэн тутан турабын. Намыынаба Маарыйа бэйэтэ көрдөрбүтэ. Таас – киһи ытыһыгар толору тутуллар улахан этэ, кырыылардааҕа уонна курдары көстөрө, дьэп-дьэҥкирэ… Тааһы туппуппар, хайдах эрэ, ытыһым сылыйан кэлэргэ дылы гыммыта уонна ис-испиттэн сүргэм көтөҕүллэн, сэгэччи мичээрдээн, наһаа астык ураты иэйиигэ саба куустарбытым. Кырдьык да туох эрэ дьиктилээх таас быһыылааҕа. Хотуойа эмээхсин ол тааһынан дьону эмтиирэ эбитэ үһү. Хайдах туттан эмтиирин ким да, туох да билбэт.

Ити үһүйээнтэн сиэттэрэн, билиэх-көрүөх санаам батарбакка:

– Ыттан көрөбүт дуо, оччоҕо? – диэбитим.

Торооһум, иһиттим-истибэтим диэбиттии, бастыҥалыы баана сылдьыбыт былаатын сүөрэн, моонньугар баанан баран, сонно тута хатаастыбытынан барбыта. Үгүстүк сууллан саҕата, бэлэнньигэ өҥүн сүтэрэн туртайбыт тобугун ааһар уһун сиидэс ырбаахылаах, бэллэйбит ынах этэрбэстээх Тороос кыыс, тэбэнэттээх уол оҕолуу, эрчимнээхтик мутуктан-мутугу хаба тутан ыла-ыла, ыттан хачыгырайарын көрөн, мин сонньуйан күлэ-күлэ, тииҥи таһаарбыт ыттыы өрө мыҥаан мылайан турбутум. Уйалаах бэс бэйэтэ даҕаны киһи эрэ хатаастыан курдук табыгастаах суон, элбэх мутуктардааҕа, эбиитин көҥүһү өҥөйө сырыынньата. «Үөл бэс мутуга баҕас тостубат ини» диэммин бөҕөҕүм, уйа да аһара үрдүгэ суоҕа.

Торооһум өр-өтөр гыммата, арбахха тиийэ охсубута уонна сэмээр уйа иһин өҥөйбүтэ…

– Хайа, туох баарый?!.

– ?..

– Хайа, туох баарый диибин дии?!.

– Бары-барыта баар!..

– Ыы-ы?..

– Күн эгэлгэтэ барыта баар!..

– Ээ… Һымыйанан…

Кыыһым уйа иһигэр илиитинэн тугу эрэ хаһыспыта буолан сыҕарыҥнаппыта, хачыгыраппыта.

– Аана, эн тугу баҕараҕыный, тугу бэлэхтэтиэххин баҕараҕыный, бу арбахтан?.. – дии-дии Тороос күүл да күл буолбута.

– Туу!.. Суос сымыйаччы баара, «арааһы бары мунньар» диэбит буола-буола.

– Ыы-һы-һы-һы!.. – Тороос уйа иһигэр быардыы түһэн сытан, биир кэм күлэн иэрийэрэ.

– Сэрэн, хотуй, күлэ сытан аны сууллаайаҕын.

Тороос өссө үөһэ ыттан, хас да салаа буолан өрө өргөстөнөн арахсыбыт модьу мутуктартан тутуһан баран, икки атаҕар дыраччы тэбинэн тура түспүтэ, онтон дьоһуннаах уйа иһигэр лыгыччы олорунан кэбиспитэ:

– Аана, мин өксөкү көтөрбүү-үн, сымыыт баттыы олоробоо-он…

– Аньыы, хотууй!.. Хайдах буолаҕыный!..

– Уу, мантан наһаа үчүгэй көстүүлээх, оол күрүөлээх оттор логлоһон эчи астыктарын, кыраларын!.. – кыыһым уҥа ытыһын сүүһүгэр тутан чарапчылана-чарапчылана килэччи охсуллубут ходуһаны одуулаһара, ынах этэрбэстэрдээх атахтарын босхо ыытан хардары-таары тэбиэлэнэ оонньуура.

– Атаххынан тэбиэлэнэ оонньоомо, аньыы.

– Барыта – аньыы, аньыы!.. Эчи аньыыҥ элбэҕин… – Тороос атахтарын биэтэҥнэтэрин тохтоппута.

– Уйа иһигэр туох да суох дуу?!.

– Һоох… Киһи сэргиэҕэ туох да суох…

– Ол иһин… Туох кэлиэй…

– Бу, боруллуо уйата буолбатаҕа буолуо, баҕар, – диэбитэ Тороос.

– Чэ, салыҥнаах балык курдук, санааҕын уларытаҥҥын, мүччү туттара сатаама, – диэн дьүөгэбин дьээбэлээбитим.

Боруллуобут уйатын хаалларан, Тороос аны мохсоҕол уйатын көрдөрөөрү, кырдалбыт устун салгыы барбыппыт.

Бэс ойуур ырааһа, сырдыга сүрдээҕэ. Уҥуохтаах отон бэйэ-бэйэтиттэн утум-ситим силис тардан сыыйыллар. Отон угун курдук сэбирдэхтээх биир салааны ылан тартахха – быстан, туллан кэлбэккэ, силиһэ хоҥнон тэтигирии-тэтигирии бара турара. Хачыгырыы тыаһыыр лабыкталаах кырыс сири бэс туораахтара хойуутук таммалаан киэргэтэллэрэ. Кырдал, талан ылбыкка дылы, толуу, бөдөҥ-садаҥ мастара, араастаан эриллэн-мускуллан үүммүттэрэ, олоҥхоҕо кэпсэнэр остуоруйа дойдутун санатаннар, көрөргө олус астыктара…

Хас да аһара суон бэстэр, тииттэр силиргэхтэнэ силигилээн туралларын Тороос биһикки эргийэ көтөн, илиилэрбитин быластаан, тарбахтарбыт иминэн булсуһан кууһан, тутуһан туран саатаабыппыт. Кырдалы усталыы эрийэ-буруйа орҕочуйбут ыллык уҥа-хаҥас арахсан, онно-манна «уччуйан», сүтэн-оһон хаала-хаала салҕанара.

Үрдүк сир саала сибилигин ким эрэ талах сиппииринэн сиппийэн барбытын курдук ып-ырааһа, киһи ис-иһиттэн кычыгылана иэйэн сүүрүөн-көтүөн баҕаран кэлэрэ.

Кырдал тыа диэки намтаан баран, хат үрдээн тахсыбыт хотоол сиригэр, чөкө-чөкө ылан олордуталаан кэбиспиккэ дылы, арыы-арыы, ыт мунна баппат титирик ычыкыннара бөлкөй-бөлкөй өрө үтэн хойуутук үүммүттэрэ, мутукчалара суйданан, бүркүк курдук тунаҕыран көстөллөрө. Бэл дьоҕус арыы ычыкын маһа-ото аһара симсэ үүнэн, уҥуоргу өттүгэр туох баара көстүбэтэ. Мин испэр «ити хойуу ычыкын иһигэр киирэн олорбут киһи, ити ычыкын кэтэҕин көрөн сүүрэн кэлбит киһи…» диэн иэйэн кэлэрим.