Текст книги "Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)"

Халлаан хайыы-сахха хараҥаран, борук-сорук буолан эрэр.

Балаҕаччылыыр суол аартыгынан сыарҕалаах аттаах киһи көлөтүн туйаҕын тыаһа киэһээҥҥи дьыбарга чабырҕаччы тыаһаан кэлэн, хайа эрэ ыал бүтэйин айаҕар тохтоото.

Ыттар айанньыты, маҥнай утаа, ситиннэ тутан, субу аҕай сиэх-аһыах айылаах омуннаахтык ардырҕаһан үрбэхтээн баран, эмискэ ах бардылар.

Дэриэбинэ илин өттүгэр кыра оҕо ытаан марылаабытыгар, «ити хайалара ытыырый» диэн дьиктиргээммин, иһиллээн турдум. Сотору оҕо ытаан тохтоото, балаҕан халҕана аһыллар-сабыллар тыаһа либиргээтэ, ону даҕаспытынан аны ханна эрэ дьахтар киэҥ баҕайытык күлэн саһыгыраата, туох да дьалаата суох күлүүнү истэн мин бэл сонньуйан ыллым… Ытабыл уонна күлүү… Эбээ: «Ытыыр уонна күлэр аҕас-балыстыылар…» – диэбитин санаан, испэр «кырдьык да оннук ээ» дии саныыбын… Ити арааһата, арааһата да буолбатах, чахчы кини, Хаалаан Кэтириин саһыгырыыр саҥата… Кини-кини, чуолкай кини киһи уонна ким ити курдук дьыбар түспүтүн, салгын аһыллыбытын кэннэ айаҕын муҥунан алларастаабыт үһүө…

Били уһун күнү быһа тиэргэн тиитин туорааҕын күрдьүк үрдэ хараарыар диэри тоҥсуйан түһэрэ-түһэрэ, сыа хаар үрдүнэн ойуоккалаһа сылдьан аһаабыт ымыылар дьэ мэлийбиттэр, тэлгэһэ иһэ тыаһы иһиллээбиттии чуумпурбут.

Бүдүө-бадыа борукка оол курдук ойбоннуур суол устун хайа эрэ дьахтар толору уулаах икки ыаҕаһы кэдэйбит оргуһуоҕар иилэн бэйдэҥнэтэн иһэрэ – арҕаа саҕахха саспыта ырааппыт күн уотун өһөн эрэр сарыалыгар омооно эрэ барыгылдьыйар.

Ыстапаанньыйалаах киэҥ көҥкөлөйдөөх сирэй оһохторун ураатыттан эмискэ хойуу кыымнар үрэл гынан оргуйан таҕыстылар, арааһата, дьиэлээхтэр оһохторун күөдьүтэн булкуйдулар быһыылаах.

Тиэргэҥҥэ киирэн томтойбут күрдьүккэ батары анньыллыбыт талах төрдүгэһин ылан топ-топ тоҥсуйан ынах этэрбэстэрбин тэбэнэ түһээт, хантас гынан үрдүк өндөл халлааҥҥа Хомуос сулус хотоойулаах аҕайдык өрө хонойбутун көрбүтүнэн дьиэбэр дьылыс гынан хааллым…

Киэһэ аайы өрүү биллэр үгэстэринэн: Чөөдүү, Мичээр Баһылай уонна Киспэ оҕонньор киирэн олороллор. Сэһэн-сэппэн ырааппыт. Чөөдүү, Кыра Баһылайы кытта дуобаттыыллар, ордук тыҥааһыннаах киирсиилэригэр оройдорунан түһэн олороллор быһыылаах, үлүһүйэн, тулаларыгар баары таһыччы умнан, бэл тастан киһи киирбитигэр кыһамматылар, хонууларыгар бэрт аҕыйах дуобат көстөр.

Мичээр Кыра Баһылай кэннигэр сыҥааҕын энньэтэн сис туттан өҥөйөн туран:

– Чэ, чэ итини уган биэр, уонна хайдах гынаары гынаҕын, бэтэрээҥҥигин хаамтаххына син биир сир өппөккүн… – диэн көхсүн этитэ-этитэ Чөөдүүгэ сүбэлиир.

– …Сөбө суоҕу лахсыйыма, кэм кини тиэрэни сүбэлиир буоллаҕа… – диэн Чөөдүү сүбэһитин тылын отой ылыммат, тылын тамаҕыттан иһиттэххэ, арааһата ордук ыарахан турукка олорооччу кини быһыылаах. – Дьэ абааһы да баҕайыта эбит доҕор, бээ эрэ… бээ-бээ… кэм биһиги наар аанньа буолан истэхпии-ит… – Чөөдүү улахан кыһалҕаҕа, санааҕа ылларбыт киһилии, хара хаастарын түрдэһиннэрэ-түрдэһиннэрэ, хайдах хаамыан сатаан тобулбакка уһуннук толкуйдуур.

– Турукпут туллаҥнаабыт, балаһыанньабыт бахтыйбаа-ат… Толкуйдаабыта туома тоҥ күөс бастыҥа буолла ини, бүгүн бүппэт дьон эбит, – Мичээр дьонун ыксатан-ыгылытан оонньуу тыҥааһынын эбии күүркэтэр, оһох иннигэр удьурҕай хамсатын бобуччу тутан табахтаан бусхата олорор Киспэ оҕонньорго имнэнэр, хаҥас хонноҕор кыбынан турбут нэк буолбут солоҥдо бэргэһэтин уҥа хонноҕор аҕалан уларытар. Мичээр, бэргэһэтин хонноҕор кыбынан турарыттан сылыктаатахха, субу кэлбит быһыылаах, дьиэҕэ киирээт да сонун да устан ыйыыр өйө суох, дуобаттыы олорор дьону көрөн, онно ааспыта биллэр. Кини киһи дэлэ буолбатах, Чөөдүү Миитэрэй этэринии «дуомат диэн баран, дуомнанарын умнубут киһи».

Огдооччуйа үгэһинэн суох. Настаа бурдук тардан куугунатар, лоһугуратар, лиһигирэтэр. Ыстапаанньыйа оҕолоро Маарыйалаах Чоойун Баһыычааннаах Биэрэни кытта убайдара үөл мастан кыһан оҥорбут табаларынан оонньууллар. Табаларын ирээт-ирээт тэҥ гына үллэстэллэр, онон тыл-тылларыгар киирсэн былдьаһыы-тараһыы суох. Биэрэҕэ – мэлдьи буоларыныы, бэрт «мөдөөн» табалар тиксибиттэр, икки-үс муостаах сүөһүлэриттэн уратылара хомуолайдыҥы кэриэтэлэр. Ол эрээри үнүр Мундулуҥдаттан Быралгы кэлэн хоно сытан оҥорбут табатын Биэрэ кимиэхэ да биэрбэт, оонньуу буолла да аан бастаан кини ол табатын ылар, кыыс: «Бу миэнэ!..» – диэтэ да бүттэ, ким да утарсыбат, былдьаспат. Биэрэ ол буура хайа да атын табалардааҕар улахан, адаарыйбыт элбэх салаалаах муостардаах, хата, ол оннугар онтон атыттара, Чоойун этэринии «араахабына көлөлөр»: чуочайбыт атахтаахтар, ынайбыт истээхтэр, араастаан өрө чонойбут, бөгдьөччү туттубут таба барыта баар. Ол – Настааччыйа оҥортообут көлөлөрө буолалларыгар мөккүөр суох. Таба ахсаанын элбэтиигэ эрэ диэн оҥоһуллубут «саарбах сүөһүлэр». Биэрэҕэ – сүөһү төбөтүн ахсаана элбэх буолла да бүтэр, ол кинилэр хайдах да моһуоннанныннар.

Оҕолор үлүһүйэн, бэркэ тапсан оонньуулларын киһи эрэ тартаран көрдөр көрөн олоруох курдук.

Мин чохоолго чэй куттан, оһох иннигэр, Киспэ оҕонньор ыксатыгар туран, ээр-сэмээр сыпсырыйан иһэ-иһэ, кыралар оонньуулларын көрөбүн.

Сорох табалар туостан кырыллыбыт туркулардаахтар, туркулар табаларыгар кылынан хатыллыбыт аланан көлүллүбүттэр, хас да туркуга талах дьоннор дьороһон олороллор. Кинилэр: Баһылай, Хабырыыл, Ылдьаа, Сахаарка диэн анал ааттардаахтар.

Оҕолор булчуттары үтүктэн туркулаах табаларын бэйэ-бэйэлэригэр сэтиилээн субуруппуттар, бастакы туркуга олорон иһэр талах киһи курай тутуурдаах. Кэлиҥҥи туркуларга лөглөччү малларын-салларын, булчут дьон сиэринэн бултарын тиэйбиттэр. Барыта – чөрү-чөкөччү.

Баһыычааннаах өссө табаларыттан ураты – туос сүөһүлэрдээхтэр, сылгылардаахтар, олор кырачаан ньирэйдэрдээхтэр, кулуннардаахтар. Хас биирдиилэрэ бэйэлэрэ туспа өтөхпүт, балаҕаммыт дэнэр анал сирдээхтэр: ким адарай орон атаҕын ыксатыгар, ким оһох сиксигэр, ким талах олоппос анныгар. Сүөһүлэрэ ол балаҕаннарыгар, хотон дэнэр сирдэригэр тураллар, табалар курдук көлүллэ-көлүллэ мээнэ сүүрбэттэр, кэлбэттэр-барбаттар, буолумуна, төһөтүн да иһин дьиэ сүөһүлэрэ буоллахтара; арай көлүүр оҕустарын, аттарын эрэ от-мас тиэйээри гыннахтарына тутта түһэллэр. Сытыган оту хаар анныттан үргээн киллэрэн кыптыыйынан дэлби кырыйан, орон анна «ходуһаларыгар» «от кээспиттэриттэн» сотору-сотору тиэйэн балаҕаннарыгар илдьэн кыбыыларыгар сүөкүүллэр, хотоҥҥо турар сүөһүлэрин аһаталлар. Сорох киһи өлүмнэһэн субу-субу таһар, ону көрөн Чоойун:

– Оту бүтэрээри гыннылар буолбат дуо! – диэн хаҕыс соҕустук чаҥкыныыр.

Ыамайдар оонньуулларын бэркэ болҕойон, бэл дуобатчыттары кытта умнан, көрөн олорбут Киспэ оҕонньор:

– Оннук-оннук, уопсай оттон өлүмнэһии диэн доҕор, сатаммат суол буоллаҕа, – дии-дии күлэн күһүгүрүүр.

Мин Борукуоппай ыксатыгар туран тэҥҥэ күлсэбин.

Эбээ, оһох уота сөҕүрүйдэҕинэ, билиитэҕэ лэппиэскэ буһараары остуолугар мас кытыйаҕа хатыҥ лаппаакынан чиэстэ охсон либиргэтэ туран, ууларыгар-хаардарыгар киирэн үлүһүйэн оонньуу сылдьар оҕолору сүүһүн аннынан сүргүччү көрө-көрө сонньуйар.

Киспэ оһох суоһугар тиритэн сүүһүн көлөһүнэ бычыгыраан тахсыбытын ытыһын көхсүнэн туора-маары соттор. Онто да суох наар күлэ-үөрэ сылдьарга дылы сэргэх сэбэрэлээх оҕонньор ис киирбэх, мыры-мылтаҕар сирэйигэр сырдык мичээр толбоно түһэн, эбии эйэҕэс көрүҥнэнэн, уларыйан хаалбыкка дылы буолбутун, тоҕо эрэ, дьиктиргии одуулаһабын. Испэр: «Оҕонньор оонньоон букунайар оҕолору көрө-көрө тугу саныыра буолуой?..» – дии саныыбын. Баҕар быдан өрдөөҕүтэ, кэм-кэрдии күөнүгэр күрэнэн саспыт бэйэтин оҕо сааһын хайа эрэ умнуллубат түгэнин сүрэҕэр сөҥөрө сылдьыбытын өйдөөн, ахтан кэлэрэ дуу… дьоллоох да, сордоох да күннэр-дьыллар кини да олоҕор, оо, кэлэн аастахтара ахан ээ. Ытык кырдьаҕас дэнэр сааһыгар тиийиэр диэри төһөлөөх эрэ элбэх эрэйи-муҥу, кыһалҕаны, ол да курдук олоҕун умнуллубат, кэрэ кэмнэрин көрсүбүтэ буолуой. Киһи олоҕо элэс гынан ааһара түргэн, «түннүгүнэн чыычаах көтөн ааһарыныы» ахсым, эбэтэр өссө атыннык этэллэринии – «мутугунан быраҕар муҥур үйэ».

Оннооҕор мин Маарыйа эмээхсиҥҥэ иитиллибитим хайыы-сахха төгүрүк иккис сыла буолан эрэр.

Дьон «этэҥҥэ олордоххо күн-дьыл биллибэккэ ааһар» дииллэр да, кыһалҕалаах, муҥнаах олохтоох да киһи күнэ-хонуга син биир түргэнник кээрэнэр, ол тустаахха кэмигэр үнэн-сынан сыылба, бытаан курдугун иһин, ааспытын кэннэ санаатахха син биир ахсыма сүрдээх…

Чохооллоох чэйбин иһэн баран уоппун булкуйан, оһох чанчыгар кыстанан турар хардаҕастартан ылан эбэн биэрдим, лэппиэскэ тооромоһун арыылаан эһэкээммин аһаттым. Уот аһатыыта – мин хаһан да умнубат үтүө үгэһим. Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ эһэм Өлөксөй: «Дьэ, оҕом эрэ буолларгын, ханна да сырыттаргын эһэкээҥҥин аһатаргын эрэ умнар буолумаар…» – диэччи. Эһэм оҕонньор барахсан ол эппитэ өйбөр-санаабар чиҥник иҥэн хаалбыт. Бэйэм да, кырдьыга, уоппун аһаттым эрэ, бэл санньыйбыт кэмнэрбэр санаам эмискэ чэпчии түһэр. Орто, көннөрү киһи сабаҕалаабатынан, истибэтинэн-көрбөтүнэн чахчы туох эрэ биллибэт күүстэр бааллар быһыылаах. Быһыылаах да диэн буолуо дуо, чахчы бааллар…

Уот күөдьүйбүтүгэр Киспэ:

– Эһэкээн барахсан үөрдэ, баарын биллэрдэ, – диир.

Эбээ эмээхсин этэринэн: айыы уота – күн уота үһү. Киһи сүрэ эмиэ айыы уота буолар диэччи. Эгэлгэ кэпсээн элбэх: «Айыы уотун этиҥ түспүт маһын тырыыҥкатынан уматан ылаллар…» – дииллэр. Аны киһи дьиктиргиэх, «абааһы уота» диэн эмиэ баар үһү, ол эрэн бу уот сылааһы биэрбэт, тымныы, аргыар тыыннаах эбит. Ол олоҥхоҕо кытта кэпсэнэр. Маарыйа эмээхсин: «Оһох уота – бу айыы уотун биир көрүҥэ…» – диир. Били, мин дьиктиргиирим манна эмиэ көбөн кэлэр, ол – сир-сир аайы дьон уот иччитин араастаан ааттыыллара: Саалыр Чанчык, Бырдьа Бытык, Кыырык Төбө, Көмүс Ураанньык, Күөнэ Көҕөччөр, Хахай Саҕынньах, Хатан Тэмиэрийэ, Алтан Баһырҕас – итинтэн да атыннык эҥинэ эгэлгэлээн бары ааттыылларын истээччибин.

Уот иччитэ сорох аһаҕас харахтаах, эбэтэр иччилээх түүллээх дьоннор көрдөхтөрүнэ, үксүн: хаар маҥан баттахтаах, бытыктаах, оттомноохтук одуулаабыт оҕонньор буолан көстөрө үһү, оттон буруотун иччитэ арыт дьахтар моһуоннанар эбит. Дьон тоҕуоруһан, түмсэн олорор сирин иэйиэхситин сылааһа, Айыыһыт көрүүтүн ураты сылааһа барыта – айыы уотун тэнийиитин көстүүтэ буолар эбит. Киһи аал уотугар тыл этэн, айах тутан аһатан, бэйэтин айыы тыынын кытта ситимниир… Киһи эппит алгыс тылын, бэл саныыр санаатын уот иччитэ өтө таайан ийэ айылҕаҕа тарҕатар, үрдүк айыыларга тиэрдэр. Ол иһин киһи ытык айыылары кытта аал уот нөҥүө кэпсэтэр эбит. Онон уот – айыы киһитин араҥаччылыыр сүдү күүс буолар…

– Көр эрэ!!. Хата ити курдук хаамтаҕыҥ дии! – диэбит Кыра Баһылай саҥата мин саныы олорбут санаам ситимин үрэл гыннаран үрэйэн кээстэ.

Чөөдүү Миитэрэй:

– Тууй-сиэ!!. – диэн киэҥ үлүгэрдик саҥа аллайа түһээт, ытыһынан ньилбэгин охсунар, талах олоппос кыычыгырыар диэри кулахачыйа түһэр, – ити көрбөккөбүн алҕас киирэн биэрдэхпин… уу саатар бу кэрэдэх баара ыксатан-ыгылытан түһэн… – диэн кини тиэрэ хаампытыттан күлэн быарын тыытта турар Мичээр Баһылайы мөҕүттэр. – Киһи куһаҕан буолбутугар күлэн эр… – дии-дии, баһын быһа илгистэ-илгистэ, төрүт ааргытык, сатамньыта суохтук ньыкаатын уган биэрбититтэн, бэйэтиттэн бэйэтэ кэлэйэн, куһаахан сирэйинэн тула-мала көрүөлэнэ-көрүөлэнэ, сонньуйар эрэ. – Дьэ буолар да эбит, көрөө олорбутум ээ, ити гынан баран өйүм баалыннаҕын…

Мичээр нэк буолбут солоҥдо бэргэһэтин убахтыы-убахтыы:

– Ол эн куһаҕан буолбутуҥ диэн, ол оннугар атыттарга бэрт буоллаҕа, – диир, син биир күлэн мыттыйар, хотторбут киһини эбии кыһытаары соруйан да дэмнэнэр быһыылаах, онтон дьэ уоскуйбута буолан: – Аны мин оонньуум эрэ, кыайбыт киһини кытта, кыаттарбыттар туруҥ эрэ, манна мэһэй буолумаҥ, – дии-дии Чөөдүүтүн саннын таптайар. Миитэрэй ойдуо дуу, быстыа дуу – дуобатчыттар сиэрдэрин быһыытынан олоппоһун саҥа оонньооччуга туран биэрэр.

– Дьэ буолар да эбит, бэл кыра оҕо итини өйдүүр ини, – диэн оҥорбут алҕаһа суота-солуута суоҕуттан кэлэйэн чыпчырынан ыла-ыла, Миитэрэй остуолга кэлэн чохоолго чэй куттан иһэр, быр курдук итийбит дьиэҕэ уһуннук олорон утаппыт быһыылаах – иһиттээх чэйин биир тыынынан, мэктиэтигэр дьабадьытынан сүүрдэ-сүүрдэ киллиргэтэр, онтон тыын быһаҕаһа тыынан уоскуйа-уоскуйа, оһох иннигэр Киспэ ыксатыгар кэлэн кэккэлэһэр. Киспэ аҥаар илиилээх киһиэхэ – Чөөдүүгэ кумааҕы оҕотугар мохуорка кутан эрийэн биэрэр. Миитэрэй тымтыгынан оһохтон уот ылан табаҕын төбөтүгэр даҕайан соппойбохтуур. Төһө да уулаах табахсыт буоллар, маҥнай иҥсэлээхтик оборбохтообутугар хатан табах бэлэһин кычыгылатан сөтөллөн ылар, кэҥсигиттэн төннүбүт мохуорканы «кыр-кыр» ыстаамахтыыр. – Тэҥнэһиэх киһи хотторон хааллым ээ, – диэн билигин да дуобатын тиэрэ хаампыт кыһыыта ааспат. Мин дьиэҕэ киириэм иннинэ, эрдэ эр-биир хотуһуулаах олорбуттар.

Икки табысхааны күөстээбиттэрэ оргуйан лаглыгырыыр. Кытыыга тардыллыбыт дьэс алтан чаанньык тумсуттан оргуйбут уу өтөр-өтөр билиитэҕэ тохтон сырдьыгыныыр.

– Баһылайбыт туох ааттаах уһаата, – Настаа бурдугун тардан бүтэрэн ырбаахытын эҥэлэйин тэбэнэр.

– Сир киһитэ туохха эмэ тардыллан эрдэҕэ, – эбээ холку.

– Сохсолорун көрө барта дуо? – Чөөдүү ыйытар.

– Сохсо көрө таарыйа, үнүр бөрөҕө ииппит чааркаанын эһэ барта, ыыра да ыраах ээ, хойут хоҥнубута, уһаабакка, – диир эмээхсин.

– Эн этэҕин, хата бөрө иҥнибитэ буолуо, – Мичээр Баһылай хайдах хаамарын толкуйдаан дуобатын хонуутугар умса нөрүйэн олорон саҥарар.

– Па, ол баҕас бүттэ ини, – диир Киспэ оҕонньор.

– Оттон биир ордон барбыт диэбиттэрэ буолбат дуо… – Мичээр өйө-санаата түөрэтэ дуобатыгар олорон, тугу түөһэрин ситэ ырыҥалаабакка эрэ кыра оҕоҕо дылы тыллаһар.

– Чэ-чэ хаамп доҕор, оонньуу олорон атыны мээнэ лэбэйдиирэ тугай, – Кыра Баһылай киһитин ыксатар. Ону эрэ кэтэһэн олорбуттуу Мичээр:

– Субу курдук!.. – диэт ньыкаатын тыастаахтык ууран лас гыннарар. – Дьэ эрэ, доргутуулаах, хоорутуулаах соҕус түһүү буолаарай, – диир, бэркэ астыммыттыы туттар, икки ытыһынан ньилбэктэрин сууралана-сууралана, уот диэки хайыһан көрбөхтүүр, Баһыычааҥҥа имнэнэр.

Мин эбээ охсубут чиэстэтинэн, остуолга бурдук таммалатан бөлүөҕүнэн лэппиэскэ мэһийэбин. Лэппиэскэни дэҥ биирдэ эмит буһаран сиибит. Биһиги оҕолор бары да үрүҥ аспытын суохтаатыбыт. Ынахтарбыт үүттэрэ дьоҕойон чэйбитин эрэ суһардарбытыгар тиийэр. Эмээхсин үүтүн Тоҕойдуурга, Мохчолоһо, Таһарахтыыр оҕонньордооххо бэрсэр, онон ыалларбытыныын уос-тиис үллэстэн чэй эрэ үүттэнэбит, онтон ордубат.

– Оҕонньор бэлиэлээҕи баһаан бултаатыҥ быһыылаах? – Чөөдүү Киспэттэн ыйытар.

– Быйыл син биир эмэ үөскээбит, былырыыҥҥыта буолбатах. Күһүн кырдьыга да элбэх этэ, кэлин улахан тымныы түспүтүгэр сөкүтүгэр киирэн саһан, хорҕойон баран, ылааҥытыйбытыгар кэлин эмиэ сүүрэкэлээн, кэбис, мэнээк бултатта. – Бэҕэһээ бүтэһик чааркааммын эһэн кэлтим, мантан ынтах баҕас тохтонуллар.

– Тоҕо доҕор, билигин эрдэ ини, кырынаас хойут иссэр буолбатах дуо? – диир Мичээр.

– Эрдэтин эрдэ эрээри, дьиэ таһынааҕы дьоҕуһуур буоллаҕа, эһиил эмиэ бултуохпут турдаҕа дии…

– Оок, оҕонньор обургу эһиилгитин билиҥҥэттэн оҥостор эбит, көр – ырааҕы-киэҥи эҥсэн ырыҥалыыр, өтө көрөр дьон итинниктэр ээ, арай биһиги баар – күннээҕинэн сылдьар күлүк дьон, – Мичээр Киспэни хайгыыр икки, хаадьылыыр икки ыккардынан тыллаһар. – Инньэ гынан оҕонньор быйыл төбөлөөҕүнэн төһөнү бултаатыҥ? – диэн салгыы чуолкайдаары токкоолоһор.

– Бэйэм холбор син аҕыйаҕы туттардым.

– Аҕыйаҕы даа, оттон Сэксэкэ эйигин быйыл сүүстэн тахса кырынааһы аҕалан туттарда диэн эрэрэ дии? – Мичээр дуобатын хаама-хаама, оҕонньор кыс устата төһө бэлиэлээҕи токуппутун бэйэтиттэн истээри ыйытар.

– Ээ, онтон оччо буолта буолуо… – Киспэ лааппыга туттарбыт, сээкэйгэ мэнэйдэспит бэлиэлээҕэ тумустааҕынан төһөтүн Мичээр Баһылайтан саҥа истибит киһилии хоруйдуур.

– Дьиэ таһа диэтэххэ баһаан бултаабыккын дии, – баччааҥҥа диэри дьон баллыгыраһарын көннөрү истэн эрэ олорбут Кыра Баһылай, сонуну улаханнык сэргээбитин туоһута, кэпсэтиигэ дьэ кыттар.

Настааччыйа суорунатын үөһээ тааһын ылан, кус кынатынан бурдугун даардатыгар сотон баран, тааһын төттөрү кулукутугар кэтэрдэн кээһэр. Бу кэмҥэ таска, тиэргэҥҥэ, ыт сүүрэн кэлэн ааны тарбыыр.

Доҕотторун кытта оонньуу олорбут Биэрэ:

– Кылаһа кэллэ!!. – диэн аймана түстэ.

Ойон тиийэммин ааны сэгэттим, халҕан ситэри арыллыар тиийбэккэ, сонно тута Кыраһа, кыбылла-кыбылла, дьиэҕэ сүүрэн киирдэ. Элээнигэр тоҥмут дьэҥкир оҕуруо муус суоруу муостаҕа лоһугураата. Эбээҕэ кэлэн эккэлээмэхтээтэ, көп кутуругунан дэйбиирдэнэ оонньоомохтоото. Дуобатчыттарга тиийэн «бу хайалара дьоройдо» диэбиттии Мичээр Баһылайы сытырҕалаан көрдө, төбөтүн хоҥкус-иҥкис хамсата-хамсата, хаста да ытырдан ылла, онтон иччитигэр Кыра Баһылайга уһуктаах кулгаахтарын ньылата-ньылата эккэлээтэ, онтун быыһыгар ыйылаан ылбахтаата. Таһырдьаттан киирбит ыт оһох иннигэр кэлэн, оҥостон туран түүтүгэр сыстан ирэн эрэр хаары төбөтүттэн саҕалаан кутуругар диэри илгистэн илигирэттэ…

– Ыч-ча-уу!.. – ыт аттыгар олорор Чоойун балта Маарыйа сирэйигэр бырдаҥалаабыт уулаах хаартан кэдэс гына түһэр. – Бар, ынтах бар!.. – диэбитигэр өйдөөх ыт өс киирбэх аан чанчыгар кэлэн, биир сиргэ тула холоруктаан эргичийэн баран, анал оннугар чөкө сытынан кээстэ, маҥнайгы омуна ааһан, уоскуйан сыа тилэҕин саланна.

– Иччиҥ ханнаный Кыраһа?.. Кыраһа-аа… – мин ыт ньылҕаа сүүһүн имэрийэбин.

Кыра Баһылай көхсүн этитэн баран:

– Баһылай чугаһаан эрдэҕэ, ити ыт Маанчык курдук олус куота баран хаалааччыта суох, кэтэһэ-кэтэһэ кэлээччи, өссө хойутаатаххына төннөн тиийээччи…

Настааччыйа кэргэнин саҥатын истэн:

– Үчүгэй ыт оннук буолуохтаах, иччитин сир-халлаан ыккардыгар мээнэ быраҕан кээспэт… Маанчык диэбиккэ дылы, онтубут ханна бартай, бэҕэһээ киэһээҥҥиттэн суох дии. Дэриэбинэҕэ сүүрэ сылдьара эмиэ да көстүбэккэ дылыта.

– Ээ, онтуҥ тыһы ыкка иирэ сылдьара, ол бэйэлээҕин кытары барыстаҕа, – диир Мичээр.

– Ханнааҕы тыһы ыкка, өтөр иссэр ыппыт да суох курдук этэ дии? – Настааччыйа ыалдьыт диэки ыйыппыттыы көрөр.

– Уолбуттан Сомолло кыыһа Суоппуйа кэлэн барта, ол ытыгар, маннааҕы сиритээкилэргэ бас-көс буолан, атын дархаһыйыы этэ.

– Па, ол аата онно баран суола сойбут, онно оҥойбут, – диир Кыра Баһылай.

– Баарыын Өксөөн тэлгэһэтин айаҕар сымыһаҕа муус буолбут сыарҕалаах ат кэлэн турарын көрөммүн, саатар ат өҥүн-дьүһүнүн өйдүүр да суох ээ, хайалара кэллэҕэй диэммин киирэ сылдьыбытым, Суоппуйа кэлэн олороро.

– Уолбукка кэлин төһө сүөһү төрөөбүт, киһи сэргиэх туох сонуннаах? – диир эбээ.

– Ким билэр, ону ыйыппыт да суох.

– Оччолоох көрсөн баран, сээкэйи токкоолоһуох да баар эбит, – диир Настааччыйа.

Настаа саҥатын истэн Киспэ оҕонньор:

– Ээ, Мичээр сүөһү-ас туһунан ыйыталаһа сылдьыа, атыны көрөөрү-истээри киирэ сырытта ини, – дии-дии күлэн сэҥийэтин абына-табына бытыга сэпсэҥэлиир.

– Һэ, бу оҕонньору да, аны-аныаха диэри ону-маны түөһэн, – диир Мичээр.

Киспэ саҥатын истэн эбээ уонна Настаа сонньуйаллар.

Уһуннук күүттэрбэтэ, тиэргэҥҥэ киһи атаҕын тыаһа хоочугураан кэллэ, этэрбэһин тэбэнэн «тип-тап» табырҕатта… Кыраһа өндөс гынаат ойон турда, иччитэ кэлбитин билэн кутуругун эйэҥэлэтэ-эйэҥэлэтэ ыйылаан ылла…

Аан аһыллан «кыыкыр» гынаатын Баһылай сүөдэкис гына түстэ. Икки табысхааны кэлин атахтарыттан талаҕынан эрийэн баайан, саннын икки өттүгэр эйэҥэлэппит. Көхсүгэр сүкпүт куул манааҕыта эмиэ тэс курдук, онон-манан хоппоруттан тахсыбытыттан сылыктаатахха, хас да табысхаан баар быһыылаах.

– Ычча-а!.. Халлаан дьыбара дьэбирсийэн түһэн тоҕо сүрэй, саатар чысхааннаммыт… – Баһылай баһыттан араарбат нэк буолбут тииҥ бэргэһэтин устан, икки кулгаахтарыттан тутан, ньилбэктэригэр охсон сэрэнэн тэбии-тэбии, дьиэ иһинээҕилэри эргиччи көрөр.

– Кубулҕаттаах кулун тутар дьыбарданыа, чысхааннаныа суоҕа дуо, – диир Настаа.

Сиэр-туом быһыытынан тастан киирбит булчуттан сонно тута «хайа булдуҥ?» диэн урут түһэн ыйыталаһан барбаттар, онон маҥнай утаа улахан саҥа-иҥэ суох. Булчут тас таҥаһын устан сыгынньахтанан, нус-хас буолан иртин-хортун кэннэ дьэ биирдэ бүгүҥҥү сырыы туһунан саас-сааһынан наллаан кэпсэтэллэр. Онно да кэпсэтиини «тугу бултаатыҥ?» диэнтэн саҕалаабаттар…

Кыраһа аан чанчыгар ууруллубут иччитин булдун сытырҕалаата, онтон «ээ били бултар эбит» диэбиттии, соччо ахсарбатахтык туттан туора хайыһан, сиһин кэдэтэн, түөрт атахтарыгар дыраччы тэбинэн тыыллаҥнаамахтаат, оннугар тиийэн сытынан кэбистэ.

Баһылай эбээ улахан тимир куруускаҕа чэй кутан биэрбитин омурдан ылан айаҕын ньамырҕатан амтаһыйан көрдө, сылаатын таһааран икки ытыһын холбуу тутан сирэйин ньуххаммахтаата. Бу кэмҥэ оҕолор өрө-таҥнары тутан булду көрдүлэр-иһиттилэр, сааскы куобах сып-сымнаҕас ньылҕаа түүтүн имэрийбэхтээтилэр.

– Чэ сөп буолуо, булдунан оонньоомоҥ, – диэн Настаа оҕолору буойар.

Мичээр эмиэ Кыра Баһылайга хоттордо, дуобаттарын сиидэс саппыйатыгар хаалаан, хаптаһын хонуутун кытта таҥара холоругар чөкө ууран кэбистилэр.

– Бүгүн, туох да диэбит иһин, Баһылай күнүҥ эбит.

– Ээ, бүгүн баҕас кырдьык киниэнэ, – уот иннигэр табахтыы олорбут Чөөдүү сөбүлэһэ охсор.

Кыра Баһылай:

– Мин күнүм кэлиҥҥи кэмҥэ элбээн да бараары гынна быһыылаах, оонньоон да таах… – диэн дьонун эбии кыһытар, күлэр.

– Борокуоппай чааркааннаргын эспиккин дуу, онно-манна кураанах бугуллар эрэ оҥоһон тураллар? – Улахан Баһылай булт туһунан кэпсэтиини бэйэтэ саҕалыыр. Баһылай Киспэ чааркааныгар бэлиэлээх иҥнибитин түбэһэ көрдөҕүнэ, кутуйах сиэҕэ диэн, ыйыы сылдьар үгэстээх.

– Эһэн, үнүр Абаҕараҕа от тиэйэ бара сылдьан, түөрэтин хомуйан кэлбитим.

– Дьаҕыллаах атыыр отой ыран хаалбыт, хайдах үөрдэрин тутан сылдьар баҕайытай ити, – Баһылай сонунун кэпсиир.

– Ханна көрдүҥ? – диэн Баһылайтан ыйытабын.

– Кыдыбыл үрэҕэр.

– Кыдыбыл үрэҕэр даа, оттон мин күн бэҕэһээ от тиэйэн истэхпинэ Одуҥда икки, Арыылаах икки ыккардыгар баҕарахха хаһан эрэллэрэ дии.

– Бэҕэһээ ыккардыгар ол Абаҕараҕа тиийэ охсоллор дуо? – Настаа соһуйар.

– Ээ, тиийэн-тиийэн, сырыылаах баҕайы сылгы, – диир Кыра Баһылай.

Эмээхсин уолаттарын саҥатын истэн:

– Ол да иһин ыран эрдэҕэ, ол айылаах хаамаайы атыыр.

Мичээр:

– Бэҕэһээ киэһэ Тыккаай Одуҥдаттан Намыынап Харатын үүрэн аҕалта, биэлэрин араартыыллар үһү. Онно ол Намыынап Харатын үөрүн иннигэр Дьаҕыллаах биэлэрин кытта торҕо көтүүнэн Кыдыбыл диэки түһэ турбуттара, арааһата сылгыһыттан дуу, атыыртан дуу тэһииркээбит быһыылааҕа, уйуһуйан түһэн сүрдээҕэ.

– Эдэр атыыр буолан тэлэкэчийэн түһэн ахсыма сүрэ бэрт, биэлэрэ кулун да кээһэллэр ини, – Чөөдүү кэпсэтиигэ кыттар.

– Дьаҥхаламмыт биэлэр титирээн ньылбыйан да кэбиһиэхтэрэ, – диир Настааччыйа.

– Сиһэ, биилэ суптуйан, түөһэ кэтитэ, чырбалдьыйан, чэрэҥэлээн түһэн сүрдээх сылгы, уҥуох-арҕас мааны, хата, сүүрүк сүөһү тахсыан дьарыга биллибэккэ сылдьара буолуо, – Киспэ оҕонньор Дьаҕыллаах атыыры бэйэтэ билэринэн сылыктыыр, убаҕас хаастарын түрдэһиннэрэн, хартастыбыт сүүһүн мыччыстаҕаһын эбии дириҥэтэн уоту супту одуулуур. Урут эдэригэр, Бүлүү куоратыгар, ыһыахха, Оросторгууйап Оруойкатыгар уксан чабычах быһаҕаһа кыыймыт арыы сүүйбүтүн саныыр быһыылаах. Ол бэйэтэ туспа кэпсээн. Оҕонньор ханна да сырыттар атаҕар үчүгэй сылгыны мэлдьи сэҥээрэр үгэстээх.

– Туох билиэй, хаараханы, – диир Мичээр.

– Сылгыһыттар бэлиэтии көрө сылдьаллар ини, кинилэр обургулар, үөрүн кыайан аһаппат дьабыыл атыыр тахсыах курдугун сылыктаатахтарына атынынан солбуйуохтара буо, – диир Чөөдүү.

Кыра Баһылай табахтыырдыы оҥостон уот иннигэр кэлбитигэр Киспэ остуол ыксатыгар дүлүҥ олоппоско көһөр. Баһылай, оҕонньор оннугар талах олоппоско олорон, хоонньуттан хаалаах бөппүрүөскэ таһааран, хаатын арыйан биир сотону ылан айаҕар ытырар.

– Хайа, бу киһибит дьоҕойон «күндү» эрэ табааҕы тардар эбит дии, – Чөөдүү дэҥҥэ көстөр сонун табаҕы көрөн сэҥээрэ түһэр.

– Бу «барахсаҥҥыттан» биһиэхэ бэрсиий, амсатыый… – Мичээр бөппүрүөскэттэн биири ылан муннун аннынан усталыы тардан сытырҕаан көрөр, сонно Баһылай уматтыбыт сототун төбөтүгэр даҕайан «соп-соп» соппойон бусхаппытынан барар. – Амтана чыҥха атын эбит доҕор, – диир.

Чөөдүү сибилигин аҕай айаҕа аһыйыар диэри табахтаан бүппүт киһи быһыытынан, Баһылайтан бэриһиннэрбит бөппүрүөскэтин, хаһааннаҕа буолан, кулгааҕын быыһыгар кыбытан кээһэр.

Настааччыйа кэргэнэ хаалаах бөппүрүөскэлэммитин көрөн:

– Хантан итинник айылаах булумньуланныҥ?..

– Сэксэкэттэн «мүччү туттарбытым…»

– Ээ, ол атыыһыт киһиэхэ туох суоҕа баарай, – диир Киспэ оҕонньор.

Кыра Баһылай сонун табаҕын иҥсэлээхтик оборбохтуурун быыһыгар:

– Хаар кытаатан хайыһарынан сылдьарга аатырбыт ини? – диэн убайыттан ыйытар.

– Һэ дьэ, тайах хайа алыыга, ханна турарын чопчу билэр киһи, тоҥоттуу да барыах эбит…

– Ол баҕас эрдэ ини, – диир Киспэ.

Улахан Баһылай күлэр.

– Мин көрдөхпүнэ, омуннаатахха, киһи тоҥоту кэтэһиэ да суох курдук буолбут дии, үрэҕи батар, сыыйар киһиэхэ… Үнүргү хас да хонуктаах буурҕа тибэ-тибэ хаарын ытыйан дьаптайа сатаабыт. Уонна, тыатын көмнөҕүн түөрэтин да суйдаабыт, холлоҕос да хаара улаханнык ордубатах курдук. Ойуур да иһинэн киһи хайыһарынан таах уйдара сылдьар. Эгэ ыт иҥниэ дуо. Хата хабдьыга туһахтыырга уотаҕата буолбут. Быркылаах, бэтэрээ, киирэ түһүү тумуһаҕар, талахха, халыҥ үөр хатанан олороллоро, ол курдук олорбутунан, ыйаммытынан хаалтара. Саата суоххун син билэллэр ээ, чээҥкээйилээҕиҥ буоллар дэлэҕэ таалан бэртэр. Хабдьы «хамсаабыт» быһыылаах, ханна да бардахха күөл кэриитигэр суоллара-иистэрэ таапарайданан бэркэ хойдубут.

– Ыалыкы баччаҕа айанныыр кэмэ, мантан инньэ, күөлэттэр кэриилэрин «холлоҕосторо» аны кинилэр буолуохтара, – диир хотугу киһи сиэринэн Настаа.

– Уонна тугуҥ суоллуур-иистиир? – Чөөдүү ыйытар.

– Һоох… биир эмит тииҥ онньоохтуур. Хата бу Айдаҥмыт көлүйэтигэр баар эбит дии, сүрдээх улахан суоллаах солоҥдо. Тибии кэннинээҕи саҥа олуга ытыкаай курдук, төттөрү-таары чээччэйэ сатаабыт, сүрдээҕин холбуур эбит… Оҕонньор чааркааҥҥар хайдах буолан киирбэтэх кыылый, ити? – Баһылай, Борокуоппай диэки ыйыппыттыы көрөр.

– Ээ, ити атыыр солоҥдо куруук баар, чааркааҥҥа киирбэт «тииҥ мэйии» харамай… «Өтөх иччитэ» ини… Иссибэт солоҥдо дуу, хайа үөдэн дуу – эбиллибитэ эмиэ көстүбэт, сыл аайы бэйэтэ эрэ ити эҥээр тырыкаайданар.

– Чааркааннаргын тибии тибэн кэбиспит ини? – Кыра Баһылай ыйытар.

– Биирин типпит, биирин типпэтэх…

– Биирин типпэтэх даа?.. – Настааччыйа Баһылай диэки дьиктиргээбиттии көрөр.

Олук анныгар ууруллубут чааркааны тибии типпэтэҕэ, кырдьыга да, дьикти. Баһылай тугу эрэ бултуйбутун сэрэйэн дьиэ иһинээҕи дьон бары чөрбөһө түһэллэр.

– Саһыл иҥнибит, – диир Улахан Баһылай.

– Бөрөҕө ииппит чааркааҥҥар дуо?

– Э-ээ…

– Хаһан иҥнибит?

– Ырааппа-ат, хаар түһүөн иннинэ… Бөрө чээҥкээйитин хантан хоҥноруой, сонно бөһүйбүт. Аһаҕас сиргэ сыппыт саһылы хата хайдах суор түбэһэ көрбөтөҕөй, кини бэйэлээх хараҕа бүөлэммитэй.

– Бултуйан кэлэн баран кэпсээбэккэ олорор эбит буолбат дуо, эрдэ тахсан барбыппыт эбитэ буоллар, Баһылай саһыл ылбытын отой да билиэ суох эбиппит, – Мичээр Баһылайы хаадьылыыр. Дьонум күлсэллэр…

Дьиэ таһынааҕы саһылы оҕонньоттор дьаныһан туран бултаан биири да ордорботтор. Кинилэр обургулар мындырдара, албастара диибин диэн: бэл атаҕын быһан барбыт, кэһэй буолбут саһылы кытта, нэмин табан, ыырданар сирин сатаан сылыктаан, сыныйан хат үктэтэн ылаллар.

Тыал мас көмнөҕүн түһэрбитэ, билигин, ойуур иһэ барыта көтөр-сүүрэр суолун курдук бып-быдьыгырас, ол иһин саһыл баччаҕа «хараҕа иирэн» чааркааҥҥа үктэнимтиэ үһү. Баһылайдаах «олугар уурарга табыгастаах, уотаҕата кэм, хата ол оннугар мантан саас, күннэтэ тибии тибэн бадьыыстыа» дэһэллэр.

Дьонум дьиэлэрин иһигэр нус-хас түмсэн олорон, тастан киирбит ыалдьыты кытта бу курдук сээкэйи кэпсэтэллэрэ истэргэ олус бэрт. Кэм-кэрдии биллибэккэ сэргэхтик ааһар. Күннэтэ сонунтан-сонуну, саҥаттан-саҥаны, араас дьиктини хаппар өйгөр хатаан, эбинэн иһэҕин. Ол истибиккин, билбиккин-көрбүккүн бэйэҥ тус олоххор туһанарыҥ үгүс.

Буолаары буолан эбэм курдук олох муудараһын иҥэриммит эмээхсин, сырыыны-сылбаны сылдьыбыт мындыр ахан убайдарым сэһэннэрин-сэппэннэрин истэр олус умсугутуулаах. Тастан киһи киирэн күө-дьаа буолан эбилиннэҕинэ, этэргэ дылы, оннооҕор ордук. Ыалдьыт уонна хоноһо диэн тыллар туох эрэ курдук күндүтүк иһиллэллэр. Аҥаардас ити икки тылтан да, киһи сэк гынан сэргэхсийэ түһэр.

Баһыычаан убайа саһыл ылбыт сураҕын истэн:

– Ба-баһылаай ха-ханна баарый саһылыҥ… кө-көрүөххэриий… – дии-дии аан чанчыгар чөкө ууруллубут куул манааҕаны өрө көтөҕөн мадьыктаһар, аҥаар илиитинэн түүрэ эриллибит быаны тардыалаһа сатаан баран, кыайан сүөрбэккэ муостаҕа «лис» гына уурар.

– Сэрэн, тоҥ саһылы кутуругун тоһутаайаҕын, – диир Настааччыйа.

Баһылай манааҕатыттан маҥнай биир табысхааны онтон дэлби түүрүллүөҕүнэн-түүрүллэн баран, чакылыччы тоҥмут кыһыл саһылы чааркаанын чыбын кылыгыраппытынан ороон таһаарар, кыыл – илин хаҥас атаҕыттан, сототун ортотуттан ылларбыт.

– Бөрө киэнигэр хайдах атаҕын тоһуппатаҕай, – Киспэ оҕонньор дьиктиргиир, кэлэн чааркаан буутун баттыалаан көрөр: – Ээ, сымнаҕас бууттаах эбит, ол иһин… – диир. Чааркаан биир буута көстүбэт, саһыл түөһүгэр ыбылы тардынан кээһэн баран морбойбут.

– Көрүҥҥүтүүй бу, ты-тылын… – Баһыычаан тоҥ саһыл кыһыл тыла таска туора былтайа сылдьарын сөмүйэтинэн ыйар. – Бу курдук гыммыт, – диэт уол өҥүргэһинэн көрө-көрө кыҥначчы туттар, тылын таһаарар. Оҕолор күлсэллэр.

– Кэбис, күлсүмэҥ, күүгүнээмэҥ… – Настаа ыамайдары буойар.

Кыра Баһылай саһыл уорҕатын түүтүн имэрийэр:

– Өлөҥ кыһыла эбит, сиппит ахан, – диир.

Мин көрдөхпүнэ, саһыл кутуруга бэйэтигэр холооно суох улахан курдук, төбөтүгэр үрүҥ хоболоох көп кутурук туома кыыл устатын саҕа.

– Кутуруга тоҕо уһунай, көбөй, – диэн дьиктиргиибин.

Эбээ эмээхсин:

– Саһыл кутуруга барыта итинник, күһүн маҥнай кутуруга көбүүр, ситэр, итинтин сылаас суорҕан оҥостон саптынар. Бэл сир харатыгар, ыттар туппут саһылларын көрдөххө сүрдээх көп буолааччы, – диир, сөмүйэтигэр сиикэй арыыны биһэн аҕалан саһыл муннугар биһэр, уотун аһатарын эмиэ умнубат, тугу эрэ ботугуруур…

Күндү түүлээҕи сарсын ирдэҕинэ сүлүөхпүт диэн адарай орон анныгар куулунан сабан чөкө ууран кэбистилэр.

– Эбээ, тоҕо саһыл муннугар арыы биһэҕиний? – Чоойун бэркэ дьиктиргээн ыйытар.

– Ити аата сиэр-туом тутуһуллуута, тоом. Итинник гыннахха – Барыылаах Баай Байанай олус үөрэр, инникитин да булдуттан-аһыттан өлүүлээн, ирээттээн бэрсэр. Билигин өссө сиэри-туому тутуһуу да судургутуйан турар, урут, былыргылар барахсаттар курдук, бары силигин ситэрии тохтоото быһыылаах…

Биэрэ, эбэтэ уокка кээспит аһын аал уот барахсан күлэ-үөрэ сырдьыгыначчы сиирин оһох аанын быыһынан бөкчөйө-бөкчөйө кылатан көрөр, кыыс буспут моонньоҕон курдук хап-хара харахтарыгар сырдык уот кылахаччыйа оонньуур. Уол оҕо киэнинии кылгас ырбаахыта өрө сыҕаллан тахсан: көмүскэлэ, хаххата суох хаалбыт тэскэйбит маҥан иһигэр төгүрүк киинэ оҥойор, ол туран мыс курдук хаҥас илиитигэр бобуччу туппут «буур табатын» муоһунан сыгынньах иһин тарбанан турдурҕатар. Мин ону көрөммүн сонньуйабын, оҕобун Биэрэни икки хонноҕун анныттан көтөҕөн мадьалытан ылан тэскэйбит иэдэстэриттэн харса суох сыллыыбын.