Текст книги "Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)"

– тыыл, үлэ фрона

Мастаахтар Кыһыл Армия байыастарыгар бэлэхтэрэ

Мастаах. Балаҕаччы дэриэбинэтин сулууспалаахтара уонна Калинин аатынан колхоз колхозтаахтара героическай Кыһыл Армия хайҕаллаах байыастарыгар, командирдарыгар уонна полит. үлэһиттэрэ, Улуу Октябрьскай Социалистическай революция 25 сылын туолар чиэһигэр биирдиилээн бэлэхтэри ыытыы инициативатыгар бастакынан кыттан тураннар, элбэх ахсааннаах бэлэхтэри биэрдилэр. Кинилэр барыта 28 пачка бөппүрүөскэни, 35 устуука каток сабы, 4,5 кг. хаһаайыстыбаннай мыыланы, 8 устуука сирэй мыылатын, 1650 кг. мохуорканы, 71 коробка испиискэни, 0,5 кг. саахары, 15 кг. печеньени, 3 устуука соттору уонна мантан ураты бэлэхтэри атыылаһыыга анаан 753 солкуобай харчыны биэрдилэр.

Ф. И.

Колхоз суола. – 1942. – Балаҕан ыйын 30 к.

Комсомолецтар фронт туһугар

Балаҕаччы. учаастагынааҕы больница иһинээҕи комсомольскай тэрилтэ комсомолецтара (тэрилтэ секретара таб. врач Егоров Яков Петрович) быйыл сайын фронт туһугар балачча улахан үлэлэри ыыттылар.

Тэрилтэ 10 комсомолецтардаах. Комсомолецтар быйыл сайын колхозка баскыһыанньыктары оҥортоон 47 үлэ күнүн биэрдилэр, больница хаһаайыстыбатыгар 32 тонна оту хомуйдулар, сельпо биэрбитинэн 500 кг. арааһынай дьиикэй үүнээйи отон оннугар 554 кг. хомуйан туттардылар.

Д. Максимов

Колхоз суола. – 1942. – Балаҕан ыйын 30 к.

Боецтар эбэһээтилистибэлэрин толороллор

Балаҕаччы. Всеобуч Балаҕаччытааҕы взводун боецтара уонна командирдара Октябрь 25 сылын туолар чиэһигэр үөрэх уонна производства таһыгар оборона фонугар анаан балыктыырга эбэһээтилистибэлэммиттэрэ.

Всеобуч биир төгүл, алтынньы уон аҕыс күнүгэр күрэхтээтэ, онно 220 кг. балыгы бултаата. Бултаныллыбыт балык 140 кг. атыылааһынтан киирбит 280 солкуобай харчы оборона фонугар киллэрилиннэ. 50 кг. фронтовиктар ордук кыаммат кэргэттэригэр көмөҕө түҥэтилиннэ. Взвод боецтара оборона фонун үөскэтиини сыламтата суох салҕаан ыытыахтара.

Ст. Барахтыырап

Колхоз суола. – 1942. – Алтынньы 31 к.

Всеобуч Мастаахтааҕы взводун боецтара оборона фонун тэрийэллэр, Кыһыл Армияҕа көмөлөһөллөр

Балаҕаччы. Маннааҕы взвод боецтара колхоз производствотыгар, бэйэлэрин сулууспаларыгар дьаныардаахтык үлэлииллэр. Всеобуч занятиеларыгар военнай дьыаланы баһылыыр иһин туруулаһан үлэлииллэр. Кинилэр ол таһыгар оборона фонун тэрийиигэ, Кыһыл Армияҕа көмөлөһүүгэ анаан үптэри, таҥастары туттараллар, субботниктары, баскыһыанньыктары оҥортууллар. Итинник түөрт төгүл тэрийэн 21 куб. маһы мастаатылар, 15 куб. мууһу ыллылар, 340 кг. балыгы бултаан биэрдилэр.

Итинтэн киирэр үптэр барылара оборона фонугар туттарылла тураллар. Фронтовиктар кэргэттэригэр 50 кг. балыгы бултаан биэрдилэр. Оттон Кыһыл Армияҕа бэлэхтэри тэрийиигэ анаан 263 солк. харчыны уонна 83 устуука куобах тириилэрин туттардылар.

Н. А. И.

Колхоз суола. – 1942.

Ахсаабат көмөлөһүү

…Боецтар бэйэлэрин эбэһээтилистибэлэрин толорон тураннар харчы хомуйан 863 солкуобай сууммалаах бэлэхтэри, 63 устуука куобах тириилэрин, 13 устуука ичигэс таҥастары хомуйан туттардылар. Бу таһыгар оборона фонугар анаан өҥнөөх уонна хара металлары ситиһиилээхтик хомуйдулар…

Бу патриотическай инициативаҕа, туйгун боецтар П. Давыдов, М. Минин лаппа активнай кыттыыны ыллылар.

Ст. Барахтыырап

Колхоз суола. – 1943. – Тохсунньу 17 к.

Дуоһуйа, ирэ-хоро кэпсэтэн, сээкэйи бары сэһэргэһэн букатын хойут утуйбут оҕолор Киристиэп саҕанааҕы сааскы күн тэмтэйэ ойбутун кэннэ биирдэ турбуппут. Биһигини уһугуннарымаары, уйгуурдумаары Маарыйалаах Ньукулай сарсыарда эрдэ, сэмээр сибигинэһэн кэпсэтэ-кэпсэтэ чэйдэрин иһэллэрин уум быыһынан үдүк-бадык истэн аһарбытым, үлэлэригэр-хамнастарыгар баралларын отой да билбэппин…

«Халлаан сылыйда, билигин баҕас киһи тоҥмот кэмэ кэллэ, мантан ынтах кэм сотору-сотору көрсүһэр инибит…» – Маарпалаах миигин Тыллаах көлүйэтин ааһыахпар диэри атаарбыттара. Өссө да кэлсиэх дьону: «Чэ мантан бэйэм барыам, отой да Арыылаахха тиийээри гынныгыт…» – диэн тохтоппутум. Доҕотторум Ааналаах Морууса: «Чэ аныгы көрсүөххэ диэри…» – диэт, тэбэнэт муҥутаан, сүүрэн дьиэрэҥкэйдэһэ турбуттара. Маарпа Өрүүнэтин сиэтэн кинилэр кэннилэриттэн баран иһэн, субу-субу кэннин хайыһан миигин көрөрө. Сотору айан суола иэҕиллэн хойуу ычыкын иһигэр киирбиппэр – кинилэр көстүбэт буолбуттара…

Мин эбээ соругун толорон, ампаартан икки мэчикээн ылбыппын эр-биир кыбынан баран, Айдаҥым диэки тиэтэйэ-саарайа түһэ турбутум…

* * *

Сатаҕайтан куйуурдаан мэнээк сиэтилэр. Собото бөдөҥ уонна эмис. Куйуурдаабат, кыаммат да ыал дьонтон бэриһиннэрэн аһаан абыраннылар. Эбэ собото хото сиэтэр, хата, ол оннугар мундута кэмчи. Күөнэҕэ төрүкү да суох. Арыылаахпыт көлүйэтэ Айдаҥ ханнык эмэ мундулаах, өссө күөнэхтээх. Күөнэҕэ отой кыра харахтаах куйуурга эрэ иҥнэр, ол да ахсааннаах. Биир эмэ кэм сэниэлээх киһи ойбон алларан биэрдэҕинэ ыраах баран куйуурга сылдьар кыаҕа суох дьахталлар, оҕолор, оҕонньоттор киирэн булкуйан, булаан киэһэ сиирдэрин син таһаараллар. Туга да суох хачаллыбыт дьоҥҥо ол улахан ас. Дэҥ, биирдэ эмит, биир-икки, хамыйах баһын саҕа куллуку киирэр. Куйуурга куллуку баһыллан таҕыстаҕына улахан сонун, «оок, быччыкы киирбит» диэн саҥа аллайыы буола түһэр. «Бээ бу киһи аттыгар булуохха, баҕар ити «собо» доҕоро-атаһа баара буолуо» диэн кураанах турбут куйуурдьут, ол быччыкы таһаарбыт киһи аттынааҕы ойбоҥҥо кэлэн куоҕаҥнаабытынан барар.

Айдаҥ көлүйэ куйуурдьуттара үксэ оҕолор, дьиэ таһа, олорор өтөхпүт анна буолан, халлаан ылааҥытыйан, ыамайдар күн аайы киирэ тураллар. Сорох оҕолор сарсыарда эрдэ туран, «сойбут» ойбоҥҥо көппүт талбаара устаҥнаһар мундуну кыл сиидэнэн баһаллар. Тугун дьиктитэ эбитэ буолла, уһун күнү быһа «бөлөнүйүөр», ньамаҕа ытыллыар диэри булкуллубут, киэһэ кураанах хаалбыт ойбон сарсыарда «сойбутун» кэннэ киирдэххэ, син баһаан мундуну, күөнэҕи көбүтэр. Ойбон аайыттан түөрт-биэс, ардыгар оннооҕор да элбэх мундуну, күөнэҕи, кэрийэн сүүрэкэлии сылдьан, кыл сиидэнэн баһа охсоот, дьиэҕэр тахсаҕын. Сарсыарда ким суор хараҕын харахтаммыт, эрдэ киирэн ойбоннообут – ол бултуйар, утуйан оҥторбут – кураанах хаалар. Чэ ол эрээри, Күөх Боллох оҕонньор кимиэхэ төһөнү-хаччаны өлүүлүүрүн, ирээттиирин бэйэтэ билэр: уһун күнү быһа күүгэннириэр диэри ытыллыбыт, балыга «бүппүт» ойбонтон, күн арҕаа саҕах кэтэҕэр киирэрэ чугаһаабытын кэннэ, хайа эрэ улахан булчута, бөрүкүтэ суох куйуурдьут оҕо тооһоруйан киирэн, киһи соһуйуох, соболоох мундуну маҥкы «иэҕиллиэр» диэри «быллаччы» баһан соһутар. Куйуурдуу турбут дьон ону көрөн: «Ээ, ити, ирээттиир быһыыта, итинник буолааччы…» – дэһэллэр. Кырдьык да оннук курдук, дэлэҕэ да былыр-былыргыттан «киһи ирээтин – киһи сиэбэт» диэн өс хоһооно үөскүө дуо. Дьэ дьикти…

Баһыычаан уһун күнү быһа доҕорунуун Чоойуннуун таһырдьа сылдьар, сааскы салгын уолаттар сирэйдэрин сиэн килэритэ хараарта, өссө аһара баран көҕөрүмтүйэн көстөргө дылылар.

Сорох күн ылааҥытыйан, соҕурууттан, илинтэн сиккиэр тыалланан, халыҥ былыт саба халыйан, түүнэ кытта сылыйар, саҥа оһохпут дьиэ иһин үрэн кэбиһэр. Улахан Баһылай даба ырбаахытын устан, оһоҕун аанын арыйан, үгэһинэн уотун суоһугар сиһин угуттуур. Ардыгар, уолаттар убайдарын үтүктэн үөһээ өттүлэрин сыгынньахтанан, систэрин угуттаабыта буолан оһохторун иннигэр талах олоппоско кэккэлэһэллэр. Сирэйдэрэ, илиилэрэ хап-хара, атын эттэрэ туус маҥан буолан эриэннэнэн, көрөн-истэн кылахачыһа олороллоруттан киһи эрэ күлүөх курдук. Чоойун сүүһүн саба түһэ сылдьар уһун бэскилээх, онтутун туора хаһыйан кээстэҕинэ, күнтэн хаххаламмыт сүүһэ килбэс гына түһэр. Чомпой балта Маарыйа, кыра киһи Лэгэй, Биэрэ – таһырдьа уһуннук сылдьыбаттар, үксүн дьиэҕэ оонньууллар.

Баһыычааннаах убайдарын Улахан Баһылайы үлтү хаайан: «Куйуурбут хаһыытыгар балык кыайан киирбэт буолла, саҥата алларан биэр эрэ…» – диэн өтөр-өтөр ойбон тэстэрэллэр. Уолаттар обургулар куйуурдаан таһаарбыт мундуларын үчэһэҕэ үөлэн, Чоойуннаах сирэй оһохторугар үтэн сииллэр. Күөнэҕин туспа арааран, киэһэ бурутуулаах оһох оттулуннаҕына, биһиэхэ киирэн, кыра тимир куруускаҕа эбэлэригэр мииннэтэллэр, икки дьиэнэн сүүрэкэлэһии, ойуоккалаһыы, ыстаҥалаһыы, салбырҕас саадьаҕай борооску тириитэ бүрүөһүннээх халҕан лип-либиргэс, лып-лыбырҕас.

Улахан Баһылай Сатаҕайга күннэтэ куйуурдуу барар солото суох. Холкуос иирбэ-таарба үлэтиттэн, түбүгүттэн быыс-арыт да булбат. Сээкэй алдьаныы-кээһэнии таҕыста да, наар биһиги киһибитин бастакынан ыҥыраллар…

* * *

Киристиэп таҥара күн Баһылайы кытта Айдаҥтан көс аҥаарын кэриҥэ ыраах сытар Дьабарахаан Бэрэтэ диэн көлүйэҕэ куйуурдуу бардыбыт. Сатаҕайдааҕар төһө эмэ чугас уонна бу күһүн Баһылай саас куйуурдуохпут диэн икки сиргэ кэлии хаһан турар. Кэлии хаһыллыбыт көлүйэтигэр туора киһи кэлэн куйуурдаабат. Арай дэлэй балыктаах улахан эбэҕэ, киэҥ уулаах сиргэ, туспа ойбон алларан куйуурдуохтарын сөп.

Түҥнэстибэтин диэн туотаайы атаҕын курдук кыпчыгыр тиит сыҥаахтаах бэрт чэпчэки талах туркубутугар эбээ тикпит саҥа тымтайыгар кыл хаабытын уган, куйуурбутун, түөрэйбитин, анньыыбытын, хоппобутун, күрдьэхпитин өтүүнэн ыксары баайан, ыксаабакка эрэ, сааскы сүрэҕи-быары сайа охсон киирэр чэбдик, дьэҥкир салгыны тото ыймахтыы-ыймахтыы, от-мас тиэйбит суолларынан, сыарҕа ыллыгын бата, бэйэ-бэйэбитин батыаккалаһабыт. Баһылай туркутун соһон инникилиир. Мин ардыгар тибии типпит сиригэр үтүһэн ылабын…

Сыарҕаттан тохтубут оту сиэри табысхааннар суолу бүттэтэ суох гына үлтү тэпсибиттэр, онно-манна тооромостоммут ньылҕаархай саҥа саахтара дэлэй, ол быыһыгар бөлүүҥҥү, үүт үрүмэтинии, чараас кыраһа үрдүнэн атыыр бэлиэлээх туора-маары ойуолаабыт олуга көстөр. Бэтириэстээх сыарҕа сыҥааҕа ньылҕаарыччы килэриппит суолун кыраһа бүрүйбүтэ халтархайа сүрдээх.

Чараас сис тыаны быһа түһэн толооҥҥо киирэн истэхпитинэ, хойуу ыарҕа быыһыттан туус маҥан хабдьылар көтөн кылбаҥнастылар, биир үөр, уонтан тахсалар, кынаттарын сапсынан илибирэтэ-илибирэтэ тэлээрэн тиийэн – сорохторо толоон уҥуор, сорохторо толоон ортотугар үүммүт хахыйах, титирик булкаастаах талахтарга түстүлэр. Кыһыл хаастаах төбөлөрүн өрө хонотон тыас иһиллэнэн олоро түһэ-түһэ, көп «этэрбэстээх» модьу атахтарын түргэн-түргэнник ылбахтаан сүүрэн моторуһаллар, талах, сөкү быыһынан эрийэ-буруйа сылыпычыһаллар.

Оол курдук тэйиччи сырсыакалаһар хабдьылары, хаарга балыйтаран сүтэрэн кэбиһэ-кэбиһэ, кыҥнаҥныы истэхпинэ Баһылай:

– Ол эмиэ олороллор… – диэн саҥа аллайбытыгар көрбүтүм, толоон соҕуруу эҥээригэр, көмнөхтөрө суйдаммыт, будьуруспут, үрдүк үөттэргэ баһаан элбэх хабдьы хатанан, аһаан ыбыгыратан, күн солото суохтар эбит.

– Уу, тоҕо элбэхтэрэй!..

– Итинтилэриҥ эмиэ, сааскы кус курдук, баччаҕа сир уларыйар, айанныыр үгэстээхтэр. Туундара хабдьылара да айанныыр кэмнэрэ – бу билигин, – диир Баһылай.

Туундара ыалыкыта (хаккырыал) тыа хабдьытынааҕар кыра, тумса синньигэс уонна хараҕын икки тумсун икки ыккардыгар хара дьирбиилээх, онон киһи дөбөҥнүк араарар.

Ээй уҥуор аартык айаҕар кэлбиппит, суолбут икки өттүгэр Сахаарка хаар тоҥуулаах хабдьыга ииппит кыл туһахтара оҥоһон тураллар. Бөлүүҥҥү кыраһа үрдүнэн суол-иис көстүбэт.

– Көр, төннөн истэхпитинэ көрөөр эрэ, ити хабдьылар иҥнибит буолуохтара, түбэһэ түстэллэр эрэ аахтара ылыаҕа, Сахаар уол бэйэтэ да сүрдээх оҕоойу ээ, сэп тэрийдэр эрэ хайаан да, булгуччу бултуйар, дьороҕойо да бэрт, – диир Баһылай.

Кырдьыга да, Сахаарка хабдьыны баһаан бултаата, ол быыһыгар куртуйаҕы, бочугураһы да мэнээк ылла, үнүр ааҕар хоско олордохпутуна киирэ сылдьан: «Быйыл саас хаһааҥҥытааҕар да элбэх ыалыкы иҥиннэ…» – диэн эрэрэ.

Аргыстаһан иһэн айахпыт хам буолбакка сээкэйи кэпсэтэбит. Ыйытааччы – мин, хардарааччы – Баһылай. Баһылай бэйэтэ да тыаҕа таҕыстаҕына саҥата-иҥэтэ элбиир, ордук сэргэхсийэр.

– Тоҕо кэлии хаһалларый?

– Кэлии – балык киирдин, бөлүөҕүстүн диэн хаһыллар. Күһүн муус тоҥмутун кэннэ ойбон алларан баран, уһун уктаах сүүрүнэн эргиччи булаан, күөл аннынааҕы буору оттуун-силистиин ытыйан, сэмээр хаһаҕын, буоргун аҥаардастыы, ойбон арҕаа уонна хоту өттүгэр сыҕайа мунньаҕын, бэйи, онтуҥ эмиэ туһугар дьээбэлээх, ымпыга-чымпыга элбэх. Оҕонньоттор кэлии буорун соҕуруу күн көрөр эҥээригэр мустарааччылара суох…

– Тоҕо?

– Сырдыгы мэһэйдиир диэн.

– Дьикти эбит дии.

– Оннук.

– Ол итиччэ халыҥнык тоҥмут сааскы мууһу, аны ити айылаах халыҥ хомурах хаары курдат сырдык киирэр үһү дуо?

– Собо – туспа, ураты оҥоһуулаах, айылгылаах харамай буоллаҕа, син тугу эмит билэн-көрөн тумуһурдаан эрдэҕэ. Ол иһин кырдьаҕастар, мындыр өй муҥутаан, этэн-тыынан дьаһайдахтара, – диир Баһылай.

Куйуурдуур көлүйэбитигэр чугаһаан истэхпит аайы суолбут уҥа-хаҥас арахсан кыараан, оччоон, оһон хаалла. Сорох сыарҕа суола – мас кэрдиллибит, долгучуох өрөһөлөммүт сис тыаҕа туораата; сорох суол – тус-туспа салааланан, киэҥ эбэҕэ «от тиэйэ барда».

Сотору Дьабарахаан Бэрэтэ диэн ааттанар алаадьы курдук дьоҕус көлүйэ, абына-табына ньирээйи титириктэрдээх, хахыйахтардаах, эмиэ да будьуруйбут талах булкаастаах ырааһыйа быыһынан сэндэҥэрэн көһүннэ. Баһылай: «Ол, кэллибит…» – диэн куобах истээх сарыы үтүлүктээх илиитинэн ыйан көрдөрдө.

Биһиги от тиэйбит суолларыттан туораан, чөллөй сытар тоҥуу хаары сына-сына оймоон, көлүйэҕэ киирдибит. Тыатын саҕатынааҕы хомураҕа халыҥа сүрдээх, туома самахпытынан. Дулҕалаах сиригэр суптурааланан түһэн, киһи отой да тургуйбат үлүгэрэ, дьоҕойон этэрбэһиҥ төбөтүнэн кытаанах сири була сатаан тэбиэлэнэҕин.

Сааскы тибии хара маһыттан биир күрүс гына дьапталҕалаан типпитэ, уута ханан баарын биллэрбэккэ, маҥнай көрүүгэ добуочча улахан курдук этэ да, кыра, дьаһамыр көлүйэ буолан биэрдэ.

Ыраас мууһугар хаара ойуурун саҕатын курдук буолбатах, лаппа чараас. Көлүйэ ортотугар икки сиринэн чороох маһы туруору анньыбыттара чороһон тураллар. Ити – Баһылай кэлиитин бэлиэтээбит чороохторо. Халыҥ хомураҕы оймоон киирбит дьон быһыытынан, аҕылаабыппытын аһараары, олорон сынньанныбыт. Дьиэбититтэн хоҥнорбутугар борук-сорук этэ да, лаппа сырдаата, ылааҥы күн буолар чинчилэннэ. Тохтоло суох хааман, тиритэн сүүһүм көлөһүнэ бычыгыраан тахсыбытын, табысхаан үтүлүкпүн устан, илиим көхсүнэн сотуннум.

Халлаан, ардаары ыанньыйбыкка дылы, болооруйбут быстаҕас былыттардаах. Сылаарҕаабыт, сылайбыт курдук, биирдиилээн бөп-бөдөҥ сарбынньах-ирбинньик хаар «түһэбин дуу, түспэппин дуу» диэбиттии, биллэр-биллибэт сиккиэр салгыҥҥа уйдаран бэйдэҥнии-бэйдэҥнии, аргыый аҕай талбаара, нуоҕайа түһэр… Тыаһы иһиллээбиттии уу чуумпу, туох барыта ылы-чып баран, сааскы нуһараҥҥа саба куустаран, наскыйбыкка дылы…

Баһылай саппыйаан этэрбэһин быата холкутаабытын сүөрэн, чиҥэтэн ыксары баайаат: «Сөп!.. Дьэ тэһэн көрүөххэ…» – диэт, талах туркутуттан ойон турбутугар, мин хаар үөһэ тобуктаан олорон, сээкэй сэппит-сэбиргэлбит кэлгиллибит быатын сүөрбүтүнэн бардым.

Баһылай тимир күрдьэҕин ылан, били, бэлиэтээбит чорооҕуттан үс-түөрт хаамыы курдук тэйэн, чигдитийэ кытааппыт хаары хаһан тибилийдэ. Өр-өтөр гыммата, сандалы сирэйин саҕа киэҥнээх хаары мууһугар диэри хаһан, ыраастаан кэбистэ, анньыытын ылан биитин сөмүйэтин сүрэҕинэн баттыалаата, аҥаар хараҕын симэн тоҕо эрэ кылаанын кыҥаан көрдө уонна нэк буолбут тииҥ бэргэһэтин харытынан өрө анньынаат, харса суох алларан курдурҕаппытынан барда…

Сытыы анньыы мууска курулаччы киирэрин киһи эрэ көрдөр көрөн туруох курдук. Баһылай өрүһүспүттүү, анньыытын боруогар диэри биирдэ түһэн кэбистэ. Тохтоон, тыын ылан сынньанар кэмигэр, мин алларыллан көппөлөммүт ойбон мууһун хоппонон бастым… Бу курдук солбуһа сылдьан хаста да төхтүрүйэн түстүбүт.

Күһүн отой хойукка диэри сир-дойду халтаҥ туран, эбэлэр муустара халыҥа сүрдээх. Былаҕачыанайап таҥара иннинэ тохтуу-тохтуу хас эмэ күнү быһа хаардаан, халтаҥ сыппыт сирин, урукку дьыллартан итэҕэһэ суох гына ситэрэн биэртэ. Онон муҥха да дьонугар, куйуурдьуттарга да үлэтэ үгүс: хаара да халыҥ, мууһа да биир оннук. Куйуур ойбонун алларыы – сылаалаах үлэ. Баһылай уһун субурҕа уктаах сытыы анньыытынан сатабыллаахтык алларар. Үөрүйэх киһи үлэтэ хаһан баҕар кудуччу, түргэн. Киһи барыта анньыынан дэгиттэрдик туттубат. Муҥхаҕа сылдьан көрдөххө, сорох сиппит-хоппут да уолаттар сатаан алларааччылара суох: баҕар анньыылара да баллыр оҥоһуулааҕыттан, сыппаҕыттан буолуо. Мууһу алларыы эмиэ, хайа да үлэ курдук, туспа албастаах, сатабыллаах. Мэнээк үүттүөххэ эрэ диэн онон-манан марай-сарай түһүү – туһата суох. Баһылай ойбонун маҥнай чабычахтаан, эргиччи сытыары соҕус тутан анньан оҥхотор. Анньыытын уһуктаах уһун сытыы кырыыта (кэтит иэдэһэ) өрүүтүн да чэр мууска сыста сылдьар. Оттон бөкүнүк өттө мууһу көйөр, бытарытар аналлаах. Итини барытын сөпкө туттан алларар киһи ойбону бэрт түргэнник оҥотон байбаралыы охсор.

Улахан Баһылай сатабыллаахтык туттарын-хаптарын сүрдээҕин сэҥээрэн, болҕойон, «итинник туттубут-хаптыбыт киһи» диэн, бэл, ымсыыра көрөбүн. Анньыы тыаһа мууһу көөрөтөн күрдүргүүрүн истэн, мэктиэтигэр, айаҕым иһигэр силим мунньуллан, күүгэннирэн кэлэргэ дылы.

Баһылай ойбонун төгүрүйэ сылдьан, чупчугур гына кэҥэтэн баран, бытарыйбыт, кылыгырас мууһу хоппонон хостотор, онтон биирдии үүтүнэн хаста да дириҥник силлиһиннэрэ анньан, төһө кыалларынан дириҥэтэр. Уута өрө үллэн тахсыан иннинэ, ити курдук туруору соҕус алларан эрэ баран мууһу ыраастатар, ол кэннэ аллараа өттүн тута кэҥэтэр.

Көлүйэбит мууһа халыҥа сүрдээх, күһүн уһуннук харанан ыбылы тоҥорон, хаардаабатах буолан, соччо тааҥнаабатах, үрүт саһархай араҥата чараас.

Баһылай тыын ыла-ыла хаста да төхтүрүйэн түспүтүн кэннэ биирдэ «сиик» билиннэ. Хатыҥ хоппонон түргэн-түргэнник өрө баһыахайдаан ыраастыы туран көртүм – ойбон түгэҕэр, анньыы төбөтө таарыйбыт бэрт кыра дьөлөҕөһүнэн, ыраас уу тыккырыы тыкта.

– Көр… уута тыкта, уута таҕыста!.. – диэн саҥа аллайа түстүм, ситэри ыраастаан кэбистим. Баһылай дириҥ куода иһин өҥөйөн көрөн баран:

– Уутугар тиийбиппит… – диэтэ. Тула-мала көрүөлэнэн сынньана түстэ, ынах этэрбэстээх атахтарынан туора-маары хаһыйбахтаан турар сирин хайыҥын ыраастаата уонна: – Көрөн тур эрэ… – диэт, ойбонун түгэҕин аҕыйах сиринэн сэрэнэн бигии соҕус анньыалаан баран, ортотунан биирдэ супту түһэн кэбистэ. Ууга ньимис гыммыт анньыы тимирин кытыытынан саһархай уу эмискэ өрө тыкта… Баһылай анньыытын сулбу тардан ылла да сүр түргэнник, тутуу былдьаһан, хаста да нэмийэн, били, маҥнай дьөлбүт сирин эбии кэҥэттэ… Дьэ эбэтээ!.. Халыҥ муус баттаан тыына хаайтара сыппыт көлүйэ уута түллэҥнии-түллэҥнии өрө оргуйан мөхсөн тахсыбат дуо!.. Ону кытта ыыс араҕас өрөҕөлөөх, мунду, күөнэх булкаастаах, киһи ытыһын саҕа лэһигирэс соболор, быччыкылар араастаан эрилиҥнэһэ-эрилиҥнэһэ, көөчүктээбиттии сүтэ-сүтэ, күөрэйэн өрө ытыллан күөрчэхтэннилэр.

– Дьэ, бу буолар, балыгы тэптэрии диэн… – дии-дии Баһылай тииҥ бэргэһэтин өрө сыҕайан, көлөһүнүн сотто-сотто мичээрдээн, табах ыыта саһардыбатах үрүҥ тииһэ килбэйэр.

Буруулана-буруулана үөһэ харбыаласпыт көлүйэ уута маҥнайгы омуна-төлөнө арыый уҕараан, ээр-сэмээр талбаара куоҕайан өрө көппөрүҥнээн, көбүөхтээн ойбон айаҕар кэлэн тохтоото, муус үрдүнэн, таһынан барбата. Толору кутуллубут чабычахтаах үүт курдук дьалкылдьыйда.

– Элбэх балык тэптэ ээ?.. Кыра уолаттар кэлсибиттэрэ эбитэ буоллар, омуннура-омуннура, сөҕүү-махтайыы бөҕөтө буолуох этилэр.

– Бэрт-бэрт… – Баһылай тойон эрбэҕин муннугар тиэрдэн, уҥа-хаҥас туур-таар сыыҥтыы-сыыҥтыы, салгын сиэн килэрийбит сирэйин ис киирбэхтик сэгэччи туттан, ойбоҥҥо талбаарыҥнаһар соболору сыныйан көрөр, онтон хомурахха туруору анньыбыт куйуурун ылан көппүт балыгы баһар. Мин тимир күрдьэҕинэн хаарын ыраастаабыт сирбэр тэйгэччи баһан таһаарбыт, муустаах-хаардаах балыгын кутар.

Бастакы таһаарыытыгар туома куйуур ортотунан быччыкы кэллэ, мундута, күөнэҕэ да элбэх. Кэлии аата кэлии – баайа байым, өлгөм. Улахан ото, ньамаҕа суох. Чохута, баҕата, уутун кыыһа булкуспатаҕа буоллар, киһи баһан таһаараат да сонно тымтайга кутуох эбит.

Мундутун, быччыкытын суол-суол туспа иһиккэ хаалаатым: быччыкыны – кыл хааҕа, мундуну – тымтайга. Күөнэҕин дьиэбитигэр тиийдэхпитинэ биирдэ араарыахпыт.

Баһылай ойбоҥҥо тэбэн тахсыбыт балыгын баһан баран, анньыытын ылан икки атаҕын аннынан самахтыы тутан курдурҕаччы куоһаата, ыксаабакка кичэйэн алларда, көөрөттүбүт мууһу куйуурун кылын куойатыгар ыксары тардан кыра-кыралаан баһан тэйиччи ыста. Мууһу кытары баһыллан тахсан эһиллибит мундуну, күөнэҕи итигэстээн ылан тымтайбар хаалаатым.

Ойбон куоһааһына хайаан да киэҥ буолуохтаах, кыра гыннахха куйуур күөйэ баһар киэлитэ, айана кыарыыр, былыыгы, мууһу кыһарыйан кыайан эргийбэт. Мин сүөһү ойбонун алларар буоламмын, куоһаан алларыыны сатыыбын. Кыайан дьаһайан аллаһыллыбатах ойбон улахан тымныыга бэрт түргэнник оһон хаалар.

Баһылай хара кыллаах куйуурун ылан ойбонугар уган, түөрэйин үүтүнэн маҥкытыгар кэтэрдэн, аҥаар уһугун ойбон хайыҥар чөкөппүт мууһугар батары анньан, аҥаарын атаҕынан хам үктээн, күнү утары, наллаан, бытааннык эргитэн барда…

Маҥнай наһаа уһуннук булаабакка, кыс устата мустубут кэлиитин баайын хаста да быллаччы баһан таһааран ыраас мууска кутта, маҥкыта дьарамай буолан, аны баҕар тостуо диэн аҥаар илиитинэн куойатын баһыттан ылан өрө көтөҕөн, таҥнары тутан сэмээр сүөкүүр.

Көлүйэбит барахсан көмүс хатырыктааҕыттан дэлэйдик бэрсэн үөрүү-көтүү үксээтэ, сэргэхсийэн сэк курдук үлэлээтибит.

Үһүс, төрдүс таһаарыыга уу ото (харба, кулуһун) кэлистэ, ньамахтанна, сылгы сааҕын курдук тооромос-тооромос таастыйбыт бадараан булкуста. Ол да буоллар, мин көрдөхпүнэ, куйуур ортотунан балык син биир кэлэ турар. Баһылай ньамахтыын таһааран сүөкээмээри, түөрэйин ылан быраҕан баран, куйуурга киирбит балыгын, ойбон үөһээҥҥи ыраас уутугар төттөрү-таары суруускайдаан, илигирэтэн бадараанын сайгыыр, оччоҕо ньамаҕа ууга суураллан сүтэр, арай, били сылгы сааҕын курдук лоһугурас бадараана эрэ хаалар.

Мин туох да солото суох эһиллибит балыгы наас-наас араартаан иһиттэрбэр хаалаан истим. Тымтайым хайыы-сахха мундунан, күөнэҕинэн быһаҕаһыгар диэри туола оҕуста. Кыл хаам – соҕурууттан кэлбит бурдук өрбөх куулунааҕар улахан, онон баһаан быччыкы киирэр иһитэ. Кыл хаа – илими баайар курдук оҥоһуллар, икки илиини арыый кыайар-кыайбат харахтаах, улахана ким төһө гынарынан, араас…

Чохуттан, баҕаттан, уу кыыһыттан сиргэммэппин, ылҕаан ыла-ыла тэйиччи элитэбин. Аныгы кэлиигэ ити чоху, баҕа мэлийэрэ чуолкай – суор, тураах атын да сиэмэх көтөрдөр ыраастыыллара биллэр. Сорох күөл баҕата, чохута олус элбэх, биһиэнэ кэм ама, биир эмэ баар.

Баһылай маҥнайгытын курдук аҕыйахтык булуу-булуу эһэрэ тохтоон, кэлин уһун соҕустук эргитэ-эргитэ таһаартаата. Куйуурга киирбит балык сороҕор аҕыйыыр, ардыгар элбиир, ону көрөн:

– Ити уута эҕириҥнээн, тэйиччи сылдьар балыгы тардар, ол иһин элбиир, эмиэ да аҕыйыыр, – диир.

Этэр эттэҕинэ санаатахха кырдьык оннук, сорох ойбоҥҥо бастаан утаа балык суоҕун иһин, элбэхтик булкуйдахха, хантан да кэлэрэ биллибэккэ, ээр-сэмээр балык куйуурга киирэн барар. Айдаҥ көлүйэтигэр оннук.

Убайым Улахан Баһылай, санаата көнньүөрбүт киһи быһыытынан, ис хоһооно иһиллибэтэр да, муннун анныгар киҥинэйэн ыллыы-ыллыы, хараара ыаһырбыт киил маҥкытын бобуччу тутан, куоһааһыннаах ойбонугар куйуурун бэрт киэҥник эҥсэ эргитэн иэҕэҥниир, хоҥкуҥнуур, түүтэ биирдэ суох нэктийбит таба арбаҕаһын көхсө хапсыҥныыр, көппөҥнүүр. Күөйэр, баһар тэрилин, эргиччи тайаан, бастара эргитээри эмиэ да кэдэччи баран кэдэрийэр, эмиэ да умса түһэн нөрүйэ-нөрүйэ уунаҥныыр… Бу туран Баһылай – куйуур диэн саха дьоно эрэ туттар сатабыллаах маллара буоларын иэйэн-куойан, хайҕаан кэпсиир, мин ону талах туркум үөһэ чэкэйэн олорон сэҥээрэн истэбин.

– Куйуур барахсан өркөн өйдөөх өбүгэлэрбит, хаһан эрэ, быдан былыр мындырдаан өрөн оҥорбут бултуур сэптэрэ өр кэмҥэ туттуллан баччааҥҥа диэри кэллэҕэ… Муҥхаламмыт күөл балыга, буора өрүкүйэн, аһа тахсан уойар, тупсар дииллэрэ – ити кырдьык. Куйуур эмиэ биир оннук. Олус байбыт күөл салгына кэмчитийэн уонна аһылыгар кыайан тииһиммэккэ собото ырар, дьүдьэйэр, өссө быртаҕырыан сөп. Алаас-алаас, өтөх-өтөх аайы арҕам-тарҕам ыһыллан, бытанан олорбут төрүттэрбит хайа эбэлэрэ ордук эмис, бөдөҥ соболооҕун билэллэр. Кыл илимҥэ тутарыттан көрөн күөллэрин собото төһө-хачча баайдаммытын эндэппэттэр. Аһаан олорор эбэлэрэ олус байаары гыннаҕына хайаан да муҥхалаталлар. Инньэ гынан күөллэрин балыгын бэйэтэ дьаалатынан эстэр туругар тиэрдибэттэр. Онон муҥханан, куйуурунан балык аһылыгын көбүтэр, салгыны киллэрэр, уутун булкуйар олус туһалаах, быһаччы көмө да диэххэ сөп. Ити ордук дьоҕус, көлүйэ күөллэргэ сыһыаннаах…

– Куйуур үөдүйбүтэ төһө ырааппыта буолуой?

– Уу, туох билиэй, тоом, ону урукку дьыллар уорҕалара бэйэлэрэ билэн эрдэхтэрэ…

– Аан маҥнай куйуур оҥостубут киһи хайдах билэн ити курдук түөрэйигэр тиийэ ситэри тэриммитэ буолуой?..

– Ким билэр… – Баһылай көлүйэ уҥуор кукаакылар тэлбиҥнэһэ көтөллөрүн одуулаһар, ырааҕы-киэҥи ыраҥалаабыттыы харахтарын симириҥнэтэр, чочумча саҥата суох, аа-дьуо наҕылыччы куйуурун эргитэр. Маҥкы иэдэһэ түөрэй дьөлөҕөһүгэр аалыллан кыычыгырыыр-хаачыгырыыр, урут тутта сылдьан мууһурдубуттара хах курдук хоҥнон түһэр. Мундулар ойбоҥҥо ытыллыбыт уу хоту талбаара усталлар, быччыкы өрөҕөтө килбэс гынаат, төттөрү эргийэн сүргүөхтээх уорҕата хараарар… – Ол эрэн санаан көрдөххө судургу ээ… – диир Баһылай уонна эмиэ саҥата суох иһийэ түһэн баран салгыы: – Саха киһитин сүрүн дьарыга: сылгы, ынах сүөһү ииттиитэ. Хаһан баҕар сүөһүлээх ыал нүөл кырыстаах үтүө сири батыһан, ойбонноторугар уолбат уулаах күөл таһыгар олохсуйан кыстыыр. Кыһын тымныйан истэҕин ахсын эбэ уута тоҥон хойуордар хойуоран, ыраас уута үөскэ киирдэр киирэн иһэр. Сүөһү уулатар ойбонноро эмиэ көстөр көһөн күөл ийэ уутугар чугаһыыр. Түмүгэр, саас отой күөл ортотугар буолан хаалар. Аны туран кыстаабыт балык эмиэ түөрэтэ ол хаалбыт чүөмпэтин уутугар, кэнэлитигэр мустар. Күөл балыга барыта биир сиргэ бөлүөхсэн, салгына тиийбэккэ атан, ойбоҥҥо көбөр. Саха киһитэ ону көрөн маҥнай утаа көннөрү баһан ылаардаҕа… Сааскы дөйүөрбүт балык улаханнык куота сатаан мөхсүбэтэ биллэр… Онтон, кэлин, кэм-кэрдии ааһан истэҕин аайытын, бырыынчыктаан, мындырдаан: түөрэй, маҥкы, куойа, кыл оҥостон тупсардар-тупсаран бу билиҥҥитин курдук силигэ барыта сиппит куйуур диэн бэйэтэ туспа балыктыыр тэрили оҥоһуннаҕа…

Баһылай кэпсиирин киһи иһиттэр-истэн олоруон курдук.

– Сорох дьон күөлгэ балык кыстаабыт сирин чопчу билэн, ойбон алларан куйуурдууллар дии… Ити хайдах билэллэрэ буолуой, балык бөлүөхсүбүт сирин?

– Муус халыҥнык тоҥмут дьылыгар дьара күөл хойуоран хаара хомурахтаабыт сиригэр балык былыыгы «хастан» кыстыыр. Ону билэр ньыма судургу. Күрдьэҕинэн халыҥ хаары, хомураҕы көрдүүгүн. Манан буолуо дии санаан уорбалаабыт сиргин күрдьэн, мууһун үрдүн көрөҕүн. Балык кыстаабыт сирин бэлиэтэ: хомурах анна саҥа түспүт хаар курдук сымнаҕас көөбүлкэй көмүрүөлэнэр. Мууһун үрдүгэр кыра, үрүҥ хабах, салгын тоҥмута хойуутук туртайбытынан сабаҕалыыгын… Аллардахха быыс-арыт быдьыгыраабытыттан мууһа тунаархай, кэбирэх. Аллараа – быркы, бырыы, балык өрүкүппүт өркүтэ көстөр. Оттон балык кыстаабатах сирэ – хаара мууһугар хам сыстан тоҥо сытарынан тута билэҕин…

– Оччоҕо хойуорбут уулаах күөл эрэ саас куйуурданар буоллаҕа? Ол эрэн угут да эбэни булуур курдуктар дии.

– Сорох күөл уута төһө да тоҥмокко күүгүнэс сыттар, син биир куйуурданыан сөп. Хаһан баҕар күөл анна барыта оттоох, хаһырыалардаах, оттон балык кыстыырыгар ото суох, ыраас, дириҥ ууну булан бөлүөхсэр. Оннук күөлү «балыга от харахтаан кыстаабыт» дииллэр. Онон күүгүнэс да күөлгэ куйуурдаан сиэххэ сөп. Аны киэҥ киэлилээх эбэ – төһө баайдааҕа улахан суолтаны ылар. Хойуорбат эрээри эбиитин дьадаҥы буоллаҕына куйуурдаан тугу туһаныаххыный, ол иһин ити сорох улахан эбэлэргэ бэл муҥханы хаһан да түһэрбэттэр. Биир дьиктитэ – сорох эбэлэр көрдөххө киэҥнэрин иһин чычаас буолаллар, балык кыстыыр уларыйбат чүөмпэлэрдээхтэр. Дьэ ону чопчу, таба билэр киһи тоҥоруулаах дьылга балыгы быллаччы баһар… Быдан былыр кэлэн ааспыт уһун кэмнээх уот куйаас сайдарга сорох күн туллар эбэлэр оҥойо уоланнар тус-туспа ааттаах көлүйэ күөллэр буолбут төрүөттэрэ итиннэ сытар…

– Саас төһөҕө диэри куйуурдуохха сөбүй?

– Ээ, букатын хойукка диэри… Бэл ырбыы тахсыбытын кэннэ куоҕаҥнаһа турар дьон баар буолааччылар… – Баһылай күлэр.

– Оттон сиҥэ уута киирдэҕинэ балык тиллэн куота сылдьыбат дуо?

– Ол хойут буоллаҕа. Уонна баай күөл төһөҕө баҕарар син биир кыралаан сиэтэр…

Көлүйэбит быччыкыта аҕыйаан, кэлиҥҥинэн үксэ мунду уонна күөнэх кэллэ.

Баһылай: «Эрийэҕин дуо, бачча кэлэн баран доҕор?..» – диэбитигэр аны мин булкуйдум. Хаста да таһааран сүөкээтим, сороҕор быччыкыта элбиир. Куйуурга балык киирэрэ бэлиэ: эрийэ турдаххына ырыы түһэр, тэйгэҥниир. Ол аата маҥкы собону «ыйыстыбытын» туоһута.

Айдаҥ балыксыттара, кыра ыамайдар, балык киирбит сибикитин биллилэр эрэ – түөрэйдэрин сулбу тардан ылан, омуннарыгар ыраах эһэн, хомурах аннынан ыытан баран, онтуларын көрдөөн тула-мала көрүөлэнэн тэлэкэччийэ сылдьааччылар. Ыксаларыгар турбут буоллаххына, «эн ыллыҥ дуо?» диэн уорбаланыыга кытта түбэһиэххин сөп. Аны ардыгар киһи атаҕын быһа быраҕан биир айдаан. Хор, оннук көр куйуурдьуттар эмиэ бааллар. Сорох өссө собо куотуо диэн түөрэйин маҥкытыттан төрүт да араарбат. Оҕолор түмсэн куйуурдаатахпытына хаһан баҕарар көрүдьүөстээх, эҥин араас, эгэлгэ балыксыты бары көрөҕүн.

Саҥа ойбон тэһэр – оҕо дьоҥҥо сылаалаах үлэ, онон үксүбүт бэлэм ойбону булуубут. Сороҕор кыттыһан биири эмэни алларабыт. Саатар тоҥоруулаах дьыл буолан, мууһа халыҥа бэрт. Обургу уолаттартан Сахаарка эрэ кудуччу алларар. Кэнтик ууһа охсубут «үрүҥ эттээх» аҕатын анньыытынан бэрт түргэнник супту түһэн күрдүргэтэр. Анньыытын сатаан табан, көрөн-истэн, бигээн сытыылыыры да сатыыр. Сахаар аллар атастара: Сартаанай оҕонньор уола Дайыыл да, Тэһэкэ уола Халҕарыын да ойбону букатын нэмин табан алларбаттар. Доҕордорун кэнниттэн хопполорун туппутунан дэдэгэччиһэллэр… Онон Сахаарка барыга бары дэгиттэр, улахан булчут уол.

Билигин халлаан хото сылыйан киһи тоҥмот, төһө баҕарар куйуурдуу туруохха сөп. Айдаҥмыт көлүйэтин, дьиэ таһа буолан, бэрт эрдэттэн, тохсунньу эргэтиттэн куйуурдаан барбыттара. Тымныыга киһи уһуннук сылдьыбата, куйуур кыла оҕуруону тиспит курдук лоһугураччы мууһурара, ойбоҥҥо уган уһуннук туруордахха ирэр эрээри, таһаара-таһаара эргитэн бардыҥ да, син биир хат хам тоҥон хаалара. Түөрэй үүтэ оһон субу-субу ыраастатара.

Ичигэс таҥаһа суох кыра ыамайдар көлүйэҕэ киирбэттэр. Төһө да тымныытын иһин, арыый обургу оҕолор, үлэлээх-хамнастаах дьон курдук, күннэтэ ойбоннууллар.

Булкуйбут ойбоҥҥун нөҥүө күнүгэр, эбэтэр хас да хоннорон баран булаатахха, куйуур хаспыт хаһырыатыгар, чычаас ууттан сэмээр балык мустар. Сорох ойбону хастыы да хонукка сойутабыт диэн ааттаан тыыппаппыт. Тоҥорумаары хомурах хаары логлоччу хоҥнорон аҕалан саба уурабыт: ууга тиийбэтин курдук, эбэтэр ойбон бэрт кыратык чарчыйа тоҥмутун кэннэ. Сыа хаарынан эргиччи хайан көмөбүт. Ардыгар хаары күрдьэн, мунньан дэлби дьаптайан чиҥэтэн, тоҥорон баран, ону күрдьэҕинэн хоҥнорон, кэмнээн быһан, ойбоммутун бүрүйэбит. Сорох оҕолор ынах сааҕын хаптаччы тоҥорон төкүнүтэн киллэрэн хаппахтыыллар…