Текст книги "Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)"

Ньөкөөрөр оҕонньор Айдаҥ соҕотох олоҥхоһута. Кини кэннэ биһиги холкуоска олоҥхоһуппут суох. Арҕаа Кыргыдайга Харатаайап Сэмэн-Ырыа Дыгыйар аатырар, сураҕырар. Дыгыйары билбэт саха саҥалаах арааһата аҕыйаҕа буолуо.

Ньөкөөрөр оҕонньор улахан муҥхаҕа, сиргэ хонон-өрөөн сытыы кэмигэр олоҥхолуур үгэстээх. Онтун соболоҥор үллэһик балыгар эбии биир сүүр собону ылан боссонор. Оҕонньор бэйэтэ да «кырыыс түүрүччүтэ» буулаан, тарбахтара такыйан, бодоҥуран анньыыны туппат, күүс үлэтин үлэлиир кыаҕа суох…

– Мин чабырҕаҕы сөбүлүүбүн, – Дайыыл уол кэпсэтиигэ кыттар.

– Дьэ, ол тугун иһин сөбүлүүгүн? – Мытыйыс Маарыйата ыйытар.

– Наһаа көрдөөх, көрүдьүөс баҕайы дии… Дьээбэлээх… Ордук ити Хаһырыа Маарыйа ходьох-идьэх хамсана-хамсана чабырҕахтаатаҕына, бэрт да бэрт… Үнүр Сэксэкэ Сэмэн дьахтары дьээбэлиирин туһунан чабырҕаҕын истэ-истэ биһиги күлэн быарбыт быста сыспыта… Һыы-һы-һы…Һи-һи-һи… Бу Халҕарыын эмиэ истибитэ… Истибитиҥ буолбат дуо?..

– Ээ, истибиппит, – диир Халҕарыын.

– Бу Дайыыл оҕо бачча кыратыттан, сиртэн да сэрбэйэ илигиттэн дьахтар туһунан ырыаны-тойугу сэҥээрбиттээх ээ, – Борускуо мэник уол диэки сүрүргээбиттии хараҕын кырыытынан көрөр.

Мин дьүөгэм Хаһырыа араас дьиибэтин-хооботун билбит ахан киһи:

– Ээ, ол Хаһырыа обургу тугу баҕарар хоһуйан ыллыан сөп, киниттэн киһи эҥин эгэлгэ күүппэтэҕин, үөйбэтэҕин да иһиттэҕинэ көҥүлэ, – диибин.

– Хаһырыа тыла-өһө быһыта баттыалаабыкка дылы түргэнэ, кини диэтэх этэн-тыынан сэгэлдьитэн, туттан-хаптан татыахайданан, чахчыта да «чабырҕахтаан баран кэлээр» диэбит кыыстара…

– Ол кимнээх инньэ диэбиттэрий? – Дайыыл барыбытын күллэрэр.

– Элбэҕи билиэҥ – эрдэ сорсуйуоҥ, – Халҕарыын ситэ куурбатах сииктээх үтүлүктэрин кэтэн, эрбэхтэрин ырааҕынан бэйэ-бэйэлэригэр анньыалыыр.

– Хаһырыа кэннэ Айдаҥмытыгар чабырҕахсыппыт да суох быһыылаах буолба-ат? – диибин.

– Кырдьыга да… Һуох ээ… – Мытыйыс кыыһа дьүөгэлэриттэн ыйыппыттыы эргиччи көрөр.

– Кини кэннэ ким да чабырҕахтаабытын истэ иликпин, – диир Нуута. Кыргыттар күлсэллэр.

– Дьэкиимэбэ Кэтириинэ ылсара буоллар чабыгыратан, чалыгыратан дьэ чахчы астык чабырҕахсыт тахсыа этэ, – Мытыйыс Маарыйата, дэриэбинэ уот татакай тыллаах дьахтарын саныы биэрэн, күлэ-күлэ саҥарар.

– Хаалаан Кэтириин уутугар-хаарыгар киирэн этистэҕинэ, кырдьык чабырҕахтаан эрэр курдук субурутар дии-и… – Дайыыл үөннээх хараҕынан эргиччи көрөр.

Халҕарыын соччо сэҥээрбэтэхтик:

– Ээ чэ, кини биһикки баҕас тылбытынан кыырарбытыгар эрэ бэрт инибит, – диир.

– Чэ мээнэ, киһини баһааҕырда олорумуоххайыҥ, – Нуута кэпсэтии атыҥҥа хайысхаланан барбытын сөбүлээбэт.

– Оннук, – Борускуо сөбүлэһэр.

Дьүөгэ кыргыттарым саҥалара-иҥэлэрэ, мөккүһэн күө-дьаа буолан күйгүөрсэн ылаллара истэргэ сэргэҕэ, үчүгэйэ сүрдээх. Кинилэр эргитэр эйгэлэрэ барыта ураты сонуҥҥа, кэрэҕэ дылы. Дэлэҕэ да «саҥа ыччат санаата күүстээх» диэн өс хоһооно үөскүө дуо. Бу курдук түмсэн кэпсэтиилэргэ киһи ис санаата арыллар, билбэтэххин билэҕин, көрбөтөххүн көрөҕүн. Этэргэ дылы «киһи – кэпсэтэн, сылгы – кистэһэн, ынах – маҥыраһан билсэр» диэнэ дьэ манна кэлэр.

Кэтириин икки ытыһын нэлэҥнэтэн хамсата-хамсата, санаа-санааларын үллэстэн мөккүһэр дьүөгэлэригэр:

– Чэ сөп, наһаа ыраатаары гынныбыт. Ити итинэн хааллын… Нуута, Маарыйа, өссө ханнык хоһоон баарый? Аана дьүһүйүүтүттэн өссө ааҕыҥ эрэ. Хайаҕыт ааҕар?.. Чэ… – диир.

– Хата ол сөп, – Борускуо быар куустан, бэлэмҥэ бэрт киһи, хоһоон истэрдии оҥостор.

– Дьэ эрэ, истиэҕиҥ эрэ, – диир Халҕарыын.

Мытыйыс кыыһа уонна Нуута муннуктара элэйбит, саһархай кумааҕыга суруллубут дьүһүйүүлэри эр-биир үллэстэн сыымайдыы-сыымайдыы, хайабыт ааҕар диэбиттии, бэйэ-бэйэлэрин көрсөллөр.

– Чэ, Маарыйа, ити «Татыйыктаах алааһым» хоһоону эн аах, – Нуута нарын тарбахтардаах хаҥас илиитинэн Маарыйа олорор остуолун кырыытыгар тайанан, аҥаарынан хоһооннордоох лиистэри тутан туран дьүөгэтин соруйар.

Мин өйбүттэн биир тыынынан айан кээспит хоһуйууларбын сороҕун ааттааччыбын, сороҕун ааттааччым суох. Маарыйа суруйан ылбыт хоһооннорун ардыгар: «Маннык ааттаатахха олус бэрт буолсу…» – диэн бэйэтэ аат айан, сүрэхтээн кээһэр үгэстээх.

– Сөп, чэ истиҥ эрэ… ыһым-ыһым!.. – Маарыйа көхсүн этитэр: – «Татыйыктаах алааһым», – хоһоонун аатын этэр уонна кыратык тохтуу түһэн ылаат, аахпытынан барар:

 
Татыйыктыыр чыычааҕым,
Тырып-тырып тырымнаан,
Тырыбыныы көтөҥҥүн,
Тэлгэһэбэр түһэҥҥин,
Тойуктаргын тардаҕын.
Тула-мала көрүөлээн,
Турус-ирис туттунан,
Тэһии аҕай көтөрүм
Тиэргэн кырыс сиригэр
Тэйиэккэлээн ылаҕын.
Тугун баҕас кэрэтэй,
Тыҥыы тыллан көҕөрбүт
Тэҥкэ тииттээх алааһым,
Тунаа маҥан чараҥнаах
Төрүт сирим, өтөҕүм…
Тыабыт дьэҥкир салгынын,
Талыы-талба сүмэтин
Түөһүм иһин толору
Туймаарыахпар диэритин
Тыынан ылан саатыыбын…
 

Маарыйа ааҕан бүтээтин, истэн олорбут доҕотторум сэҥээриэхтэрин да иннинэ, Нуута кыыс сонно тута атын саҥа дьүһүйүүнү «Илгэ ардаҕа…» диэн аатын этээт, ып-ыраас чөллөркөй куолаһынан, туох да соруйтарыыта суох ааҕан субуруппутунан барар:

 
Самаан сайын бэлиэтэ
Самыыр түһэн саккырыыр,
Уйгу быйаҥ туоһута
Ардах түһэн сиккийэр…
Хордоҕойдор, кырдаллар
Кууран турбут отторо
Илгэ, сүмэ ууларын
Тото-хана истилэр,
Алаас-сыһыы сирдэрбит
Ача күөхтүүр отторо
Өлбөт мэҥэ ууларын,
Өйөөн ылан сэмээркээн
Иҥэринэн кээстилэр…
Өтөх ото өрө үттэ,
Хонуу ото хонос гынна,
Сыһыы ото ситэн сириэдийдэ…
Эбэ уута элбээтэ,
Үрэх уута үксээтэ,
Көлүйэ уута көҥүс охсунна,
Көрдүгэн уута дьэ көптө…
Хотоол сирдэр хоноччу туоллулар,
Аҥхалаат сирдэр аһара бардылар,
Тааска сирдэр таһынан дьалкыйдылар…
Уһун кэмнээх улуу ардах
Күнүстэри-түүннэри,
Күүһүрэн кэлэ-кэлэ,
Күлэ-үөрэ
Курулата турбута…
 

– …Тоҕо сүрэй, санаабар, мэктиэтигэр ити айылаах күүстээх, курулаччы кутар илгэ ардах – субу, билигин түһэ турарга дылы, – Халҕарыын ардах туһунан дьүһүйүүнү бэркэ сэргээтэ, астынна.

– «Татыйыктаах алааһым» хоһоон табыллыбыт ахан, эчи сааһыламмыта да үчүгэйэ бэрт, хас биирдии устуруоката наар биир буукубаттан саҕаланар эбит… Биһиги оскуолаҕа маннык айан суруйбуппут буоллар, Семен Иннокентьевичтан, Николай Анисимовичтан хайаан да хайҕал тылларын истиэ этибит, эбиитин кэнсиэркэ аахтараллара чуолкай… – Нуута, Маарыйа тутан олорор хоһоонноох кумааҕытын көрө-көрө иэйэн мичилийэр.

Кэтириин эмискэ, соһуйбуттуу:

– Нуута, оттон биһиги бу хоһооннору учууталларбытыгар көрдөрүөххэриий, – диэн өрө чөрбөйө түһэр.

– Хата… Этэҕин ээ… Илдьэ барыахха…

– Дьэ ити кырдьык бэрт сөп, инньэ гыныҥ, – Мытыйыс Маарыйата дьүөгэлэрин санааларыгар кыттыһан сөбүлэһэ охсор.

– …Истиҥ эрэ, кыргыттар!.. Күһүҥҥү түүн туһунан… – Нуута эмиэ саҥа дьүһүйүүнү ааҕар:

 
Күһүҥҥү күн тыа кэтэҕэр
Санньыйа киирээтин,
Сиик көтөн тунаарыйан таҕыста,
Толоон сир туманынан туолла,
Сыһыы, хонуу силбигирэн хаалла…
Ооҕуй ситимэ оһуор буолан,
От-мас очурун аайы
Онон-манан ойууланан турбута,
Түүҥҥү үрүмэччи тэлиэс-былаас
Тэлибирии көппүтэ.
Барык-сарык тыа иһин
Көөнньүбүт сүмэһиннээх сытыттан
Туймаара быһыытыйан, тулабын умнан,
Чуҥкунуур чуумпуга
Өр таалан турбутум…
Илбийэн ааһар
Аргыар, сөрүүн салгынтан
Эмискэ дьагдьайан кэлбитим,
Эт-этим эппэйэ аһыллыбыта,
Кутум-сүрүм сэргэхтик сэгэйбитэ…
Ханна эрэ, хойуу туман иһигэр
Дьөһөгөй оҕолорун тыбыырсар тыастара,
Атыыр барахсан ис-иһиттэн
Иҥэрсийэн айманаат, кистээн дьырылатара
Иһиллэн ылара…
Халлыбыт халлаан улаҕата биллибэт
Киэҥ нэлэмэн иэнигэр —
Кэмэ суох бачымах сулустар,
Түүҥҥүнү сэмэйдик киэргэтэн,
Дьирибинэһэн барбыттара…
 

– Ычча-уу… ити күһүҥҥү түүҥҥэ, бэйэм, илэ бааччы баар буолан хаалбыкка дылыбын… – доҕорум Борускуо илиилэрин кумуччу туттан, чахчыта да дьагдьайан дьигиһийэн ылар, хаадьаҥнаабыт талах олоппоһун сыҕарыс гыннаран, сирэй оһох уотугар чугаһыыр.

– Силбигирбит оттоох күөл кытылыгар, туман быыһыгар, ээр-сэмээр аһыы сылдьар Дьөһөгөй оҕолоро харахпар отой субу көстөр курдуктар, – Кэтириин биир сири тобулу одуулаан таалан олорон саҥарар.

– Үчүгэйкээн да хоһооннор… – диир Нуута.

Мытыйыс кыыһа остуолугар сыҥаах баттанан ис-киирбэх дьүһүнүн сылаанньыйбыт киһилии холкутук туттан олорон:

– Аана сатаан хоһуйар да хоһуйар… Мин кини курдук тупсаҕайдык айар, дьүһүйэр дьоҕурдаах да буолбатахпын ээ… Оо, төһө эрэ сурунан субурутар этим…

– Аана, кытаат, бу курдук саҥаттан саҥа айымньыны айан ис, – диир Нуута.

Мин, «халлаан үөрэхтээҕэ» киһи, санаам көнньүөрдэҕинэ, иэйдэхпинэ, хоһуйан ыллаабыта буолабын. Ырыа да диэн буолуо дуо, ардыгар көннөрү испэр ботугураан тугу эмит туойабын… Киһи дьиктиргиэх, сорох-сороҕор, тылтан тыл ситимнэнэн, били этэргэ дылы «илим хотоҕоһунуу субуллан» бэйэтиттэн бэйэтэ тэттэн тахсан кэлэн иһэр, саҥаттан саҥа сонун тыл сатаан этиллэн, тиһиллэн сааһыланан хаалар. Онтубуттан, кырдьыга, бэйэм да астынабын, ураты иэйииттэн «соһуйаммын», эриэ-дэхситик этиллибит этии, сайа саҥарыллыбыт санаа, хоһуллубут, дьүһүллүбүт тыл илбиһэ эти-сааһы арыйан этиэхтэн кэрэтик эймэнитэриттэн, ис-испиттэн кычыгыланан мэктиэтигэр күлэн тоҕо барабын…

Дьэ ол «ботугураан» тугу эмит хоһуйан туойар түгэммэр Мытыйыс кыыһа баар буоллар эрэ, түбэһэ иһиттэр эрэ, дьүөгэм барахсан сонно тута, итиитигэр, хат-хат, үрүт-үөһэ ыйыталаһан, «туох диэтиҥ ээ-э?.. туох диэтиҥ ээ-э?..» дии-дии суруммутунан барар. Онон, доҕорум Маарыйа барахсан, туһугар, эмиэ дьикти, сэдэх дьарыктаах кыыс. Мин дьүһүйэрим: үлэ-хамнас, көтөр-сүүрэр, айылҕа барахсан ахсаабат кэрэтин туһунан. Саха киһитэ үксэ даҕаны, айылҕаттан айдарыыланан көрбүтүн эрэ тута хоһуйар дьоҕурдаах төрүүр быһыылаах, дэлэҕэ да «саха оҕуһун мииннэ да – ырыаһыт, атын мииннэ да – тойуксут» диэн өс хоһооно үөскүө дуо… Аны, үксүгэр тапталы кытта ситимнээх көр-күлүү, бэйэ-бэйэни туойсан хаадьылаһыы хайа да нэһилиэккэ былыр-былыргыттан баар, туойааччыларынан, тоҕо эрэ, наар, баһыйар өттө – дьахтар аймах. Итэҕэһи-быһаҕаһы, омсолооҕу да, үүнүүнү-сайдыыны, кыайыыны-хотууну, биһирэбиллээҕи да – сатаан ылбаҕайдык аттаран хоһуйан туойуу – саха аймах майгытын-сигилитин, өйүн-санаатын биир бэлиэ уратыта.

Дьүөгэлэрим барахсаттар хас аахпыт хоһооннорун тылын-өһүн, туох санаа этиллибитин ырытыһан эмиэ да мөккүһэн, эмиэ да тыл-тылларыгар киирсэн – биир санааҕа кэлэн, онтон астынан үөрэллэр-көтөллөр.

Мин бииртэн-биир араас санаа утаҕар ылларан, ардыгар, кыргыттар тугу кэпсэтэллэрин истибэккэ, кутум-сүрүм киччим, кистэлэҥ кыбыытыгар сөҥө сылдьыбыт уран иэйиилэри уһугуннаран, ураты уустук ис эйгэм эгэлгэ эридьиэстэригэр бүтүннүү устан киирэн, кылгас түгэҥҥэ тулабар баары барытын умнан ылабын… Онтон эмиэ бүгүҥҥү олохпор, күннээҕи эйгэбэр хат төннөбүн… Барыта – санаа…

Сирэй оһох ыксатыгар талах олоппоско олорон, ааҕар хос таас түннүгүнэн көртүм, арай, таска, хоп-хойуу нуһараҥ хаара түһэн үллүктээн ахан эрэр эбит… Ити-бу көстүбэт хойуу да хойуу хаар… Сааскы, кырса көп түүтүнүү үрүҥ хаар…

– Көрүҥҥүтүүй… хаар да хаар!..

Доҕотторум бары түннүк хоту хайыһа түстүлэр. Ким хайа иннинэ Мытыйыс Маарыйата:

– Хаар!.. Уу, хоп-хойуу! Астык да астык!.. – диэбитинэн тута түннүккэ ойон кэллэ…

Омуннарыгар өрүтэ ыстана-ыстана таһырдьаны одуулаһар дьүөгэлэрим кэннилэригэр туран, сааскы, бөдөҥ да бөдөҥ, араастаан ирбинньиктэммит-сарбынньахтаммыт, букатын ити-бу көстүбэт хойуу хаар ээр-сэмээр «ураты кэрэ абылаҥмынан оҕолорбун үөрдүүм» диэбиттии, ыксаабакка, сылаас, сымнаҕас түү суорҕан буолан, аа-дьуо, чалбах чарчыйбыт уутугар намылыйа, талбаара түһэрин астына кыҥастаһабын.

Дайыыл дүлүҥ олоппоско салҕанан туран кыргыттар эҥиил бастарынан өҥөҥнүү-өҥөҥнүү, айылҕа биир дьикти көстүүтүн, сааскы нуһараҥ хаара нуоҕайа түһэрин бэркэ сэргээн, сэгэччи мичээрдии-мичээрдии дуоһуйа одуулаһар…

– Тоҕо үчүгэйэй, оҕолор… – Халҕарыын аны бу айылаах кэрэ көстүүнү үргүтүөм диэбиттии, сэмээр ботугуруур, барыбыт кэннибитигэр да турдар, дьыралдьыйбыт уһун уҥуохтаах уол, кимтэн да мэһэйдэппэт.

– Наһаа астыык!.. – Нуута ытыстарын тилэҕин бэйэ-бэйэлэригэр «тас-тас» охсо-охсо, иэйэн, мэктиэтигэр кыра оҕолуу өрүтэ ыстаҥалыыр.

– Үчүгэйиин…

– Ураты көстүү, ээ?..

– Астыы-ык… Астык баҕайы…

Хаар хойуута бэрдиттэн бэл кулууп иннигэр субу турар, дьүөгэм Тороостоох балаҕаннара омооно да отой барыгылдьыйбат. Кырдьыга да, сэдэх көстүү… Киһи эрэ сүргэтэ көтөҕүллэн, санаата сайан – кэрэ иэйии ураты туруга саҕыллар.

– Тураах кэлэр хаара, – диибин мин.

– Чахчы!.. – Мытыйыс Маарыйата сөбүлэһэ охсор.

– Тураах кэлтэ хас да хонно буолбат дуо? – Халҕарыын си туруохтааҕар саҥарар.

– Кэлбитин иһин, ол эн бастакы турааҕы көрдөҕүҥ дии, дьэ бу кэннэ билигин көрөөрүҥ эрэ, сарсыҥҥыттан, өйүүҥҥүттэн тураах саҥата дааҕырҕас буолуоҕа, – диир Маарыйа.

– Маҥнай кэлбит тураах саҥата сонуҥҥа истэргэ минньигэһэ сүрдээх ээ, оннук буолбат дуо?.. – Халҕарыын, Нуута кыыс ноторуускалыы кэппит өрбөх суумкатын быатын тардан дьээбэлиир.

Дайыыл сааскы нуһараҥ хаара эбии хойдо-хойдо, мэктиэтигэр ытылла-ытылла түһэрин көрөн:

– Мин турааҕы көрө иликпин ээ, – диир.

– Чэ, «атастаргын» сотору дуоһуйа харахтыаҥ, саары чаккылаахтар сарсыҥҥыттан элбиэхтэрэ диэтилэр буолбат дуо, иһиттиҥ ини…

– Ы-һыы… – Дайыыл сөбүлэһэр. Халҕарыын кыра уол саҥатыттан сонньуйар.

Нуута ис-иһиттэн сүргэтэ көтөҕүллэн, өгдөс гынан эппэйэ-эппэйэ, көбдөҕүн муҥунан күүскэ өрүтэ тыынан ылар:

– Тураах кэлэр хаара… Кырдьаҕастар билэн эппиттэрэ буолуо, сааскы, баччаҕа түһэр бу курдук нуһараҥ хаары – тураах кэлэр хаара диэн.

– Оннук, – Кэтириин сөбүлэһэр.

Нуута хайдах да тулуйбат, саба кууспут кэрэ санаа сүргэни көтөҕөн көстүбэт кынаттыыр, өрө дэбдэтэр, нарын иэйии суһума өйгө-санааҕа хоһоон өрөгөй тылларын субу тиһэ, сааһылыы охсор. Онтун Нуута тута аахпытынан барар:

 
Бу сааскы былыттаах, нуһараҥ чуумпу күн
Халлаантан хойуу хаар талбара түһэрэ —
Көрүөхтэн кэрэтин, чэбдиктэн чэбдигин…
Тоһуйбут ытыспар сэмээркээн түспүт хаар
Аргыыйдык нуоҕайа уулларын көрөбүн.
Айылҕа үллүктүүр оһуордаах хаарыттан
Сир-дойду туртайан тубуста олуһун…
Сырдыктан-сырдыккын, ыраастан-ырааскын,
Сүргэни сүүдүтэр сүр күүстээх иэйиилээх,
Ирбинньик-сарбынньык оһуордаах үрүҥ хаар…
 

– Нуута эмискэ тохтуу түһэр: – Оо дьэ… өссө туох диэххэ сөбүй?.. Этиҥҥитиий!.. – диир.

«Доҕорум Нуута барахсан кыраттан да олуһун долгуйа үөрэр, уран да кылыылаах уйулҕалааххын ээ… Нуута, Нуута барахсан…» – мин испэр дьүөгэбин, тоҕо эрэ, наһаа аһына, таптыы көрөбүн, бэйэм эмиэ кутум-сүрүм долгуйан, ураты дьикти турукка саба куустарабын… Мин да иэйии киирдэҕинэ тугу хоһуйарга, туойарга холоммотоҕум баарай:

 
Сымнаҕас көп суорҕан хаар устун хаамабын,
Тулабын киэргэппит бу кэрэ көстүүнү
Саҥалыы сонурҕаан, болҕойон көрөбүн,
Эмискэ олуһун баҕаран кэлэбин,
Бу дуолга, көҥүлгэ уйдаран көтүөхпүн…
 

– диэммин хоһоону ситэрэн биэрэбин.

– Ити баар дии, биир бүтүн хоһоон тахсан кэллэ!.. Эчи үчүгэйин!.. – Нуута үөрбүт ахан.

Төһө да халыҥнык былытыран, халлаантан көп хаар үллүктүү, тэллэҥнии түстэр – таһырдьа сып-сырдыкка дылы.

Сааскы ылааҥы күн уота суоһаан, хаара ууллан, субу, кулууп иннигэр, саах сыбаҕа харааран турбут Тороостоох балаҕаннара син биир көстүбэт. Хойуу хаар, көп хаар биир кэм нуоҕайа, талбаара түһэр. Ити-бу барыгылдьыйбат будулҕана…

– Дьоҕурдаах дьон иэйиилэрэ киирдэ да, тупсаҕай хоһоону айан-тутан кээстэхтэрэ ити, хоһоон айыллара түргэн ээ, – диир Борускуо.

– Оннук, – Кэтириин сөбүлэһэр.

– Тураах кэлэр хаара… Тураах кэлэр хаарын туһунан Аана туохта эмэтэ хоһуй эрэ, – Халҕарыын көрдөһөр.

– Чэ эрэ… – Маарыйа мин диэки эрэммиттии көрөр.

Мин ыллым да туох да бэлэмэ, өйбөр оҥорон сыымайдаан сааһылааһына суох, ону эрэ күүтэн турбут киһилии, таас түннүк нөҥүө сааскы нуһараҥ хаара тохтоло суох биир кэм куту-сүрү уоскутан нусхайа түһэрин одуулуу-одуулуу, истиҥ иэйии киирбиччэ, дьүһүйэн, айан аахпытынан барабын:

 
Кырса көп түүтүнүү хойуу хаар
Бүгүн түстэ, олус үөртэ,
«Тураах кэлэр хаара…» – дэһэллэр
Кырдьаҕастар ону көрөн сэргэхсийэ…
Нуһараҥ, былыттаах сааскы күн
Хабдьы түүтүн ыспыт курдук,
Түстэ «сылаас» хаар сэмээркээн
Оргууй аҕай намылыйа…
Чалбах чарчыйбыт уута
Кылбайа тунаарта астыгын,
Күөлбүт уҥуоргу тыата
Хат саҕынньах кэппитэ кэрэтин.
Сарсын күн сырама суоһуоҕа,
Хара тыа устуо быстах «таҥаһын»,
Сарсын ылааҥы күн үүнүөҕэ,
Тураах кэлэн үөрдүө сонун саҥатынан…
 

Мытыйыс Маарыйата ис-киирбэх сирэйин субу күлэн тоҕо барыахтыы туттубут, киэҥ харахтарын, үргүбүт, тэһии табалыы, эбии кэҥэтэн көрбүт ахан:

– …Сип-сибилигин!.. – диэт, бу хоһуллубут саҥа дьүһүйүүнү сурунаары харандаас, лиис ыла, омун кыыс, остуолугар ойор.

– Олус… олус тупсаҕай хоһоон!.. – Нуута саҥа айымньы айыллыбытыттан наһаа астынар.

Борускуо бэрт холкутук, сис туттан туран дьүөгэлэрэ үөрсэн өрүкүнэһэллэрин көрө-көрө:

– Тоҕо баҕас түргэнэй, бу бэрт кылгас түгэн иһигэр икки бэртээхэй хоһоон айылынна. Итинник ахсымнык айар-тутар буоллаххытына, бэрт сотору, бэйэтэ бүтүн кинигэ да буолсу дии.

– Буолуон да сөп, – диир Кэтириин.

Бу курдук күө-дьаа өрүкүнэһэ сырыттахпытына, тас аан аһыллаатын кытта, кулууп остуораһа Саабынаба Харытыана эрчимнээхтик үктэнэн киирэн кэллэ, халҕаны күүскэ лип гына саппытыгар, мэктиэтигэр, даҥа сахсайбыт дьиэ үрдүн буора саккырыы тоҕунна. Остуорас бытырыыстаах саал былаатыгар, халтаҥ сонун санныгар үллэччи түспүт хаарын илгистэ-илгистэ тэбэнэн тэлибирэттэ.

– Нохоо, Халҕарыын, оҕуһуҥ сөллөн хаалбыт, бурҕалдьытын булгутан баран, тиийэн, Мордьоһун оҕонньордоох кыбыыларыгар киирэн, отторун сиэн тунайдаан эрэр, ыл, бараҥҥын тута оҕус!..

– Тууй-сиэ! Хайдах сөллүбүтэй. Туомтуу баайбытым дии…

– Туомтуу баайбыккын сүөрбэккэ. Дьөрөөкүйэҥ «тарбахтаах» сүөһү, – Харытыана ааҕар хос ааныгар бэттэх кэлэн эрэ баран биһиги олорорбутун көрөн:

– Хайа, кыргыттар, манна мустан олорор эбиккит дуу…

– Ол Өлөөнөлөөх кыбыыларын тоҕо аһан кэбиспиттэрэй? – Халҕарыын сөллүбүт оҕуһун сылгылаһа таһырдьа ойон иһэн дьиктиргээн тыл ыһыктар.

– Сэмэн эбэттэн от таһар быһыылаах! – Харытыана, хайыы-сахха халҕан сабыллыбытын кэннэ, уол кэнниттэн хаһыытаан хаалар. – Дьөрөөкүйэни аллаах оҕус буолан мээнэ уларсыбаттар, бүгүн ити Халҕарыын хата хайдах төлө ыһыгыннарбытай. Бэҕэһээ киэһэ Чарапчы Маарпа Балаҕаччылаан эрэр курдук этэ дии, хайа ыккардыгар төннөн кэлбитэй…

– Сарсыарда кэлбитэ, оҕуһу аһатан, уулатан баран Халҕарыын мииммитэ, мин эмиэ мииммитим, – диир Дайыыл.

– Мин эмиэ мииммитим… – Харытыана кыра уол саҥатын үтүктэр, – Дьөрөөкүйэ сымнаҕас оҕус, ол эрэн дьэ ити быаны сүөрэринэн тэҥнээҕэ суох сүөһү, илиилээх курдук. Хайдах да ыйылыннарбытыҥ иһин син биир… Сүөрэр адьынатын билбэт киһи – тэмтэрийэр көлөтө. Дөрөтүн хатыйа тардан баран тиистээбэт сиригэр баайдаххына эрэ сатанар. Төлө туттарда да өтөҕүн быһар кэмэлдьилээх оҕус. Саһаан дуу, от дуу тиэйэ сырыттахха сүөрүнэн баран, куотан бөҕө кыаһалыктанааччы, ыһыытаабытыҥ да иһин тохтоон бэрт һэ-һэ… дьэ аат оҕуһа, Дьөрөөкүйэ обургу… – Харытыана элбэхтик көлүммүт оҕуһун эйэҕэстик ахтар, күлэр.

Мытыйыс Маарыйата, кини киһи омун-төлөн муҥутаан, хоһооннорун суруйтуу охсор:

– Биһиэнэ да элбээтэ ээ, дьэ бэйи, Маарпа биһикки көрүстэхпитинэ ыаһахтаһарбыт баҕас көһүннэ быһыылаах, киниэнэ да үксээбит буолуохтаах, – диэн Намыынаба Маарпаны кытта тугу суруммуттарын, мунньубуттарын хардары-таары бэйэ-бэйэлэригэр бэрсиһэр, ырытыһар, санаа үллэстэр үтүө үгэстээхтэрин ахтан үөрбүтүн биллэрэр.

Харытыана үөттүрэҕинэн оһоҕун уотун булкуйар:

– Күлбүт элбээри гыммыт, бастахха сатаныыһы… Дьэ халлаан дии, ити-бу да турар көстүбэт үлүгэрэ… Оҕуһу сырса сырыттахпына түһээхтээтэ ээ, бэл сүөһүбүн сүтэрэн кэбистим, аны кэлэн иһэн мунаммын, ханарыйан, тиэрэ бара сырыттым, киһи сонньуйуох…

– Муммакка бу айылаахха, – диир Борускуо.

Дайыыл, били, кэтэҕэр бааммыт табысхаан бэргэһэтин кулгааҕын сүөрэ-сүөрэ:

– Көр, аны Халҕарыын мунан оҕуһун булбакка мучумааннана сылдьара буолуо.

– Хаар арыый намыраата, кэм сэллээн эрэр, Тороостоох дьиэлэрэ көһүннэ, – диир түннүгүнэн таһырдьаны одуулаһа турбут Кэтириин. – Оок!.. Халҕарыын уол муна сылдьыа, оҕуһун миинэн хата таҥкыччахтатан иһэр курдуга… Бай, сыарҕатыгар киһилээх… оҕо эбит, өссө иккилэр… Биирдэһэ – Чоойун… биирдэһэ —…

– Биирдэһэ Баһыычаан ини?!. – Чоойун баар буоллаҕына хайаан да Баһыычаан киниттэн хаалсыбатаҕын сэрэйэн, түннүккэ, Кэтириин ыксатыгар сүүрэн кэлэбин.

– Кини эбит, – диир Кэтириин.

Халҕарыын аллаах оҕуһун Дьөрөөкүйэни туора миинэн баран, кулууп иннинэн ааһан иһэр, биһиги өҥөҥнөһөрбүтүн көрөн икки илиитин даллах гынан дьээбэлэнэр. Кэтириин биһикки күлсэбит.

Баһыычааннаах Чоойун кудуччу хаамар оҕус сыарҕатыттан охтубатарбыт ханнык диэбиттии атырыа ууруулаах адарайтан тутуспуттар ахан, дуоһуйуу-астыныы мааны. Баһыычаан табысхаан бэргэһэтэ хараҕын саба түһэн хаалбытын бэрт сылбырҕатык аҥаар илиитинэн өрө анньан көннөрүнэ охсоот, эмиэ сыарҕатын маһыттан кытаахтаһар.

Мытыйыс Маарыйата хоһоон суруйан кыычыгыратарын ымсыырбыттыы кэрэхсээн көрөн турбут Дайыыл, Халҕарыын оҕуһун сыарҕатыгар Чоойуннаах Баһыычаан олорсон ааһан иһэр сурахтарын истэн, таһырдьа ыстанар…

Биһиги түннүгүнэн көрөбүт: Дайыыл ойон тахсаат да, буута быстарынан, оол курдук, тэйэ баран эрэр оҕуһу маҕыйа-маҕыйа сырсан кыаһалыктанар. Тэбэнэтирбит омунугар өрө ойо-ойо буурдуур, нэк буолбут мукуу бэргэһэтин кулгаахтара, соһуйан өрө сапсынан тахсыбыт кус кынатыгар дылы, сибилигин кыырай халлааҥҥа көтөн хаалыахтыы, биир кэм, харса суох тэлибирэһэллэр… Сүүрэн ачарбаастаан иһэн Дайыыл туох эрэ диэн хаһыытыыр быһыылаах, сыарҕаҕа олорон испит мэник уолаттар, тиит кылаан чыпчаалыгар чөкөйбүт мэкчиргэ курдук, тэбис-тэҥҥэ кэннилэрин хайыһаллар, онтон аллар атастара муҥ көтүүнэн дайан иһэрин көрөн, кинилэр обургулар омун-төлөн муҥутаан, кэл да кэл, сит да сит диэн аҥаар илиилэринэн далбаатаа да далбаатаа, сыарҕаттан суулла сыһан кэдэйэ-кэдэйэ өрүһүнэн ылыы да баһаам.

Оҕус хата сиэлбэккэ, көннөрү кудуччу хааман иһэр буолан, Дайыыл сыарҕаны ситэ баттыыр, ылахха быардыы түһэн балайда соһуллар, саҥа түспүт көп хаарга ынах этэрбэс суола туора-маары тараадыйа сыыйыллар. Сотору уол оннун булунан, ылах үөһэ чөкөтүк олорон доҕотторун кытта тугу эрэ кэпсэтэн айаҕа оҥоҥнуур…

Халҕарыын от тиэйэр сыарҕата түөрт ылахтаах, атырыа адарайдаах, өссө ортоку икки ылах аннынан илим чорооҕор дылы синньигэс титириктэри (өрөһөлөрү) – илин, кэлин ылахтар үөһэ кэдэччи тардан сыыйыта анньыталаабыта, ыраахтан көрдөххө, ханнык эрэ, сүүнэ көтөр арбах уйатыгар маарынныыр. Кыра ыамайдар ол иһигэр төбөлөрө лэкээриҥнэһэллэрэ, үүт-үкчү, саҥа тэспит тураах оҕолоро ийэлэриттэн ас эрэйэн өрө чолоҥноһоллорун санатар.

– Халҕарыын маһыгар дуу, отугар дуу тиэтэйдэ, – диир Кэтириин.

– Ээ, кыргыттар, мас бөҕө кыстаабыккыт дии, хонон туран баран аатыҥ кимий диэбиккэ дылы, өссө саҥа да өйдөөн көрдүм, – Харытыана оһох кэннигэр, дьиэ өһүөтүгэр диэри өрөһөлөммүт хайдыбыт маһы көрөн саҥа аллайар.

Кулуупка кэлэ-бара, киирэ-тахса сылдьар оҕолор мэлдьи да остуорастарга көмөлөһөн: долгучуох эрбээн, хайытан, кыстаан кээһэр үтүө үгэстээхтэр.

– Бу, Нууталаах үөрэммэккит дуо? Бүгүн өрөбүл буолба-ат?

– Кырдьык да… Олордор олорон хааллыбыт, хоҥнон да көрүө этибит, – диир Кэтириин.

– Чэ бу ыккардыгар, икки эрэ көс кэриҥин төһө гынан ойон-тэбэн тиийиэххитий, «оҕо атаҕа – ыт атаҕа» буоллаҕа, – Мытыйыс Маарыйата улахаҥҥа уурбатах киһилии саҥарар.

Доҕорун саҥатын истэн Нуута:

– Ээ, Маарыйа сүрдээх дии, бэйэтэ саастаах баҕайы киһиэхэ дылы саҥатыан! – диир. Бары күлсэн ылабыт.

– Эрдэ соҕус тиийэрбит ордук буолуо, барыахха, – Нуута Маарыйаттан ылбыт кинигэтин, хоһоон тиһиллибит лиистэрин – остуол атаҕар өйөннөрө уурбут өрбөх суумкатын ылан уктар, сабыытын сабан, муос тимэҕин олуйан хараҕалаан кээһэр, санныгар ноторуускалыы иилинэр.

– Сөпкө тиийэр инибит, бэриллибит сорудахтары барытын толорбут дьон холку буоллахпыт, нуучча өһүн хоһоонунуу «ким үлэтин бүтэрбит – ол нус бааччы сынньанар», – Кэтириин эмиэ барардыы оҥостор.

– Хата аргыстаһыаххайыҥ, аарааҥҥа диэри, – мин дьиэбэр сээкэй түбүктээх киһи быһыытынан эмиэ ыксыыбын.

– Күүтүҥ, күүтүҥ, мин эмиэ бардым… – Маарыйа харандааһын, кумааҕыларын остуолун тардарыгар уга-уга тиэтэйэн халыкынайар.

Борускуолаах Маарыйа сотору күлүү-оонньуу тылынан дьээбэлэһэн күйгүөрсэ-күйгүөрсэ дьиэлэригэр туорууллар. Балаҕаччылыыр суол аартыга биһиги дьиэбит таһынан буолан, мин кыргыттары кытта сээкэйи кэпсэтэ-кэпсэтэ, тэлгэһэм ааныгар кэлбиппин билбэккэ да хаалабын.

* * *

Холкуос олоҕо бэйэтин күннээҕи тэтиминэн тиҥиниир-таҥыныыр. Икки атахтаах сир үрдүгэр сириэдийэрин тухары үлэ-хамнас күөстүү оргуйар.

Кулун тутар ортотуттан сылгыһыттар ырыганнаабыт атыыр үөрдэрин хаһыы аҥаардаан от тэлгэтэн сиэппиттэрэ билигин да ол курдук аһыы сылдьаллар. Аны муус устар ыйтан үөр атыырын далга туспа хаайан, күүскэ аһатан, үөрүн тутарыгар бэлэмнииллэр. Киэҥ далга сылдьар сылгылар, хотоол сиргэ, хаһааларын иһигэр тахсыбыт чалбах уутун иһэллэр. Күрдьүөттэһэн охсуһуохтара диэн сэрэхтээннэр тус-туспа далга туталлар. Ол да буоллар сааскытыйан сүүллэрэ киирбит атыырдар бүтэй нөҥүө-маҥаа туран, бэйэ-бэйэлэрин сытырҕалаһа-сытырҕалаһа ытырсан, табыйсан, эргийэ-эргийэ тэбиэлэһэн да ылаллар. Чиҥ оҥоһуулаах үүт бүтэйдэр ону тулуйаллар. Дэҥ, биирдэ эмэтэ, эргэрбит сиэрдийэ тоһуннаҕына сонно тута абырахтыыллар, саҥанан уларыталлар.

Кытыт, туҥуй, саҥа төрүөхтээх эдэр сылгылары эмиэ туспа арааран аһаталлар, күннэтэ көрөн-истэн маныыллар.

Сылгыһыттар Дьыксаах Апанаастаах күн аайы, аттарын сынньатан уларыта-уларыта, сылгы хомууругар, көрдөөһүнүгэр, ардыгар хоно-өрүү киэҥ сиринэн тайаан, тэлэһийэн күннэрин барыыллар.

Сыл аайы соноҕостору ыҥыырыгар да сыарҕатыгар да хото айааһыыр буоланнар – миинэр, көлүнэр миҥэлэрэ элбэх, талбыт сылгыларын үрдүгэр түһэллэр.

Айааһаммыт Дьөһөгөй оҕолоруттан ордук хаамыылаахтара, унньуктаах айаҥҥа уҥмат уһун тыыннаахтара талыллан, сыыйыллан, холкуос сылгыһыттарын бастыҥ миҥэлэрэ буолан, үйэлэрин моҥууллар. Ол да иһин эрдэҕэ «сылгыһыт миинэр ата хайаан да мааны көлөтө биллэр, хаамыылааҕа чуолкай, онон ону уларсыахха» диэн ат наймылаһан миинээри эрэ гыммыт киһи саҥарар саҥата, кэпсиир кэпсэлэ. Кырдьыга да оннук, сылгыһыттар хаһан да атаҕар мөлтөх, уҥаайы аты – төһө да сымнаҕаһын, быһыыта үчүгэйин иһин – миҥэ оҥостубаттар, көлүммэттэр. Хата оннук нэс сылгылары оҕолор, кыаммат оҕонньор, дьахтар аймах сөбүлээн миинэллэр.

Түөрт атахтарыгар дэгиттэр, сыыдам, талыы эрэ Дьөһөгөй оҕолоро сылгыһыт миҥэтэ буолар ыйаахха тиксэллэр. Атаҕар кыанар аты үөр атыыра да билэр: иннин ылларарын, ситтэрэрин өйдөөн, соччо уйуһуйан куота сатаабат.

Муус устар ый эргэтэ холкуос биэлэрин төрүүр үгэннэрэ, уотаҕата: күн аайы кулунчуктар эбиллэн иһэллэр, биир эмит ороһу, итэҕэс кулун төрөөтөҕүнэ сылгыһыттар отой кыра оҕо курдук бүөбэйдииллэр. Сорох эдэр, туҥуй биэлэр оҕолорун эмнэрбэккэ, сиргэммитэ буолан, дьалты тутталлар. Оннук биэлэри атахтарын бакаайылаан баран эмнэрэллэр, оччоҕуна кэлин үөрэнэн, айылгыларын сиэринэн, оҕолоругар сыһыаннара сымныыр. Дьиэ сүөһүтүттэн, арай, таба – атыҥыраабакка, атын таба оҕотун кытта эмнэрэр.

Ынах да сүөһү төрүөҕэ үчүгэй. Үнүр Өксөөн дьиэ иһинээҕи кэпсэтии, ыаһахтаһыы кэмигэр: «Түөрт уон биир сылга ынах сүөһүбүт ахсаана биһиэхэ «Свердлов» холкуоска – сүүс сүүрбэ алта эбит буоллаҕына, билиҥҥи туругунан – сүүс сэттэ уон биир буолбут…» – диэн эрэрэ. Сылгы ахсаана арыый аччаабыт үһү. Дьэ ол оннугар таба, «саланар» ыарыы өрө туран, хайа да нэһилиэккэ букатын эстэр турукка тиийбит.

Кыһын, тымныы түркүнүн саҕанааҕы курдук буолбатах, халлаан хото сылыйан ыаллыы холкуостартан кэлии-барыы элбээтэ, улуус кииниттэн да боломуочунайдар субу-субу тиэстэллэр…

Быйыл да кыскыардаах кыс эрдэлээн түмүктэнэр чинчилэннэ, күүтүүлээх сандал саас күүһүн-уоҕун ылан лаппа сылыйталаата.

Кырдал сирдэр, томторҕонолор бүтүннүү хара сиринэн көрдүлэр. Соҕурууттан, илинтэн ичигэс сиккиэр тыал күүскэ үрэн сирилэттэҕинэ, сиҥэ уутун испит нүөл кырыс сүрэҕи-быары хаба ортотунан халыйан киирэр сир сытынан сайа охсор.

Киһи таһырдьаттан киириэ суох ылааҥы күннэрэ турдулар. Үтүө кэмнэр кэлэн иһэллэрин туоһулаабыттыы, ып-ыраас күөх мэндээр халлаантан сып-сырдык чэмэлкэй күн чаҕылыччы тыгара хайа да тэбэр сүрэхтээх санаатын көнньүөрдүөх айылаах.

Толоон, маар, ээй да эҥээрдэр хаардара лаппа чарааһаата, күн аайы харалдьыктар кэҥээтэр кэҥээн, бэйэ-бэйэлэрин кытта сиэттиһэн истилэр. Сылбый үгэнэ. Киһи тыаҕа таҕыстаҕына көмүрүө хаары таах суугуначчы, кырылаччы кэһэр. Хаар анна бүтүннүү чоллургас уу буолла. Чалбах элбээтэ, киэлитэ кэҥээтэ, этэрбэс бэллэйдэнэ сытыйара үксээтэ. Оҕолор ууну-хаары сэмсииртэн ордубаттар: күннэтэ атах таҥаһын уллуҥун кыһыйыытын, куурдуутун айдаана. Киэһэ аайы кирээдэҕэ тобугар диэри хараара илийбит ыстаан, ыгыллар буолбут үтүлүк, атын да таҥас кэккэлэччи ыйанар. Дьиэ иһэ көлөһүн сытынан тунуйар, ол сыт бэйэтэ туох эрэ тылынан сатаан этиллибэт ураты иэйиини саҕар, онно күннээҕи үлэ үөрүүтэ-көтүүтэ, кыһалҕата барыта булкуспукка дылы…

Киһи, сүөһү тэпсибит, тыаҕа мас кэрдиллибит сирэ быһыта сиэһэн хараарда. Мас көтөрүгэр харалдьыктааһын саҕаланна.

Сүөһүлэр чалбах уутун уулаабыттара ыраатта, биир эмит күн улаханнык хатаан тоҥордоҕуна, хооҥкутуйан уоллаҕына да, оҕолор дьарык оҥостон, уу булан тэһэн, сүөһүлэри син биир тото уулаталлар. Арай сылгылар кыра тоҥорууга кыһаллыбаттар, туйахтарынан табыйан, тэһэн, ханна баҕар утахтарын ханнараллар.

Туллук үөрэ муҥутуурдук элбээн баран, кэлин сыыйа-баайа төрүөхтээх-ууһуохтаах сирдэригэр хоту, туундара эҥээр баран-кэлэн бүтэн эрэллэр. Аҕыйах үөр хаалта сылгы далыгар, ыаллар кыбыыларыгар төттөрү-таары көтөн дьирибинэһэллэр, ол быыһыгар балаҕан, ампаар үөһэ да түһэн ылаллар. Доҕуурдьут оҕолор туллук хойдубут кэмигэр син мэнээк бултуйдулар. Обургу оҕолоох ыалларга сээкэй сорукка сылдьан, дьиэлээхтэр, чөрү-чөкөччү, кыра иһиккэ туллук буһарынан аһаары олороллорун көрөр – сонун буолбатах. Туллук этэ, миинэ сүрдээх минньигэс, үчэһэҕэ үөллэххэ сыата уокка тохтон сырдьыгыныыр.

Элиэ көтөр кэлэн Айдаҥ дэриэбинэтин үрдүнэн күнүн аайы элиэтиир.

Кырдьаҕас суор, Куорсуна Суох, сылгылар хааллан турар далларыттан арахпат, кулун төрөөтөҕүнэ – кэнэҕэскинэн үссэнэр. Эдэр биэ оҕотун хаатын тыыппат, арай, саастаах биэлэр хайа тардан кулуннара тахсарыгар көмөлөһөллөр, оттон ынах сүөһү ардыгар «аргыһын» сиэн кээһэр үгэстээх, оччоҕо үүтэ тардар, дьүдьэйэр, ол иһин төрүөх кэмигэр сүөһүнү мэлдьи көрө-истэ сылдьаллар.

Куорсуна Суох тыһы доҕоро сымыыт баттаабыта ыраатта, хата, тэһэрэ чугаһаата быһыылаах…

Күнүс таска сырыттахха, киһи кэрэхсээн иһиттэр истэ туруон курдук, араас сонун чыычаах саҥата чыбыгырыыр, дьырылыыр-дьурулуур, иһиирэр – «хайа эрэ сааскы, сайыҥҥы чыычаахтар кэлбиттэр…» диэн көхсүгүнэн сэрэйэҕин эрэ. Эгэлгэ саҥалаах, дьэрэкээн өҥнөөх-дьүһүннээх чыычаах үгүс, ону барытын арааран билэр дьон сэдэх.

Биһиги дьоммут Баһыычааннаах Чоойун атын оҕолордооҕор аҕыйах туллугу бултаатылар, уолаттар кыра дьон буолан сатаабаттара, нэмин таппаттара да бэрт быһыылаах. Маҥнай утаа саҥа оҥоһуллубут доҕууру ууран син ылаллар, онтон туллук иҥнэн туһахтара чаачахайданна да – бултара аҕыйыыр. Аны саатар халлаан сылыйан Чоойун инитэ Лэгэй эмиэ тастан киирбэт, убайдарын батыһан тооһоруйа сылдьан, доҕуурдарын туһаҕын түүрүччү тардан, көмөн кээһэн – ол айдаана, ардыгар боруоктаһыы да тахса сыһар: кыаммат уол эрэйдээҕи саппыйааннанан килэрийбит, нэк буолбут тииҥ бэргэһэтин кулгааҕыттан түүрэ харбаан, ыксары ылан: «Итинник буоллаххына!..» – дии-дии уҥа-хаҥас илгиэлээн тэлэкэчитэ туралларын киһи түбэһэ түһэн син көрөр.