Текст книги "Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)"

Лэгэй, убайдара ханна эмит улдьааран тэйэ түстүлэр да, сылгы далын иһигэр уурбут хаптаһын доҕуурдарын үрдүгэр сонно манаан олорон, туллук иҥнэрин кэтэһэр. Ол айылаах киһи мыҥаан олорор доҕууругар туох туллуга иҥниэй. Быралгы этэринии, арай, икки хараҕа суох төрүт балай онно эбиитин таас дьүлэй туллук эрэ иҥниэн сөп. Ол иһин уолаттар кэлин доҕуурдарын холкуос ыскылаатын, ампаар, балаҕан үрдүгэр ууран сир уларыппыттара. Киһи эрэ буоллар Лэгэй онно сатаан ыттыбат, убайдара үөһэ сырыттахтарына, тииҥи маска таһаарбыт ыт курдук аллараттан өрө мыҥаан, күн уотуттан харахтара саатан кыҥналлан турар. Хайыай, баҕа баһаам да – кыах суоҕа диэн баар, туохтааҕар да кыһыылаах, абалаах. Чоойун балта Маарыйа Биэрэлиин үксүн дьиэҕэ оонньууллар, уолаттар курдук устар уһун күнү быһа таска мэнээктээбэттэр.

Биһиги ынахпыт Кучур хайа да дьыллааҕар быйыл хойут төрөөтө, муус устар бүтүүтүгэр биирдэ оҕус оҕолонно…

Ынах төрөөбүт күнүгэр, Саабынап Ыстапааннаах сирэй оһохторун ураатыттан тахсыбыт кыым балаҕан сыбаҕын хаппыт киитигэр хатанан баран, сэбэргэнэни сиэн кыл мүччү уот бара сыста. Холкуос дьоно күнүс дьиэлэригэр олоруохтара баара дуо, ким да суоҕа, оҕолор үгэстэринэн ыалга, сорохторо ханна эрэ таска оонньуу сылдьаллара. Хата ону, муннаран, саһан сыалбас гынан барбыт убайдарыттан хаалан, ынах этэрбэһинэн чалбах уутун кэһэн бэллэйдии сылдьыбыт Лэгэй, дьиэ үрдүттэн буруо ытылларын көрөн, Дьэримиэйдээххэ, Борускуо биһикки ыаҕайа тигэ олордохпутуна кэлэн, тыллаатаҕым буолан булдьугураабыта. Кыра киһи диэтэххэ, хата, сэргэҕэ сүрдээх эбит этэ. Атын оҕо баҕар онно көрөн баран туруо этэ…

Борускуо биһикки уонна бэтэринээр Маппый сонно сүүрэн тахсан, балаҕан үөһэ ыттан уоту умуруорбуппут. Сэбэргэнэҕэ хатаммыт уот өһүө тас өттүн лаппа сиэбит этэ, хата тыала суох чуумпу, ылааҥы күн туран абыраабыта. Дьиэ иһигэр киирэн көрбүппүт, өһүөҕэ кэккэлэччи ууруллубут үрүт мастар быыстарынан хара хоруо көстөрө… Борускуо биһикки түннүгүнэн буруо бургучуйарын көрөөт, таска ойон иһэн күүлэҕэ саҥа тигиллибит ыаҕастар туралларын хабыта тардан ааспыппыт. Бүтэй ааныгар турар мас уһааттан уу сомсо-сомсо Ыстапааннаах балаҕаннарыгар сырсыбыппыт… Кэлин уот умуллубутун кэннэ дьүөгэм:

– Ыаҕастарбыт үлэҕэ-хамнаска бастакы сүрэхтэниилэрин бардылар, отой тэстибэттэр эбит… – дии-дии күлбүтэ.

Уолускан киһи Маппый маҥнай лаппа ыксаабыт быһыылааҕа, сүүрэн кэлбит омунугар балаҕан үрдүгэр биирдэ баар буола түспүтэ: ынах этэрбэстэрдээх атахтарынан буруо ытыллан тахсан бургучуйа сытар дьиэ даҥын харса суох тэбиэлээбитэ. Мин өй ылан күрүө тоһоҕотугар өйөннөрө ууруллубут тимир күрдьэҕи сулбу тардан ылан уунан биэрбиппэр аны онон хаһан тунайдаабыта. Борускуолуун – Дьэримиэй сүүнэлээх мас уһаакка кутан мунньубут уутун ыаҕастарбытынан харса суох таспыппыт, биһиги сүүрэкэлэһэрбитин көрөн, Холодоох Уйбаан кэлэн уу таһыспыта, балаҕан үөһэ тахсан Маппыйга көмөлөспүтэ…

Уот хата дөбөҥнүк умуллубута. Хаппыт киигэ хатаммыт кыым көрдүгэннээн биллибэккэ сэмээр сыккырыыр, онтон салгын оонньоотоҕуна, тыал үрдэҕинэ эмискэ кытыастан, күөдьүйэн эркини сиэн биирдэ багдас гына түһүөн сөп, иэдээн… Онон ыал үксэ оһохторун ураатын куруук көрүнэ-истинэ сырыттахтарына эрэ сатанар.

Холодоох Уйбаан кыыс оҕоҕо дылы синньигэс, чаҥкынас, былдьыры куолаһынан:

– Хата түбэһэ көйөн умулуойдубут… кыйгыттай сүүйэн-көтөн кыаһалыктаныы һии-һи-һи… – диэбитигэр биһиги, ааһар ааспытын кэннэ, күлсэн бычыгыраспыппыт.

Маппый искэ киирэн дьиэ үрдүн суора охсуу титирик маһын уот сиэн хоруордубут сирин уунан ыһыахтаабытыгар хойуу буруо бургучуйан тахсан чаана сүрдээҕэ.

– Куорат ыалларын курдук дьиэбитин хатаан барар үгэстээхпит эбитэ буоллар моһуоктаныа эбиппит, – Маппый хас эмэ сыл Дьокуускай куоракка үөрэммит, үлэлээбит киһи быһыытынан, дьаархаммычча санаатын эппитэ. Кырдьыга да оннук, куорат сир дьоно дьиэлэрин күлүүһүнэн халыгыраччы хатаан барар үгэстээхтэр үһү. Киин сиргэ уоруйах, түөкүн элбээн инньэ гынан эрдэхтэрэ. Оттон биһиэхэ дьиэни хатаан барар туһунан ким да, санаатыгар да оҕустаран көрбөт. Дьиэ аанын хатааһын – дьону уорбалаабыкка дылы, мэктиэтигэр, хайдах эрэ сатамньыта суох сүөргү быһыы курдук.

– Бу айылаах модьу оҥоһуулаах холуодаҕа курдары сааллыбыт тимир боробуойу хайдах да олуйан сыыйа тардан ылбаккын, күлүүһү алдьатар эмиэ уустук. – Мааппый чиҥ-чаҥ оҥоһуулаах халҕаны үтэн-анньан көрө-көрө саҥарбыта.

– Ойтон ийнэ диэн хайыаҥый, иэдээн буойлаҕына түйнүгүнэн киийэйгэй тиийэҕин, – диэн сыыбыргаабыта Холодоох.

– Дьиэ иһигэр уот турбут түбэлтэтигэр искэ киирдиҥ да ааны сонно саба охсуохтааххын. Тугун-ханныгын билбэккэ эрэ мээнэ түннүгү алдьатар сатаммат, салгын оонньоон уотуҥ дьэ ордук күөдьүйэн тахсар. Алдьаммыт түннүгү халҕан курдук дөбөҥнүк сабар, бүөлүүр кыаллыбат. Өйдөөтүҥ дуо, Холодоох Уйбаан?.. – Маппый, бастаан утаа уолуйан хабытайдаммыта ааһан, аттыгар наҥналлан турар Уйбааны эмиэ да сүбэлиир, эмиэ да дьээбэлээн үтэн-анньан көрөр киһилии, кэтит саннын таптайбыта.

– Ойнук эбит, – диэн биирдэһэ кыра оҕолуу кэтэҕин тарбана-тарбана, халыҥ уоһун үмүрүтэн мүчүҥнүү-мүчүҥнүү, улгумнук сөбүлэспитэ.

Биһиги, кыргыттар, Холодоох мүлүк-халык туттарын көрөн имнэнсэ-имнэнсэ күлсүбүппүт.

– Бээ эрэ, эн кырдьык да… хотоҥҥун хаһан балаҕаҥҥыттан араарар киһигиний доҕор? – Маппый Уйбааны көрүстэр эрэ ыйытар ыйытыытын бу сырыыга эмиэ хатылаабыта.

– Ээ, ой баҕас кыл түгэнэ буойлаҕа… – Холодоох хоруйа түргэн.

– Кыл түгэнэ даа… Тоҕо түргэнэй… Куруук кыл түгэнэ… Эйиэнэ барыта эҕирийиэх ыккардына… Быйыл хайаан да араардаххына сатанар. Аныгы дьон үтүө сиэриттэн-туомуттан туора турар диэн сыыһа. Оҕолоруҥ бары да утуу-субуу оскуолаҕа үөрэниэхтэрэ. Уолаттарыҥ, кыргыттарыҥ бииргэ үөрэнэр оҕолоругар: «Биһиги хотонноох балаҕаммыт силбэһэ тураллар, түүн аайы уубут быыһынан сүөһүлэрбит сыптарыйар тыастарын истэбит…» – диэтэхтэринэ эчи сүрэ да бэрт дии… Ити кэргэниҥ Сүөкүлэ хараҕын ньылбараҥа, одурууна эҥинэ барыта итинтэн. Ити айылаах хотон ыытыгар-дьаарыгар ама да харахтаах киһи хараҕа аһааҕырар ини. Итинник уораҕайга чээкэй абааһыта үөрэ-көтө киирэрэ чуолкай. Улахан уолгут эмиэ торохуомалаабыт сурахтааҕа, аны атыттаргыт эмиэ сутуллуохтарын сөп, сии кырбас бары бииргэ оонньуур, утуйар, биир дьиэҕэ олорор оҕолор бэйэ-бэйэлэриттэн сыстыспахха ханна барыахтарай… Бу айылаах үтүө саас кэлбитин кэннэ ыалдьа сытыы диэн… Аны сотору, отой сотору сэрии түмүктэнэн, кыайыы өрөгөйө буолуо… Биһиги кыһыл Аармыйабыт өстөөх арҕаҕар тиийбитин күн бэҕэһээ бырабылыанньаҕа кэпсээбиттэрин бэйэҥ истэн олороруҥ дии. Кыайыы күнэ үүнүө, дэлэ үчүгэй буолуо дуо…

Холодоох Уйбаан маҥнай утаа Маппый саҥатын кулгааҕын таһынан аһарыах курдук буолан иһэн, оҕолоро, кэргэнэ ахтыллыбыттарыгар, «кыайыы» диэн тыл этиллибитигэр, били мэндээриччи көрө-көрө тула-мала мэлээриҥнии турбут оттомо суох дьүһүнэ сүтэн, хайдах эрэ, улахан аньыытын таба этиттэрбит киһилии, мулук-халык туттумахтаабыта, онтон көхсүн этитэн баран:

– Маппый сөпкө этэҕин… Балы да сөпкө этэҕит… Үлэҕэ-хамнаска үтүлүйтэйэн… Быйыл баҕас, күһүн, от үлэтин кэйнэ, сий үчүгэйлик илтин кэйнэ, хайаан да хотоммун алаалыам… – дии-дии Уйбаан биһигини итэҕэйдилэр ини диэбиттии тургутардыы көрөн ылбыта. Холодоох Уйбаан ол көрбүт санньыарбыт харахтарыгар кырдьыга да: бэйэттэн бэйэ кэлэниитэ уонна этиллибит тыл экчи туоларыгар туох да саарбахтааһын суоҕа барыта холбоһон көстөргө дылылара. Мин ол түгэҥҥэ, омук бурдугун хоччорхой куулуттан тигиллибит, араас сурук-бичик ойуулаах, «тоҕус сиринэн торуттубут», халҕайбыт ыстааннаах, күн уота быһа сиэбит халтаҥ суккун сонун сиэбэ көтүрү тардыллан ылыллыбыта хараара эриэннэнэн көстөр, быата суох кылгас кулгаахтаах мукуу бэргэһэтин төбөтүгэр ньаппаччы кэппит Холодоох Уйбааны олус диэн аһына көрбүтүм.

Маппый хас сүүстэ эппит тыла кэмниэ кэнэҕэс, хомнуо хойут «сөптөөх сиригэр» дьэ тиийбитин өйдөөн, биир санааны үрүт-үөһэ ыаһыйалыы, лэбэйдии турбакка, кэпсэтиини сонно тута атыҥҥа көһөрбүтэ.

Ыстапааннаах Ыстапаанньыйа киэһэ үлэлэриттэн кэлэн баран, күнүс дьиэлэрин уот сии сыспытын көрөн, «һуу-һаа» буолан аймаммыттара.

Сорох ыал, ордук кыһыҥҥы улахан бытарҕан тымныылар саҕана, үлэлэригэр баралларыгар, кыра оҕолору дьиэ иһигэр бэйэлэрин эрэ хаалларан, арыйан тахсыбаттарын курдук халҕаннарын таһыттан лигиччи баттатан барар үгэстээхтэр. Сорохтор өссө кыра ыамайдары сылгы эбэтэр ынах тириитин үөһэ олордон өртөөн хааллараллар. Ол эмиэ сөпкө дылы. Ыал үксэ туруорбах балаҕаннаахтар, инньэ гынан тирии бүрүөһүннээх, чэҥ муус буолбут ыарахан, липпэ халҕаннар дьиэ ис өттүгэр нөрүйэн тураллара. Искэ сылдьар кыра оҕо хара күүһүнэн буор муостаттан тэбинэ-тэбинэ, ынчыктаан-ыҥарынан, ыадаччы мууһурбут халҕаны арыйан, кыбылла-кыбылла таска тахсан баран, төттөрү киирэригэр кыайбакка үлүйүөн сөп, илиилэрин-атахтарын иһэлитэн үлүйэллэрэ даҕаны. Онон оҕолоохтор итинник дьаһаналлара баа буолбатах. Саҥа хаампыт кыра ыамайдар барахсаттар дьиэлэригэр хаалан баран, ииктэригэр, саахтарыгар булкуллан, ууну-хаары хааһы оҥорон ньалҕарайданан, оһох күлүн үлтү ытыйан, көмөрү сиэн дьүһүн-бодо бөҕөтө буола-буола – ытаатахтарына көҥүл, ыллаатахтарына көҥүл. Киһи аһыныах, дьонноро таска тахсаары хачымахтастахтарына, үөрүйэхтэринэн, өртөнөр быаларын уунан турар оҕолор кытары баар буолаллар…

Айылҕа барахсан көтөрү-сүүрэри араастаан айылгылаан айарын киһи сөҕөр эрэ. Бу күһүн мунду туутугар киирбит баҕаны, чохуну ылҕаан ылан куһаҕан солуурга быраҕан, ууну кытта бииргэ булкуйан таһааран хотоммутун сыбыырбытыгар туттубуппут. Ынах сааҕын кытта хотон эркинигэр сыбаммыт баҕа, уһун кыһыны быһа чакылыччы тоҥон туран баран, саас күн уота хото сылыйан суоһаабытыгар, киһи дьиктиргиэх, тиллэн, таймаҥнаан кэлбитэ. Өссө кэлин отой да түһэн баран хаалбыт этэ…

Ньохо Миитэрэйдээх иккискэ үөрэнэр уоллара Миитээ курдуур ыарыы буолан Балаҕаччыттан кэлэн эбээҕэ эмтэммитэ хас да хонно. Төһө да халлаан ичигэс буоллар, уолу тымныйыа диэн таска таһаарбаттар. Эбээ Намыынаптарга баран бэйэтэ эмтиир: күҥҥэ үстэ, үүс түүтүн уматан кэриэрдэн баран, кыыймыт ынах арыытыгар булкуйан оҥорбут умунуоҕунан уол бааһын биһэр. Кус куорсунугар уймаан ыла-ыла Миитээни сиһин эргиччи бара сыспыт бып-бырдьыгынас бааһын түөрэтин умунуохтуур. Курдуур – улахан сэрэхтээх ыарыы. Эмтэммэккэ уһаттыҥ-тэниттиҥ, баалаттыҥ да өрүһүллүбэккин. Сискин эргийэ барбыт умунах иилии эргийэн кэлэн бэйэ-бэйэтин кытта силбэстэ, холбосто да – арбаҕастаах да абыраабат – өлөҕүн. Ол иһин «курдуур» ыарыы диэн ааттаабыттар. Быраастар кыайан эмтээбэттэр. Балыыһаҕа сытан, эмин сыыһаннар элбэх киһи суорума суолламмытын билэр буоланнар, ыалдьыбыт дьон сахалыы эмтэнэллэр. Үүс түүтэ – көтүппэт эмп. Үөрэхтээх эмп үлэһиттэрэ маҥнай утаа итинник эмтэниини хаарчахтыы сылдьыбыттар. Кэлин, ыалдьыбыт дьон үүс түүтүнэн эмтэннилэр да бары үтүөрэллэрин көрөн, бопсубат буолбуттар. Хата төттөрүтүн курдуур буулаабыт киһитин ити ньыманан эмтэнэригэр билигин бэйэлэрэ сүбэлииллэр үһү. Ыарыы отой искиттэн тэһэ сиэн таска тахсар буолан, үтүөрбүтүҥ да кэннэ чэрин онно хаалан хаалар. Үүс түүтүттэн оҥоһуллубут эминэн хайаан да күнү утары эрэ биһэллэр: маҥнай бааһын эргиччи онтон бэйэтин. Элбэх киһи саба түһэн кыҥастастаҕына ити ыарыы бэргиирин, сэтэриирин иһин, дьоҥҥо букатын көрдөрбөттөр.

Эбээ Намыынаптарга эмп оҥорон илдьэн биэрэн баран: «Уолгутун бу манан эмтээҥ…» – диэбитигэр Миитээ ийэтэ: «Эмээхсин бэйэҥ көрөн-истэн биһэриҥ буоллар, биһиги баҕар тугун эмит сыыһан кээһиэхпит…» – диэн сэрэхэдийэн буолумматаҕа.

Миитээ аҕыйах хонукка эмтэнээт да харахтан сыыһы ылбыт кэриэтэ үтүөрбүтэ, Балаҕаччытыгар, үөрэҕэр тэп гынан хаалбыта.

Сааһыары кыһын Ньөкөөрөр оҕонньордоох кыыстара Хоочоо курдуур буолбутун эмиэ эмээхсин эмтээбитэ.

Сорох дьон – быстах, халымыр да ыарыыны кэмигэр сатаан сөпкө эмтэммэккэ сэтэритэн, бэргэтэн кэбиһэн, устунан саастарын тухары аһааҕыраллар. Үрдүк айыылартан, айылҕаттан айдарыылаах: отоһут, уҥуох тутааччы, хаанньыт, түөнньүт дьон – нэһилиэкпитигэр, эбэтэр чугас эргин олороллоро абыраллаах суол. Төһө да бобуу-хаайыы баарын иһин, дьон син биир көрдөрөллөр, эмтэтэллэр. Сурах-садьык сир-буор аннынан иһилиннэҕинэ, саҥа былаас дьоно сөбүлээбэттэр: отоһуттары, хаанньыттары анаан-минээн оҥостон кэлэн улаханнык түүрэйдииллэр, аны эмтээбэтигэр андаҕатан тылын ылаллар.

Биһиэхэ, эбээ эмээхсин уонна Мытыйыс оҕонньор – тостубут уҥуоҕу сатаан табан туталларынан биллэллэр. Мытыйыс бэрт эдэриттэн уҥуох тутар дьарыктаах үһү. Киһи ордук сөҕөрө, дьиктиргиирэ диэн – бу дьонуҥ, анал үөрэхтээх быраастар да сатаан табан тутан ыпсарбатах уҥуохтарын хат тоһутан, кыыймыт ынах арыытынан ньалҕаарыччы биһэн сылытан, сэмээр, уһуннук, наллаан дэлби имэрийэн-томоруйан, тарбахтарын сүрэҕинэн, илиилэрин иминэн бигээн оннун-туойун булларан, хата, кимнээҕэр ордук эмтээн, үтүөрдэн кээһэллэр.

Мытыйыс оҕонньорго урут, мин Айдаҥҥа кэлиэм иннинэ, киин куораттан Сүллүгүрүөп (Селюгров) диэн быраас үөрэҕэ үөрэхтээх киһи кэлэн саннын дуу, бүлгүнүн дуу уҥуоҕа эчэйбитин эмтэтэн, үтүөрэн, улаханнык сөҕөн-махтайан барбыта үһү диэн кэпсииллэр.

Былыр биһиги дойду эргин ааттара ааттаммат сүдү, ыар ыарыылар кэлэн ааспыттара биллэр. Ойуун, удаҕан, көрбүөччү, түүллээх-биттээх, аһаҕас эттээх-сииннээх дьон кэпсииллэринэн ол ыарыылар иччилэрэ илэ бааччы киһи моһуоннанан көстөллөрө эбитэ үһү.

Урут өрдөөҕүтэ, улахан ыарыылар тура сылдьыахтарын иннинэ, бу эҥээр ууһаан-тэнийэн олорбут халыҥ аҕа уустарыттан, ол айылаах өлүү-сүтүү түмүгэр аат ааттатар биир эмэ киһи хаалбыт, сорох ыалтан чороҥ соҕотох да киһи ордубатах түбэлтэлэрэ кытары бааллар. Былыр-былыргыттан, хайдахтаах курдук киһи-сүөһү бөҕөтө тоҕуоруспут, баһыллар быйаҥнаах, өҥ-тот сирдэр – курастыйа иччитэхсийбит кур кураанахха, кут-сүр тохтообот түҥкэтэх түөлбэлэригэр кубулуйбуттара биллибэт.

Ааттара ааттаммат улахан ыарыылар ааспыттарын кэннэ аны сэрии алдьархайа адаҕыйдаҕа, эмиэ өлүү-сүтүү, сутааһын, аас дьыллар; эмиэ ыал-ыалынан имири эстиитэ, хоргуйан өлүүтэ. Саатар нэһилиэк аайы ис дьаҥа өрө туран бэйэлэрэ нэһиилэ иэҕэҥнэһэ сылдьар дьону кэбэҕэстик суорума суоллаталаата.

Үгүс холкуостар бэрэссэдээтэллэрэ «үөһэттэн» дьаһал, хонтуруол кытаанаҕа бэрдиттэн, муҥхаҕа төһө да балык кэлбитин иһин, бэл утары сииргэ бэрт дуона суоҕу бэрсэллэрэ. Оннооҕор күһүн, бурдук быһыллан, араҥастанан бүппүтүн кэннэ – бааһынаттан тыыппалаһар, эбэтэр күтэр хаһааһын булан хостоон, куурдан, хатаран суорунаҕа тардар чып кистэлэҥ буолара.

Эдьиийбит Өксөөн ыаллыы холкуостар олохторун-дьаһахтарын мэлдьи истэ, билэ-көрө сылдьара… Астыыр дьиэҕэ үүт эрийдэхтэринэ кыра хончоҕорунан сэппэрээтэр үүтүн күүгэнин баһан биэрэллэрэ, сайын отчуттарга суорат сүгэн илдьэн түҥэтэллэрэ. Кэтэх сүөһүлээх да ыал үрүҥ астарыттан бэйэлэригэр ордорумматтар, кыайан сатабыллаахтык дьаһанан олорооччу бэрт аҕыйах. Булгуччулаах эт, арыы нолуогуттан туох да ордубат. Киһи күн сиригэр олох олорор туһуттан араас үөйбэтэх-ахтыбатах эгэлгэ эрэйи-кыһалҕаны, моһолу-буому бары туоруур.

Икки атахтаах татым санаатыттан сириэдийбит, аан дойдуну бүтүннүү атыйахтаах уулуу аймаабыт бу сэрии сылларыгар – арай күөх далай балыга, баҕата, арай тыа көтөрө-сүүрэрэ туох да буолбатаҕыныы кэмигэр төрүүр-ууһуур, киниэхэ аһыыр ас татымсыйыыта, олорор олох огдолуйуута диэн суох быһыылаах.

Оҕо дьон, маҥнай окко киирбит кэмҥэ, бастакы сыралҕан куйаастарга буһа-хата оттуу сылдьан: сүрэҕи сүүдүтэр дыргыл сыттаах, ситэн-силигилээн ахан, сэлбиргэстэнэн-илбиргэстэнэн, хараара көҕөрөн хоҥкуйбут хойуу мутукча, ытарҕалаах сэлибирэс сэбирдэх күлүгэр саһан, сайа охсор сиккиэр тыалга, үөл мутукка бигэтэн ыллаан чуопчаарар тэһии чыычааҕы; үөһээ да үөһэ күөх халлаан мэндээркэй урсунугар, сүрэҕи-быары сүүдүтэр сөрүүҥҥэ эргийэ көтөн элиэтиир элиэлэри көрдөхтөрүнэ дэлэҕэ: «…Оо, туох да кыһалҕата суох ити кэрии мааны чыычааҕа буолан, оол, көҥүлгэ көччүйэр көтөрдөргө кыттыһан – олох кэрэтин, сүмэтин эрэ сүүйэн иһэ сылдьыбыт киһи баар ини…» – диэхтэрэ дуо.

Төһө да ынырыктаах ыар ыарыылар өрө туран, кэлэн аасталлар, быдан былыргы дьыллар саҕаттан атааннаах-мөҥүөннээх амырыын сэриилэр адаҕыйдаллар айылҕа оҕото – киһи барахсан син ордон хаалан, сап саҕаттан салҕанан олоҕу салгыыр…

Тоҕо эбитэ буолла, ала чуо, биһиги дойдубут эргин, (Дьалкылдьыма) эбэ эҥээригэр олорооччулары араҥ ыарыы буулуу сылдьыбыт. Ол иһин дьоно туох эмит куһаҕаны үөҕүстэхтэринэ: «Араҥ эбит… Араҥ курдук сидьиҥ киһи…» – диир үгэстээхтэр.

Араҥ буолбут дьону кыайан эмтээбэттэрэ, биир үксүн эмп-томп да кырыымчыга, суоҕа кыайдаҕа. Бу амырыын ыарыыга ыалдьан үгүс киһи өлбүтэ үһү. Араҥ туһунан элбэх, эгэлгэ кэпсээн уос номоҕор хаалбыт. Дьүөгэм Тороос миэхэ биир маннык үһүйээни кэпсээн турар:

Араҥ буулаабыт кэмигэр, оччотооҕуга, саха дьоно өтөх-өтөх аайы бытанан, алаас-алаас аайы арҕам-тарҕам ыһыллан олороллоро эбитэ үһү. Ол да буоллар ыарыы обургу идэмэрдээх илэ иччи буолан, сир-сири тилийэ сүүрэн элбэх киһини суорума суоллаабыт, ыалы ыалынан, аҕа ууһунан имири эспит.

Айдаҥтан көһү кыайбат тэйиччи сытар Одуҥда диэн дьоһуннаах күөл эргин олохтоох хас да ыал араҥ ыарыыга ыалдьыбыттар. Олору, дьону сутуйуохтара диэн дьаарханан, Одуҥда эбэ таһыгар туспа туруорбах балаҕан тутан олохтообуттар. Кэргэттэрэ, дьонноро, анал ыйыллыбыт сиргэ, ас аҕалан уураллара үһү. Бэйэ-бэйэлэрин көрсүө, алтыһыа суохтаахтара. Оччоҕо да, баччаҕа да дьон быһыыта, майгыта-сигилитэ араас буолар баҕайыта. Сорохтор, ыалдьыбыт дьонноругар, ыарыыга хаптарыахпыт диэн ытырыктатан буоллаҕа, куттанан ас да таспаттара эбитэ, аны аймахтарын букатын да сир-халлаан ыккардыгар хаалларан, күрээн, көһөн күккүрээн да хаалбыттар бааллара үһү.

Бары биир балаҕаҥҥа хаалла сытар араҥ буулаабыт эрэйдээхтэрэ төһөлөөх сору-муҥу көрбүттэрин, инчэҕэй эттээх тулуйбат энэлгэнин энэлийбиттэрин киһи сэрэйэр эрэ. Аны ол муҥнаахтарыҥ бэйэлэрэ да дьоммутун, оҕолорбутун сутуйуохпут диэн мээнэ кэлбэттэрэ-барбаттара үһү.

Сорох үһүйээҥҥэ кэпсэнэринэн, ыалдьыбыт дьону ол туппут дьиэлэригэр тастарыттан хатаан хаайа сыппыттар. Өлбүт киһилэрин ол сордоохтор бэйэлэрэ күүлэлэрин иһигэр, балаҕан кэтэҕэр баар умуһахха үҥкүрүтэллэрэ үһү дииллэр. Астарын буоллаҕына чуолҕанынан биэрэллэр эбит.

Биир саас хаар ууллан, аҥхалаат, күлүк сирдэргэ суугуначчы кэһиллэр көмүрүө эрэ хаалан, ол да өрө тэмтэйбит күн уотуттан күлүмүрдүү чаҕыллан дьоҕуһаан эрдэҕинэ, анал сиргэ уурбут астарын хас да хонугу быһа ким да кэлэн ылбатаҕын иһин дьиктиргээн, ыраахтан кэтээн, чуҥнаан-чуҥнаан баран, балаҕаны кэлэн көрбүттэрэ – били эрэйдээхтэр, түөрэ бары, хайыы-сахха күҥкүйэн, көрүөхтэн эрэ ынырык, сүөргү көстүү буолан сытаахтыыллара эбитэ. Ол дьонтон соҕотох уончалаах кыыс оҕо ордубута бар ириҥэнэн устан, уҥуохтаах-тириитэ, суккуруур тыына эрэ хаалан баран, титирик адарай анныгар кирийэн, хохту хараҕа харахтарынан супту одуулаан олорорун – эдэригэр инньэ көмүстээх Алланынан, Бодойбонон эҥин эргийэ, тэлэһийэ сылдьыбыт, Атааннаах уола Силлибэт диэн түөкүн киһи баара, атаранан түөскэ кэйэн тыынын салҕаабыта үһү диэн кэпсэл эмиэ баар… Сонно тута ол балаҕаны уоттаан кэбиспиттэр…

Кэлин да дьон куттанан бу сиртэн дьалты тутталлара. Нөҥүө сылыттан хара хоруонан көрөн сыппыт балаҕан онно, киһи дьиктиргиэх, хоточчу түһэн, симэлийдэр-симэлийэн барбыт. Балаҕан турар кэмигэр, бэрт элбэх чардааттаах киһи уҥуохтардаах, үрдүк, кырдал сир эбитэ. Хас да сыл буолан баран, тохтоло суох хотойо турбут балаҕан оннугар уу хонон, мустан көрдүгэн үөскээбит, кэлин, кэбирээбит сирэ сириттэн отой да бэрт дириҥ чөҥөрө чүөмпэ көлүйэҕэ кубулуйбут. Көлүйэ уута көрдөххө хап-хара өҥнөөх эбит, оттон баһан ыллахха син биир уу-уу курдуга үһү. Киһи хараҕын «баайар» хара уулааҕын иһин ол көлүйэни Хара Уулаах диэн ааттаабыттар.

Мин Хара Уулаах диэн ааттыыр көлүйэлэрэ Одуҥда эбэ таһыгар баар сураҕын эбээ эмээхсинтэн истибитим, бэйэм ол эргин сылдьа, көлүйэни көрө илигим…

* * *

Биир үтүө күн хассабыык кыыс – Түктүкэ Аана Ылдьааттан сурук аҕалла. Ылдьаа дойдутугар эргиллэн иһэрин туһунан үс муннуктаах сурук суруйан киһинэн ыыппыт… Ылдьаа кэлэн иһэр үһү!..

Эбээ уола иһэр сураҕын истэн улаханнык үөрдэ, ол эрээри сайбыт санаатын таһыгар биллэрбэтэ. Сирэйэ-хараҕа уратытык, көннөрү көнньүөрүүттэн атыннык сэргэхсийбититтэн эрэ эмээхсин сүргэтэ көтөҕүллүбүтүн сэрэйиэххэ, таайыахха сөбө.

Сурук Дьокуускайтан бэрт түргэнник, суһаллык кэлбит: «… Дьокуускайга тохтоон кыратык эмтэнэ түһүөм, ол эрээри суол алдьаныан иннинэ тиийэ сатыам…» – диэбит.

Холкуостан сэриигэ барбыт хас биирдии киһи дойдутугар эргиллэрэ улахан сонун. Хассабыык Ылдьаа суругун аҕалбыта сонно тута Айдаҥҥа тарҕана оҕуста… Эмээхситтэр, оҕонньоттор сурах хоту истибиттэрин, аны чуокайын, эт кулгаахтарынан биһигиттэн бэйэбититтэн сураһаары кииртэлии сырыттылар…

Мин эбэбин кытта сылгыһыттар үлэхтэринэн түү сөрүө тигэбит. Саас сылгылары кырыаччынан тараан, түүлэрин сыа-сым курдук чөкө тутан мунньаллар. Ардыгар далга тиийэн кыргыттар бэйэбит эмиэ сымнаҕас сылгылары тарыыбыт. Тыытырыйа сылдьар Дьөһөгөй оҕолоро барахсаттар бэйэлэрэ да эттэрэ-сииннэрэ кыһыйан, туран биэрэллэр. Тараатахха – тэрэйбит уһун кыламаннаах харахтарын симириҥнэтэ-симириҥнэтэ утуктаабыттыы туттан иһийэ таалаллар. Дал иһэ бүтүннүү сылгы түүтэ, онно-манна күрүө сиэрдийэтигэр, турута тыыппыкка дылы, түү мөчөкөлөрө көстөллөр. Ол эрээри күүстээх тыал түстэҕинэ көтүтэн, сууйбукка-соппукка дылы ыраастаан кэбиһэр, онон сылгыны тэлгэһэ, тиэргэн да иһигэр көҥүл тарыахха сөп.

Уолаттар сылгы сааҕын хаарчах тас өттүгэр хаһыйа күрдьүбүттэрэ лоһугуруу харааран биир кэм үллэйэр, үрүт өттө салгын сиэн бытарыйан, хаһыйа тэптэххэ «лыах тэллэйин» курдук бурҕаҥныыр. Уһун кыһыны быһа дал иһигэр тохтубут от сыата, кир-хах, күн уотуттан күүс хомунан чигди хаары быһа сиэн хара сиргэ тириэрдибит; хаар уутун иҥэриммит нүөл сир – киһи эрэ өйүн-санаатын сэргэхситэр, сүрэҕин-быарын сылаанньытар дьикти кэрэ сыттаммыт.

Кыбыы тас өттүгэр үүммүт иирэ талахтар, үнүгэстэммит үөттэр, били, кыһын бүк тартыҥ да тырыыҥкалана тоһуттар бэйэлэрэ, билигин төһө да имиппитиҥ иһин тостуох эрэ быһыылара суох. Хойуу тыа үөһүттэн ил гынар ичигэс тыал үрэн сирилэттэҕинэ – күнүс күн сырамар ирэн көймөстүбүт ойуур сымала сытынан сайа охсоро – саппаҕырбыт да санаалааҕы сэргэхситиэх айылаах.

Аҕыйах хонуктаахха диэри дэриэбинэ иһэ толору туллук этэ, билигин үөрдэриттэн быстан хаалбыт биир эмэ туллук ымыылары, чооруостары кытта ыкса доҕордоһон, төттөрү-таары атын аҕайдык дьоһумсуйа туттан «кэлиҥ манна, онно көтүөх…» диэбиттии бас-көс буолан, чурулуу-дьирилии саҥарса-саҥарса, тырыбынайа көтөллөр. Итинник биирдиилээн хаалбыт туллуктар уйа туттан төрүүллэр, кус түркүнүн саҕана, били, сааскы үрүҥ бэйэлээх түүлэрэ туруттан, эриэн өҥнөөх чыычаахха кубулуйаллар.

Сарсыардаттан киэһээҥҥэ диэри дьэргэлгэн дьирибинии оонньуур. Ардыгар киһи хараҕын баайан дьиктиргэтэр: кэбиһиилээх оттор – сүүнэ булгунньах саҕа өрө сүгүллэн тахсаллар, кэрии тумуһахтарын үөттэригэр хатаммыт хабдьылар хаас аҕа буолан бөдөҥөөн хаала-хаала оччууллар. Ыраах көстөр чугаһыыр, чугас көстөр ыраатар, тэйэр, букатын да сүтэр…

Арыылаах эбэ хобурдаан, үрдүк мэҥэ халлаан киэҥ урсунун кэтит күөнүгэр түһэрэн, биир кэм көҕөрөн мэндээрэр. Күөл мууһун кыһын онон-манан быһыта сылдьыбыт суоллара чигдитийэ кытаатан, ала чуо, кини эрэ ууллубакка, үрүҥ өтүүлэри кэккэлэһиннэрэ соспукка дылы кылбайан, эрийэ-буруйа субуллар.

Үнүр Улахан Баһылай кыһын айаҕа киирэн ырбатын тоһутан барбыт саһылын, саас хаар ирэн суола тахсыбытыгар, онон хайан булан аҕалбыта. Баһылай быйыл: биир кэрэмэс, үс өлөҥ кыһыл саһылын кытта икки кырсаны бултаата…

Айдаҥ көлүйэтигэр уһун сааһы быһа бэрт элбэх ойбон аллаһыллан, оҕолор күннэтэ куйуурдааннар, ньамах, өрдүйэ бөҕөнү хостооннор – билигин көлүйэ үрдэ харанан көрө сытар. Куйуур ойбонноро сиҥэ уутун бэйэлэригэр супту тардан, мэктиэтигэр бурууламмыттар. Ойбоннор кэҥээннэр, чөҥөрүйэ хараараннар, киһи эрэ этэ тардыах айылаах…

«Ырааһы көрөөччү» кыргыттар: Мытыйыс Маарыйата, Балаҕаччыттан кэлбит сиэстэрэ кыыс ыаллары кэрийэн бөхтөрүн-сыыстарын хомуйтардылар. Торохуома ыарыы элбээн, ыраастык, сэбэрдик туттан олороллоругар сүбэлииллэр. Хас биирдии киһи хайаан да туспа, анал соттордоох буолуохтааҕын ирдииллэр. Одуруун – сүрдээх сыстыганнаах. Ыалдьыбыт киһини кытта биир сотторунан соттор буоллуҥ да, сонно тута сутуллаҕын. Торохуомалаабыт киһи улахан эрэйи көрөр: түүн утуйбат, күнүс да олорбот. Кып-кыһыл этинэн көрбүт оҕонньоттору да, эмээхситтэри да киһи үгүстүк харахтыыр.

Биһиги дьүөгэбит Киристиинэ эмиэ торохуомалаан хаалан бадьыыһырда. Быркылаахха бара сылдьан көрдөххө Киристиинэ маҥан холуста сотторунан хараҕын сотуннаҕына хаан биһиллэр эбит этэ. Кыһыйара бэрдин иһин дэлби аалынан кээһэр үһү.

Биирдэ маннык дьикти түбэлтэ буолла. Доҕорбут Киристиинэ Балаҕаччыттан харах эмэ аҕалтаран таммаҕынан куттарар. Онто отой көмөлөспөтөх. Эдьиийэ Өрүүнэ (Киристиин төһө да хаан аймаҕа буолбатаҕын иһин, Өрүүнэни мэлдьи эдьиийим диирэ) Балаҕаччы балыыһатыгар асчытынан үлэлиир, ол сылдьан харах эмэ аҕалбыт…

Биир күн, киэһэ, борукка таска үлэлэнэн киирэн баран Киристиин ыарыыта бэргээн, тииһигирэн икки ытыһынан харахтарын саба туттан оронугар сыппыт… Төһө да туһалаабатын иһин, түннүк холуодатыгар сээкэй атын эмтэри кытта булкуһа турар хараҕын эмин куттараары Өрүүнэни соруйбут. Хараҥаҕа балыйтаран буолуо, Өрүүнэ, били, Балаҕаччыттан аҕалбыт эмин оннугар, улахан хаапылынньыгынан дьуоту оборторон ылан, халтаһаларын атытан сытар кыыска, ылла да, эр-биир таммалаталаан кэбиспит… Дьэ эбэтэ, доҕоор, кыһыл этинэн көрбүт сиикэй бааска кутуллубут дьуот абытахайа дэлэ буолуо дуо…

Саҥаһа Силбэх Маарпа, кыыһа аймаммытын истэн: «Куттубутуҥ да ыраатта, хайа муҥун, ыарыыга эмэ тиийдэҕинэ бэргиир баҕайыта…» – диэбит.

Дьуот уонна харахтарын эмэ иккиэн хара өҥнөөх, биир моһуоннаах, кыра, таас иһиттээхтэрэ эбитэ үһү. Киристиин итинник аһытааччыта суох ээ диэн, эдьиийиттэн тугу куппутун ыйыппыт… Өрүүнэ кэлэн түннүк холуодатыгар турар эмтэри ылан сытырҕалаан көрөн баран, дьэ «уолуйуу-өмүрүү» бөҕөтө буолбут…

Киристиинэ: «Киһини букатын да балай, көрбөт оҥордуҥ буолбат дуо!..» – диэн ытамньыйа-ытамньыйа, эдьиийин мөҕүттэ-мөҕүттэ, хараҕын хаста да төхтүрүйэн суунан муҥнаммыт… Буруйдаах киһи Өрүүнэ тугу утары этиэ баарай, хайдах да буолуон булбакка, балтын тула көтө сылдьан уоскута сатаахтаабыт…

Хаста да сууммутун кэннэ, Киристиин хараҕын ыарыыта арыый да намырыы быһыытыйан, бэйэтэ да наҕыл, холку майгылаах кыыс уоскуйбут, туох да тохтоло суох кэлэ турар харахтарын уутун өрбөҕүнэн сотто-сотто оронугар сытан устунан утуйан хаалбыт…

Сарсыарда эдьиийин кытта Балаҕаччы балыыһатыгар барыах буолбуттар. Өрүүнэ ыҥыырдаах ат уларсан кэлэ сылдьара эбитэ: «…Мэҥэстэн тиийдэхпитинэ бырааска көрдөрүөҥ…» – эҥин диэн, Киристиини алы гынан, элэ-была тылын барытын эппит…

Арай, Киристиин сарсыарда турбута, хараҕын ыарыыта ааһан хаалбыт, били, кыһыйан сордуура, аһыйара сүппүт. «Туох буолтай» диэн таска тахсан тула-мала көрүөлэммит… Бэркэ диэн дьиктиргээбит…

Ыарыыта сүппүт киһи тоҕо Балаҕаччылыы туруой «туох, хайдах буолар эбит, онуоха-маныаха диэри кэтэнэн эриэххэ» диэн тохтообуттар…

Дьуот кутуллубут киэһэтиттэн ыла Киристиинэбит хараҕа оһор аакка барда: кыһыл этинэн көрбүтэ сыыйа-баайа сүттэ, ыалдьара, кыһыйара ааһан устунан үтүөрэн хаалла. Онон Киристиинэ торохуомалаабыт хараҕын эдьиийэ дьуотунан «эмтээн» үтүөрдэн кээстэ. Сорох итэҕэйбэт дьон эмиэ бааллар: «Ама хайдах дьуокка үтүөрүөй…» – дэһэллэр. Одурууннаабыт дьоҥҥо Өрүүнэ сүбэлиир: «Хараххытыгар дьуотта куттуҥ, ол эбит көтүппэт эмп…» – диир. Бэйэтэ быраас үөрэҕэр барыах курдук эҥин саҥарар-иҥэрэр, туттар-хайыыр. Биһиги кистии-саба күлсэн бычыгыраһабыт… Кырдьаҕастар дьуотунан эмтэнэртэн кыккыраччы аккаастаналлар, туох да иһин буолумматтар: «Аны тэһэ сиэҕэ…» – эҥин дэһэллэр. Эдэр да өттүлэрэ саарбахтыыллар, дьаарханаллар. Биһиги Киристиинэбит буоллаҕына хараҕын ыарыыта букатын ааһан, оһон, үөрүүтэ-көтүүтэ сүрдээх. Уҥуор, Быркылааҕар бүгэ сыппыт бэйэтэ, Айдаҥ кулуубугар күн аайы, өссө күҥҥэ хаста да кэлэн барар буолла. Урут: «Торохуомалаах аата кыргыттарга хайдах барыамый, аны ыарыыбын сыһыарыам…» – диэн ыҥырбыппыт да иһин, кыккыраччы аккаастаан, кэлээччитэ суох. Бииргэ олорор дьүөгэтэ Куһаҕанчай Маарыйаттан эмиэ тэйэ туттара. Быркылаах өтөҕөр сыһыары тутуу дьиэлээхтэр: ампаар дьиэҕэ кэлин балаҕан тутан салҕаабыттар. Ампаарыгар – Силбэх Маарпалаах, балаҕаныгар – Лэкээрэй эмээхсиннээх олороллор. Маарпалааҕы кытта Уодьас кыыһа Харытыыннаах, Лэкээрэйдээххэ – Уодьас кийиитэ Кэтириин уонна Токуу эмээхсиннээх дьукаахтар…

…Дьиэ үлэтэ, түбүгэ хаһан да бүппэт. Мин отум таһыыта түмүктэниэҕиттэн эмээхсиҥҥэ көмөлөһөммүн дьиэбэр олоробун. Балаҕан ис-тас үлэтэ, хотон түбүгэ үгүс.

Биһиэхэ турбут холкуос кууруссаларын түөрэтин өлөрбүттэрэ, эбээ бэйэтин кэтэх уонча кууруссатын кытта дьэрэкээн өҥнөөх бөтүүктэрбит эрэ хаалбыттара. Саас сатыылаан, күн уһаан, көтөрдөр күннэтэ сымыыттыыллар. Сэттэлии, аҕыстыы, ардыгар бары «төрөөтөхтөрүнэ» уон да сымыыты күн аайы хомуйабыт. Эдэр кууруссалар буоланнар бэйэлэрэ да сымыыттыыр уотаҕалара, үгэннэрэ.

Били, Улахан Баһылайдыын Дьабарахаан көлүйэтиттэн куйуурдаан аҕалбыт балыкпытын таска уҥучахха уура сытан көтөрдөрбүтүн аһатабыт, бэйэбит да сиибит. Көлүйэбитигэр кэлин хаста да бара сылдьыбыппыт. Кэлиигэ, хоннордохпут аайы, балык киирэ, муста турара. Мундута элбэҕин, эмиһин иһин, аҥаар илиитэ суох Чөөдүү Миитэрэй кытта баран куйуурдуу сылдьыбыта. Кыра көлүкэ диэтэххэ бэрт элбэх балык баһыллыбыта. Тартаайа «түөкүн» талах туркунан хаста да кырыммыта. Онон Улахан Баһылай күһүн кэлии хаһан кээһэн элбэх киһини аһатта…

Кыра ынахпыт Чылахаччыйа өлбүт оҕото, тилиир тарбыйах аҕыйах хонукка туттуллан, ийэтин бэриҥин үҥүлүйэн баран тохтообута. Торбос тириитэ быраҕыллыбат, эбээ инчэҕэй тириини субатын үрэн, таска салгыҥҥа күрүөҕэ иилэ ыйаан хатаран баран ньып-ньылыбырас буолуор диэри имиппитэ – туома бэйэтэ сымнаҕас өрбөх курдук. Үтүлүк, кэтиинчэ, атын да таҥас тигиллиэн сөп. Онон туох да мээнэ сыыска-буорга быраҕыллыбат, хаалбат.

Икки Баһылай иккиэн холкуос сааскы ыһыы иннинээҕи араас иирбэҕэ-таарбаҕа үлэтиттэн ордубаттар. Сайылык хотонун сөргүтүү, күрүө-хаһаа, халтаама абырахтааһына, тутуу маһын кэрдиитэ, онтон да атын үлэ үгүс.

Улахан Баһылай кыбыыга от ыйаан бүтэн турар, саас от дэлэйдик тиийэр чинчилэннэ да кэмнээн биэрии тохтуур. Ким да үлүмнэспэт, сүөһүлэр син биир сииллэрин эрэ сииллэр.

Ынах төрөөһүнэ элбээн, Настааччыйа күнүн үтүөтүн хотоҥҥо барыыр. Огдооччуйа – отох, итэҕэс тарбыйахтары туспа тутан, олору көрөр-истэр, аһатар, кыра оҕолуу бүөбэйдиир, харайар. Киниэхэ биһиги кыргыттар мэлдьи көмөлөһөбүт. Сорох ороһу тарбыйах маҥнай утаа ийэтин да эмэр кыаҕа суох. Бытыылкаҕа үүт кутан, баһын хантатан, айаҕын атытан үүт кутабыт, оччоҕуна ыйыстан куллурҕатар, сороҕор чачайар хайыыр, муннунан тыбыырар. Кэлин сэниэлэннилэр да ийэлэрин бэйэлэрэ эмэллэр. Били, аҕыйах хонуктааҕыта сүһүөхтэрин үрдүгэр нэһиилэ дьирээлэһэр ньирэйдэр төлөһүйэннэр, атын аҕай, киһини түҥнэри көтүөх айылаах тилигирэһэллэр. Ону көрөн, түүннэри түбүгүрбүт түбүкпүт түмүгүттэн, сырабыт таах халтайга хаалбатаҕыттан үөрсэбит эрэ… Отой итэҕэс, эрдэ төрөөбүт, бэрт уһуннук бүөбэйдэтэр тарбыйахтар эмиэ бааллар. Оннук торбостору дьиэбитигэр илдьэн сылаас сиргэ сытыаран үрдүттэн аһатабыт. Сорох тарбыйах төһө да дьаныһан туран көрбүт-истибит иһин өлөр, үксүн «аҕылыыр» буолан быстараллар, оччоҕо кыра оҕолор аһыйан ытаһаллар.