Текст книги "Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)"

– Ээ, үүс сатана куобаҕы батыһа сылдьар. Табысхаан төрүөҕэ тахсыбыт сылыгар бэдэр да мэнээктиир. Урут, куобах отой эстэ сылдьыбыт кэмигэр үүс эмиэ сүтэн хаалбыта. Хата ол оннугар, хайа эрэ сиргэ, ыраах, табысхаан үөскээбит улууһугар «дэлэй үһү» диэн сураҕын истээччибит… Аны куобах мэнээҕэ буолан, ити оннооҕор дьиэ таһыттан хастыыны эмэ бултуу сырыттахтара.

– Үүс хас оҕолоох буоларый? – мин Баһылайтан ыйытабын.

– Икки, үс… Дэҥ, үтүө дьыл, түөрт буолар үһү.

– Дьыксаах Аллараа Уолбукка төрөөбүт үүстэри бултаабыта буолуо дуо?

– Ити эргин ханна эрэ олохтоох бэдэрдэргэ түбэһэ түстэ ини.

– Биир эмэ оҕото ордубута буолуо дуо, иккини эрэ өлөрбүт буоллаҕына?..

– Буолуо ээ, ол эрэн ийэ бэдэр аһыҥастарын нөҥүө сылыгар төрүөр диэри бэйэтин кытта бииргэ батыһыннара сылдьар айылгылаах. Чэ ол эрээри туох билиэй, ордуохтарын да сөп, – диир Баһылай уонна салгыы кэпсиир: – Бэдэр айылгытын билбэт, бултаабатах дьон мас үөһэ саһан олорон булдун үрдүгэр эмискэ ыстанан түһэн тутар дииллэр, дьиҥэ оннук буолбатах… Бэдэр куобахтаах дьыл наар куобаҕы эрэ сүрүн аһылык оҥостор: саһан сытан, эбэтэр хойуутук ыырдаммыт сиригэр сэмээр сыбдыйан үөмэ сылдьан, отой чугаһаан баран, эмискэ чыпчылҕан түгэнэ күлүмэх ойуунан биирдэ тутан, бохсуйан кээһэр. Мас үөһэ олорон булдугар ыстанар дииллэрэ букатын сымыйа. Мин да син бултаатаҕым, дьон да кэпсииринэн үүс мастан ыстанан тугу эмит туппут суолун-ииһин көрбүт булчуттары да бачча сааспар диэри истэ иликпин.

– Оттон үүс, суолун суоллаан, батан иһэр киһини, сыбар сиргэ аҕалан, эрийэ көтөн олугун бутуйан баран, маска тахсан олорон тоһуйар үһү дииллэрэ сымыйа үһү дуо? – диир Настааччыйа.

– Ээ, сымыйа доҕор! – Баһылай тута хоруйдуур.

Эбээ оһоҕун булкуйа туран:

– Баҕар маска да кэтэһэрэ буолуо ээ, түбэлтэтигэр, – диир.

– Истибэтэҕим, көрбөтөҕүм… – Баһылай син биир сөпсөспөт.

– Бэдэри тутар, бултаһар харамай баар дуо? – мин эбии токкоолоһобун.

– Бэдэр диэн көҥүл көччүйэр кыыл. Арай бөрө биирдэ эмит түбэһэ түстэҕинэ тардар, ону да дэҥ. Үүһүҥ маска ыттара сымсата сүрдээх, онон дэбигис ылларбат, аһаҕас сиргэ, киэҥ эбэ мууһугар сылдьан эҥин, киирэн биэрэн өлүөн сөп. Ити кыылыҥ күнүс үксүн утуйар, түүн бултуур адьынаттаах, киэһэ уонна сарсыардааҥҥы сырдык-хараҥа былдьаһыытыгар, борукка сыбыытыыр үгэстээх. Хараҥаҕа хараҕа уоттанар харамай диэн кини.

– Күнүс, суон мас мутугар тахсан, онно сытан утуйар дииллэрэ кырдьык дуо?

– Кырдьык… – Баһылай мин ыйыттаҕым аайытын ымпыктаан-чымпыктаан ыпсаран хардара олорор.

– Оччотугар, бэдэр өстөөҕө суох да эбит дии?

– Суох.

– Үүс кыр өстөөҕө – икки атахтаах, – диир эбэм. – Киһиттэн ордук кинини сонордуур харамай суох.

– Оннук, – Баһылай эдьиийин тылыгар сөбүлэһэ охсор. – Бэйэтэ да үөскээбит, ыырдаммыт сиригэр чааркааҥҥа үктэнимтиэ кыыл. Ийэ бэдэр иҥиннэ да оҕолоро тула чээччэйэн, онтон арахпаттар, ол сылдьан атын чааркааннарга аахтара иҥнээччилэр. Хата ол оннугар маҥнай оҕо бэдэр түбэстэҕинэ ийэлэрэ хаалбыт оҕотун батыһыннаран, чааркааҥҥа иҥнээччитин быраҕан, сир уларыйан дьаадьыйан, тэскилээн хаалааччы. Үүс бэйэтэ даҕаны саһыл, бөрө курдук олус сэрэх буолбатах, кырсаҕа дылы олугар үктэнимтиэ. Киһи, сылгы ороҕуттан куттаммакка бата сылдьар үгэстээх.

– Үүс суолун киһи тута арааран билэр дуу?

– Э-ии, кини киһи суола ала бэлиэ… Бөрө, саһыл киэнинии ньолбуһах буолбакка, ити-бу бытыгыраппыт төгүрүк суоллаах. Бэдэр – илин атаҕа биэс, кэлин атаҕа – түөрт «тарбахтаах». Чааркааҥҥа саҥа иҥнибит, сиппит-хоппут бэйэ бэдэр мөлтөх ыты чугаһатааччыта суох, тыҥыраҕын таһааран баран илин атаҕынан биир кэм далбаатана олорооччу… Күүһэ сүрдээх… Киин улуустарга үөскүүр: туртас уонна бүүчээн диэн добуочча улахан кыыллары таах тутан сиэн кээһэр, оннооҕор табаҕа кытта холонон көрөөччү, – диир Баһылай.

Эбээ буспут күөһүн, икки илиитигэр өрбөх үтүлүк кэтэн, көтөҕөн аҕалан остуолга уурар, тимир биилкэнэн үрүҥ чаанынан буруолаан бургучуйа сылдьар уларын, куртуйахтарын этин биир-биир ороон таһааран нэри-нэлэгэр мас кытахха хоторор.

Баһыычааннаах Биэрэ күөс хоторуллан эрэрин көрөн, кэлэн оннуларыгар олоруна оҕустулар. Баһыычаан олох маһа намыһах буолан тобуктуур. Үрдүк да олоппоско тобуктаан олорон аһыы үөрэнэн хаалбыт. Ынах этэрбэһин тилэҕэ хап-хара буола килэрийбитин Баһылай тымтык маһынан «топ-топ» гына охсон дьээбэлиир, кир-хох сыстыбытын кыһыйар. Кыра уол улар этэ сиэри үөрэн мичилийбит, кытахха хоторуллубут мас көтөрүн этэ бургучуйарын, муннун хамсатан сытырҕалыыр, бэркэ диэн астыммыттыы туттар. Сыыҥа субуруйаары гыммытын, дьоно санатыахтарын иннинэ, муннукка турар суунар кытахха «тыырк-таарк» сыыҥтыы охсон кэлэр, дьаалатынан таска тахсыбыт ырбаахытын эҥэлэйин ыстаанын иһигэр симтэр.

Биэрэ буспут моонньоҕон курдук хараҕын харата кыраһыын лаампатын сырдык уотугар кылапачыйа оонньоон убайын батыһа көрөр, «аһыыр кэмҥэ бу туох ааттаах буолан чоноһуйа көтөр оҕонуй» диэбиттии, дьураа курдук сыыйа тардыы кыракый хаастарын түрдэтэн оттомноох аҕайдык туттар. Мин ону көрөн сонньуйан күлэбин, үгэспинэн, оҕобун Биэрэни тэскэҕэр иэдэстэриттэн хардары-таары «сып» гына сыллаталыыбын. Кыыс мин таптыырбар кыһаллыбат, оттон атыттар сыллаары гыннахтарына ардыгар чинэрис гына-гына силбиэтэнэн турар киһи…

Настааччыйа улар миинин хомуоһунан баһан, тимир тэриэлкэлэргэ дьон ахсын үллэрэ кута туран, уостан испит бэдэр туһунан кэпсэтиини хат күөдьүтэр:

– Бэдэр сүрдээх чэнчис кыыл дииллэр дии, туппут табысхаанын дулҕа эбэтэр сылбах нөҥүө быраҕа сытан, сэмээр көмүллээн, оргууй кээрэтэн сиир үһү, – диир.

– Үүс дьэ кырдьык сүрдээх сэбэр харамай, – эбээ сөбүлэһэ охсор. – Кини бэйэлээх сиртэн-буортан тэйбиккэ дылы, уһуктаах кулгаахтарын хара нуоҕайдарын атын аҕайдык чэрэҥэлэтэн сэгэйэ көтөөччү, – тылын тамаҕыттан иһиттэххэ эмээхсин урут бэдэри көрбүт харамайа быһыылаах.

Огдооччуйа ырбаахы абырахтыы олорон, аһаан баран ситэрээри, самыы ууран тигэн испит өрбөҕөр иннэлээх сабын батары анньан, кыптыыйдыын оронугар чөкө ууран кээһэр.

Аа-дьуо, сыыйа-баайа ыксаабакка аһыы-аһыы, айахпыт хам буолбакка, сэһэммит-сэппэммит симэлийэн хаалбакка, күө-дьаа кэпсэтэ-ипсэтэ олоробут.

Мин, Аллараа Уолбукка сылдьыбыппын саныы сылдьар киһи, ити эргиннээҕи сир-уот, күөллэр тустарынан ыйыталаһабын. Аллараа Уолбуттан соҕуруу диэки биэрэстэ курдук бардахха Үөһээ Уолбут (Улахан Уолбут) диэн былыргыта улахан күөл, кэлин эмиэ уута түһэн киэҥ оттонор ходуһаламмыт сир баар үһү. Аны туран Улахан Уолбут булгунньахтаах диэн кэпсииллэр. Онтон салгыы чугас, отой көстөн турар сиргэ, Ыарҕалаах диэн, төһө да угутурдар эргиччи оттонор, уонча от турар күөлэ баарын туһунан ахталлар. Ыарҕалаах бөдөҥ, эмис собо баайдаах буолан, Аллараа уонна Үөһээ Уолбут отчуттара сайын онно илимнээн хараланаллар эбит. Быйыл Буолкап Ыстапаан биригээдэтэ кыстык пиэрмэтин дьиэтигэр түһүүлэнэн сытан оттообуттар.

Урут сайын, сырылас куйааска, үөн-көйүүр үгэнигэр, бырдах, оҥоойу оргуйа көймөстөр кэмигэр, холкуос табалара Аллараа Уолбут иччитэх хотонун иһигэр: түннүгүнэн киирээччи түннүгүнэн, аанынан киирээччи аанынан симиллэн сөбүлээн мусталлара, хорҕойоллоро үһү. Төһө да Ньычаҥдаҕа халтаама баарын иһин, быстан-ойдон хаамаайылыыллара, сир кэринэллэрэ ханна барыай.

Сэрии иннинэ Ньукулаччаан диэн ааттыыр оҕонньордоро икки эдэр уолу кытта Ньычаҥда эбэҕэ түптэ түптэлииллэрэ, тугуттары көрөллөрө-истэллэрэ, ааҕа, сыныйа, сыымайдыы сылдьаллара эбитэ.

Кэлин «атахсыт» уонна «саланар» ыарыылар өрө тураннар – таба букатын да эстэр турукка тиийбит. Сорох дьыл аны бөрө элбээн аймыыр. Кыһын өссө суолларынан көрөн, кэм бугуйан биэрэ сылдьыахха сөп, бөрөлөрү да бултаһар кэм дөбөҥ, оттон сайын сир харатыгар арҕам-тарҕам ыһыллан, ардыгар уччуйан, тэлэһийэн хаалар кэмнэригэр таба манааһына, көрүүтэ-истиитэ уустугурар. Сөптөөх сирдэргэ халтаама тутан уонна түптэлээһини кыайдахха эрэ биир сиргэ тоҕуорутаҕын…

Биһиги холкуоска улахан элбэх таба суох.

Маспыт көтөрүн минньигэс этин сыа-сым курдук тутан сии-сии, быдьыгырас хоргуннаах амтаннаах итии миини бурулаччы иһэ-иһэ, көх-нэм буолан арааһы бары кэпсэтэбит.

– Ити, Аллараа Уолбукка уйаланар мохсоҕоллор, Тороос кэпсииринэн, оҕолоругар бэл киһини отой чугаһаппат суостаах көтөрдөр үһү дии, – сойуо тумустаахтар тустарынан баҕар туох эмит саҥа, сонун кэпсээни истээйэмий диэн дьоммуттан ыйытабын.

Баһылай нэлэгэргэ куттубут итии миинин, уоһун сиэтимээри сэмээр, сэрэнэн сыпсырыйан иһэр.

– Һуох буоллаҕа, хаһан һугаһатыахтарай… Өссө ити Уолбут мохсоҕоллорун бадьыыстаан, уйаларын ыксатынан ааһан, хайдах буолаллар эбит диэн дьээбэлэнэн көрбүт да суох. Оҕолор бара-кэлэ көрөллөр-истэллэр быһыылаах… Биһиги Түҥ өрүскэ Мохсоҕоллоох бириистэнигэр таһаҕас куруустааһыныгар сылдьан көрөөччүбүт: онно мохсоҕоллор буор хайа санныгар, үрдүк сиргэ, уйаламмыт буолааччылар. Уолаттар дьээбэлэнэн көтөрдөр арбахтарыгар тахсаары тарбачыстахтарына отой ытыарааччылара суох, үөһэттэн сурулаан түһэ-түһэ сүр күүскэ тэбээччилэр. Туруору хайаҕа ыттан иһэр киһи сууллумаары нэһиилэ дьирээлэһэ сылдьан, маһынан эҥин далбаатанан, хантан көмүскэниэй…

– Ол тоҕо ытталларый, оччо айылаах тэптэрэ-тэптэрэ, абытай да?.. – диир Настааччыйа.

– Тэбэллэрэ күүһэ сүрдээх буолуо? – диибин мин.

– Дэгиэ тыҥырахтаахтар кэбирэх, тыын сиргин син билэллэр, хайаҕа хатаастан иһэр киһини наар төбөтүн, сирэйин бултаһааччылар. Онтуҥ кырдьык да сэрэхтээх, хантас гынар кэмҥэр харахха тэптэхтэринэ иэдээн. Уолаттар маҥнай аҕылларыгар эрэ ыттан көрө сатаан баран, нэмнэрин биэрэн уурайааччылар. Мохсоҕол уйатыгар тиийэр соруктара да суох буолааччы, мөккүһэ-мөккүһэ, өссө сакалааттаһа-сакалааттаһа, ким төһө ыраахха, үрдүккэ диэри ыттарыгар куоталаһааччылар. Ордук бэртэрэ – хайа ортотун эрэ дьоҕойон ааһа түһээччи.

– Ол туохха сакалааттаһааччыларый?

– Ээ көннөрү, кыраҕа, табахха эҥин…

– Табах туһугар тарбачыһыа суох киһибин, табан таптахтарына улаханнык хооруталлара буолуо?.. – диэн Баһылайтан ыйытабын.

Баһылай хардарыан иннинэ эбээ:

– Мохсоҕол тэппитэ аанньата суох ини, – диир.

– Куһаҕан буолуох курдук буолла да, сонно тута төттөрү түһээччилэр, ол эрээри биирдэ эмит лаппыччы соҕус тэптэрии да ханна барыай… Ити Ботуу Кириилэ сирэйин чэрин көрдүҥ ини? – Баһылай улар сиһин уҥуоҕун көмүллээн харахтарын симириктэтэ-симириктэтэ, кыҥначчы туттан олорон миигиттэн ыйытар.

– Көрөн.

– Ити мохсоҕол тэппит суола…

– Ээ, оччоҕо ити Кириилэ сирэйин чэрэ – мохсоҕол тыҥыраҕын суола дуо?

– Э-ээ… – диир Баһылай.

– Айака да, төһө да сакалааттаспыт иһин, ол биир эрийии табах туһугар биир бэйэм ыттыбаппа-ан! – Настаа чохоолугар миин куттарын быыһыгар саҥарар. – Ботуу иэдэһин этин быһа тэптэрбитэ саҥатыгар, ырдьайан түһэн, сүрэ бэрдэ, арыый да үөһэнэн эбитэ буоллар кылатарыттан матардаах этэ…

– Аньыы… – дии охсор эбээ.

– Мохсоҕол – алтан солуурчаҕы хомуру тэбэн кээһэр, – диир Баһылай.

– Ол хайдах?..

– Кириилэлээх, хайаҕа, төбөлөрүгэр алтан солуурчаҕы кэтэн баран ыттааччылар, дьэ ону кэлэн «лаа-ас!..» гына түһүөр диэри тэбээхтиир ээ. Ылан көрдөххө солуурчах хомуруйбут буолара…

– Тоҕо сүрэй… – мин чахчы саллабын.

Баһыычаан мас көтөрүн буутун уҥуоҕа төһө да силиитэ суоҕун биллэр, икки өттүнээҕи болчоҕун быһах өнчөҕүнэн үлтү охсон оборбохтоон көрөр. Мас көтөрө дабыдалын уҥуоҕа эрэ силиилэнэр уонна бүттэ, атын уҥуохтара барыта – көҥдөй көмүрүө. Уол аҥаар хараҕын симэн, уҥуох көҥдөйүн иһинэн оһох санныгар кэчигирэччи кэккэлэтиллибит куобах баһа «аттаах дьоннору» кыҥыыр: «Түҥ!..Түҥ!..» – диэн «өстөөхтөрүн» биир-биир ытыалыыр. Биэрэ остуолугар быардыы түһэ-түһэ убайын сирэйин өҥөйөр: «Һүү диэ!..» – диир. Ити, кыра кыыс эмис куобах силиитин сулугураччы үрэн баран киниэхэ биэрэллэрин иһин тыллаһар быһыыта. Кыыс убайыттан көҥдөй уҥуоҕу көрдөөн ылан, көрөн-истэн баран, чохоолугар уган миинин соппойон уоһа чорбоҥнуур.

Огдооччуйа кэпсэтиигэ соччо кыттыбат, саҥата-иҥэтэ суох…

Мин аһаан бүтэн баран, сабыллара чугаһаабыт оһох аанын күрүүкэ тордуоҕунан тутааҕыттан иилэн ылан арыйан, булкуйан иһэн – эһэкээн уйатын айаҕар, буруу курдук бурулуйа-бурулуйа, күл оргуйа оонньуурун көрдүм… Бэркэ дьиктиргээтим… Үүт-үкчү холорук куччуоҕунан-куччаан баран сылдьарын курдук…Сүр түргэнник эргийэ-эргийэ, биир кэм, тохтоло суох кулахачыйа-кулахачыйа күлү ытыйан ойуу оҥорон оҥхотор…

Барыны-бары билээччибит-көрөөччүбүт биһиэхэ эбэбит, онон сонно тута дьиктиргээтэхпинэ, мунаардахпына буолар үгэспинэн:

– Эбээ!.. Көрүүй, бу туох эргийэрий, наһаа дьикти… кэлэн көрүүй… – диэтим. Остуолга олорбут дьонум бары уот диэки хайыһа түстүлэр, ким хайа иннинэ Баһыычаан сүүрэн кэлэн тугу этэрбин өйдөөбөккө тула-мала көрүөлэннэ, онтон оһох айаҕар күл эриллэн уҥа-хаҥас сыыйылларын дьэ таба көрөн, дьиктиргээн кыҥнаҥнаата.

Настааччыйа олоппоһугар олорон ойоҕоһунан иҥнэх гынан, хаастарын түрдэһиннэрэ-түрдэһиннэрэ, оһох айаҕын одуулаат:

– Хайа оҕолоор, уоппут «оҕо кутун» оонньотор эбит дии, – диэтэ.

Эбээ эмээхсин кэлэн көрөн баран:

– Э-һээ, эһэкээммит барахсан эһинньэхтэтэн эрдэҕин, бу аата, тоом, «оҕо кута» оонньуур… – дии-дии, күлүүкэбин тутан баран даллайан турар киһини, миигин төбөбүн имэрийэр. – Соһуйдаҕыҥ-өмүрдэҕиҥ баҕас тоҕо сүрэй, урут көрөөччүҥ суох дуо, тоом?

– Һуох… – мин, кырдьык, урут эһэкээн итинник сүүгүнүү тыаһатан-ууһатан «оонньуурун» харахтаабатах хотуускабын.

Эбээ лэппиэскэ тооромоһугар арыы биһэн аҕалан, уоһун иһигэр тугу эрэ ботугураан баран, уотун аһатар.

– Биһиги дьиэҕэ өтөрүнэн оҕолонуохпут, арай Настаабыт эрэ ээ… – диэн Баһылай эгэ-дьэгэ буолар.

– Ээс!.. Суох… – дии охсор Настааччыйа. – Айыыһыт Хотун хайа эрэ ыалга оҕо бэлэхтээри гынта буолуо, ол сибикитэ ини…

– Ол туспа ыал туһа туспа, кинилэр бэйэлэрэ эмиэ эһэкээннээх, уоттаах-күөстээх дьон. Аал Уот иччитэ, Бырдьа Бытык Хатан Тэмиэрийэ – чопчу оҕо кэлиэхтээх балаҕанын иһигэр «оҕо кутун» оонньотор диэччилэр, – Баһылай хайа билэринэн билгэлиир, сатыырынан тойоннуур.

– Буолан эрдэҕэ… буолуо… – дии-дии Настааччыйа хараҕын кырыытынан уора-көстө Огдооччуйаны одуулаһар.

Огдооччуйа, таас дьүлэй киһилии, ким да саҥатыгар кыһаллыбат, умса түһэн хончоҕорго куттубут итии чэйин сыпсырыйар.

Биэрэ эбэтин кэннигэр туран, туолбут ый курдук бэлтэҕэр сирэйин быктаран, итииргээн, көлөһүннүрэн сүүһүгэр сыстыбыт баттаҕын эттээх кыракый тарбахтарынан кулгааҕар хаһыйа кыбытан көннөрө-көннөрө, оһох айаҕын күлэ эриллэ, куоҕаҥныы оонньуурун сүрдээҕин дьиктиргээн тонолуппакка одуулуур…

Сотору эһэкээн эргичиҥнэтэ оонньоппут «оҕотун кута» симэлийдэр симэлийэн, «хайа муҥун, көрүөххүтүн көрдүгүт, баарбын биллэрдим, сөп буолуо» диэбиттии, аргыый уостан, сүттэр-сүтэн хаалла…

Хас да киһи билэр кистэлэҥэ, соҕотох киһи кистэлэҥинээҕэр түргэнник биллэрэ, арыллара кырдьык. Огдооччуйа хат буолбута маҥнай утаа эрэ сир-буор аннынан сибигинэһиигэ сылдьыбыта, кэлин таска аһаҕастык кэпсэтиллэр сонуҥҥа кубулуйбута. Айдаҥ дэриэбинэтин бэйэтэ да аҕыйах ахсааннаах дьоно бары да баары баарынан, суоҕу суоҕунан сылдьар судургу дьон этилэр. Огдооччуйа төһө да сокуоннай эрдээх дьахтар эрээри, атын киһиттэн оһоҕостоммутун ким да сирэй-харах анньан хомуруйан, сиилээн-хоһулаан, сэмэлээн саҥарара иһиллибэтэҕэ. Биһиги дьиэ иһигэр Огдооччуйаҕа сыһыан син биир уруккутун курдуга… Хата, мин дьиктиргиэм иһин, били саҥата-иҥэтэ сөҥөн сылдьыбыт Огдооччуйа, «кистэлэҥэ» биллиэҕиттэн, санныттан сүүнэ сүгэһэр, ыар ындыы түспүтүнүү, сэргэхсийбит курдук дьүһүннэммитэ. Урут кэпсэтиигэ-ипсэтиигэ кыттыбат бэйэтэ кэм саҥарар-иҥэрэр буолбута, бэл дьээбэттэн сонньуйан күлэрэ. Ол эрээри сороҕор баара-суоҕа биллибэккэ нам баран, соруктаах үлэтин бүтэрдэр эрэ, кумуччу туттубутунан наар оронугар сытан тахсара, бэйэтэ-бэйэтигэр бүгэн тугу саныырын, санаа-оноо ханнык-ханнык тууйа тардан саппаҕырдар утахтарыгар ылларарын туох билиэ баарай. Кистээн, киһи көрбөтүгэр ытыыр быһыылааҕа, онтун биллэрбэтэ, арай кытарбыт харахтара, уратытык уларыйбыт дьүһүнэ эрэ санньыар санааҕа санньыччы ылларан сылдьарын туоһулууллара… Дьахтар киһи санаата ураты уустугун, эргитэр эйгэтин эгэлгэтэ эридьиэһин ким ситэри анааран, толору таайбыта баарай…

Огдооччуйа, Ылдьаатын кытта биэс сыл ыал буолан бииргэ олорбуттара да, оҕолоро суоҕа. Айыыһыт Хотун, тоҕо эрэ, оҕо кутун бэлэхтээбэтэх… Дьахтар оҕоҕо баҕарара кэмнээх буолуо дуо. Дэлэҕэ да Огдооччуйа, кытта төрөөбүттэриттэн кыраларын – Баһылайы, төрөппүт уолун курдук бэйэтин аннынан суруйтара-суруйтара, аҕаларын аатын кытта уларыттаран, «Баһылай Ылдьыыһынан» докумуоҥҥа бэлиэтэттэрэ-бэлиэтэттэрэ ииттиэ дуо. Огдооччуйа нэһилиэгин билэр да дьонугар, туора сиртэн кэлбит-барбыт билбэт да дьонугар: «…Бу – мин оҕом, Баһыычаан Баһылай…» – диэччи.

Уһуннук бииргэ олорон баран оҕоломмотох эдэр ыал, ардыгар оҕо иитиннэхтэринэ – оҕо үөскүүрэ үһү. Оннук ыаллары «күнүүһүт Айыыһыт Хотуннаах ыаллар» диэн ааттыыллар. Ол эрээри Огдооччуйа төһө да Айыыһыты албыннаан «бу мин оҕом» дии-дии Баһыычааныгар ымманыйбытын иһин, син биир «кыра киһи» үөскээбэтэх. Ону Огдооччуйа: «Айыыһытым, тоҕо эрэ, күнүүлээбэтэ…» – диэн кырдьык-хордьук санаарҕаан саҥарааччы. Отутун лаппа ааспыт, кэргэнин кытта төһө эмэ өр бииргэ олорбут дьахтар «аны баҕар, бу курдук сырыттахпына, ийэ буолар дьолтон отой да матыам» дии санаан, синигэр, харса суоҕар түһэн, эр киһилиин сылдьыстаҕа… Мин улаатан эрэр киһи сиэринэн, испэр, дьиэ иһинээҕи да, таһынааҕы да, киһи биир тылынан «бу курдук» диэн быһа этэн быһааран кэбиспэт уустук быһыытын-майгытын, бэйэм ычабынан араастаан ыатарабын…

Эбээ эмээхсин оҕолоро бары да – холку, наҕыл, үтүө майгылаахтарынан, кыра аайыттан тымтан барбат киэҥ көҕүстээхтэринэн ытыктаппыт дьон. Кими да батан ыгым, бардам быһыыланыахтарай. Аҕалара Кудугуй оҕонньор сытар ынаҕы туруорбат сытыары-сымнаҕас майгылаах киһи эбитэ үһү…

Биирдэ, маҥнай утаа, Улахан Баһылай кийиитэ Огдооччуйа хат буолтун истэ илигинэ: Настааччыйалаах эбээ уот иннигэр сэргэстэһэн иистэнэ олорон, баар сонуну кэпсииргэ сананан, син биир сотору биллэри, көстөрү тугун кистиэхтэрэй – Баһылайга Огдооччуйа ыарахан буолбутун, көнөтүнэн да буолбатар, ханалытын соҕус эргитэн эппиттэрэ. Мин эбэм аах ыксаларыгар талах олоппоско бүк түһэн ньилбэкпэр ынах быата хата олорбутум. Баһылай сонуну иһиттэҕинэ туох диир эбит диэн барыта кулгаах, харах иччитэ буолбутум…

Баһылай кулууп дьиэҕэ оҕуһунан саһаан тиэйэн киллэрэн баран, туохха эрэ тардыллан хойутаан кэлэн, субу аһаан бүтээт, үгэһинэн күннээҕи сылаатын таһааран, кыратык сыта түһэн сынньанаары, оронугар кэтэх тардыстан сытара. Муннун анныгар киҥинэйэн ис хоһооно суох тугу эрэ «ыы-ныы-ныы-ы… ыы-ныы-ныы-ы…» диэн ыллыыра…

Биһиги киһибит дьоно Огдооччуйа ыарахан буолбутун кэпсиир кэмнэригэр бэл киҥинэйэн ыллыырын тохтоппотоҕо, ол курдук «ыллыы» сыппыта, онтон сотору, тугу да истибэтэх киһилии, отой да тиэрэни: «Ойбон мууһа бөлүүн халыҥнык да тоҥмут…» – диэн дьиэ иһинээҕи кэпсэтиигэ төрүт туох да сыһыана суоҕу саҥарбыта… Настаа ииһин тигэн бүтэрэн, иннэтин сабын кыптыыйынан кырыйа-кырыйа, өс саҕа буолбуттуу саҥатын кэҥэтэн, аҕа кынныгар туһаайан:

– Огдооччуйабыт ыарахан буолбут, иһиттиҥ дуо? – диэбитэ.

Баһылай тыыллаҥнаан баран, сыҥааҕырдан дьааһыйан ылбыта уонна бэрт сэргэх куолаһынан:

– Бэрт буоллаҕа… этэҥҥэ сырыттахпытына кыра киһилэнииһибит… – дии-дии эриэ-дэхси илин тиистэрин кэчигирэтэн мичээрдээн мыттыйбыта. Бүттэҕэ ол…

Мин санаабар Баһылай Огдооччуйа хатын эрдэ билбит быһыылааҕа. Баҕар кимтэн эрэ тугу эмит сибикилээн истибитэ буолуо. Ити итинэн ааспыта, барыта буолуох буолуохтааҕын курдуга…

Биир өттүнэн санаан көрдөххө, тустаах киһиэхэ – Огдооччуйаҕа бу курдук олороро хайдах эрэ сатамньыта суоҕа. Кэргэнигэр, хотунугар, дьонугар буруйдаах, аньыылаах-харалаах курдук бэйэтин сананар быһыылааҕа. Уолларын кэргэнэ эрээри атын киһиттэн оһоҕостонон баран, биир дьиэ кэргэн иһигэр бөрөһөн олороро табыгаһа суохха дылыта.

Настааччыйа бадьатын кыһалҕатын өйдүүрэ, хайа кыалларынан, саҥаран-иҥэрэн санаатын алы гынан өйүү сатыыра. Эгэ эбээ кэлэн туох диэхтиэй. Огдооччуйаҕа мэлдьи, өрүү да кыыһын курдук сыһыаннаһара.

Кийиит отой урукку чөлүгэр түһэн сэргэхсийиэн, кинини биир санаа үүйэ-хаайа тутара, ааспакка-арахпакка аймыыра, ол – Ылдьаа эргилиннэҕинэ хайдах, туох диэҕэ биллибэтэ…

Огдооччуйа холкуос ыскылаатын сэбиэдиссэйэ Сэксэкэ Сэмэнтэн хат буолбута. Сэмэн ону ол диэбэккэ, биһиэхэ сөп-сөп киирэн тахсар, Баһылайдыын сэһэргэһэр. Арай Огдооччуйа, Сэмэн киирдэр эрэ, туох эрэ сылтах булан, ыалга тахсан хаалар.

Эбэм аах Сэмэҥҥэ сыһыаннара син биир бэрт, туох да буолбатаҕын курдук тутталлар. Дьиэбитигэр бэйэбит эрэ хааллахпытына эмээхсин: «…Ылдьаа кэллэҕинэ бэйэлэрэ быһаарсыахтара… хайалара даҕаны, таҥара көмөтүнэн, этэҥҥэ эрэ сырыттыннар…» – диирэ.

* * *

Олунньу ортото саҥа муҥха сиэрэ-силигэ барыта оҥоһуллан бүтэн, ууга түһэрэ эрэ хаалла.

Үһүс Охонооһойоп күнэ ааспыта аҕыйах хонтун кэннэ холкуос дьоно түмсэн, Айдаҥтан балтараа көс кэриҥэ ыраах, Лүксүгүн диэн дьоһуннаах эбэҕэ муҥхалыы бардылар. Күөл – көс усталаах, биир оччо туоралаах үһү. Мин муҥхаҕа сылдьыспатым, биһиги дьиэттэн Баһылай барда.

Холкуос дьоно Лүксүгүҥҥэ хонон-өрөөн сытан муҥхалыыллар. Отчуттарга уонна балыксыттарга тутуллубут туруорбах балаҕан дьиэ баар.

Муҥхаһыттар уонча хонук устата эбэлэрин кыра-кыралаан элээннээн тардаллар. Элээн – муҥха айаннаабыт бастакы ойбоннорун, аҥаар кынатын, иккис түһэриилэригэр туһаналларын ааттыыллар. Оччоҕо үлэ судургутуйар, баҕадьы биир кынатыгар эрэ ойбон аллаһыллар. Сааскы туона муҥхатын ойбоно халыҥ, онон төһө кыалларынан үлэни судургутута сатыыллар. Ол эрэн өлгөм балыктаах, баай күөлгэ эрэ элээннииллэр. Балык кыайан кэлбэтэх буоллаҕына ити ньыманы туттубаттар.

Лүксүгүн – «Свердлов» холкуос эрэ дьоно муҥхалыыр эбэлэрэ. Балыга араас: бөдөҥ да соболоох, ыччат да быччыкыта, куллукута дэлэй. Ону суортууллар. Кыратыгар баҕас дьон хото тииһинэр. Ол холкуос бэрэссэдээтэлиттэн тутулуктаах, сорох нэһилиэккэ бөчөөҕү да быыс бычыгыраппаттар.

Соболорун тоҥоро-тоҥоро ат сыарҕатыгар эргэ кыл муҥха быстаҕастарын тэлгэтэн баран, онно кутан суулуу-суулуу, утары таһа тураллар, холкуос ыскылаатыгар мунньаллар. Баҕадьы балыгын бөдөҥүн сөп-сөп, ким төһө тыынньалааҕынан абаанса түҥэтэллэр, онтон атынын куоракка тиэйэн киллэрэллэр, холкуос туһатыгар сээкэйгэ мэнэйдэһэн эҥин араастаан эргитэн тутталлар.

Быралгы үс сыарҕалаах аты сэтиилэнэн, нэк буолбут үүс бэргэһэтин кулгаахтара көтөн барыахтыы эйэҥэлээн, атын аҕайдык хоноһутан, собо таһар. Кэллэ да биһиэхэ итии киллэрэн ааһар, ардыгар уһаан-тэнийэн, тардыллан Мундулуҥдатыгар барбакка хонон да хаалар. Кини киһи, дьиибэ-дьээбэ муҥутаан, сэһэнэ-сэппэнэ мэлдьи киэр-инньэ.

Быралгы кэлиҥҥи кэпсээниттэн мин ордук нэһилиэкпит кырдьаҕаһа Киспэ оҕонньор саҥа муҥха сиэрин-туомун силигин ситэри тутуһан арчылаабытын сэҥээрдим. Ньукулай кэпсииринэн, маҥнай утаа тиийбит күннэригэр Киспэ сонно тута муҥханы тэлгэһэҕэ түһэртэрэн баран, эбэлэрин туһаайыытынан, кынаттарын көннөртөрөн тэниччи тэлгэттэрбит. Хотоҕостуун, таастыганныын саҥа таҥыллыбыт баҕадьы сэбин-сэбиргэлин – киэҥ киэлилээх ийэ уонна икки кынаттар үөһэ үллэрэ уурдарбыт. Оҕонньор кынаттар икки ардыларыгар уот отуннарбыт уонна муҥха ийэтин диэки хайыһан туран, күөл иччитэ Күөх Боллох оҕонньору аатын ааттаан, киниэхэ тугу утары уунары этэн, көмүс хатырыктааҕыттан тосхойоругар көрдөһөн алҕаабыт. Киспэ оҕонньор эбэтин аһатарыгар анаан илдьэ кэлбит үрүҥ илгэтинэн, аараҕынан (ас дэлэйигэр сүөгэйинэн, саламаатынан, арыылаах суоратынан) айах туппут уонна сүөһү төбөтүн уурдарбыт (Өксөөн кэтэх ыал сүөһүтүн төбөтүн туохха эрэ мэнэйдэһэн ылан биэрбит). Ити кэнниттэн эмиэ үс төгүл аал уотугар үрүҥ аһыттан, ботугуруу-ботугуруу, илгэлээх ибир ардах кэриэтэ ыһыахтаан бэрсибит уонна сиэллээх хамыйаҕынан түөрэх бырахпыт… Түөрэҕэ ой олоҕу омуоллаан (туоһулаан) олордьу кэлэн түспүт. Түөрэх умса кэлэн түһэрэ – куһаҕан бит, билгэ туоһута эбитэ үһү.

Быралгы обургу тыла ууһа, Киспэ кырдьаҕас туомун эбии ситэрэн-хоторон, ардыгар, сорох-сорох өттүн баҕас, көтүппэт, бэйэтиттэн да эбэр быһыылааҕа, кэпсиирин киһи эрэ иһиттэр истэн олоруох курдуга…

Түөрэх быраҕыллыбытын кэнниттэн муҥхаларын үүт аннынан ибирдэтэ ыһыахтаабыттар, ити кэнниттэн бары үөрэ-көтө аһаабыттар. Эбэ иччитэ сиэр-туом оҥоһуллар кэмигэр түмсүбүт дьон сүргэлэрэ көтөҕүллэн сэгэччи сэргэхсийэн үөрбүттэрин-көппүттэрин көрдөҕүнэ сүрдээҕин астынан манньыйара үһү. Быралгы: «Эбэ Иччитэ Күөх Боллох син биир хара тыа иччитэ Баай Барыылаах Байанай оҕонньор курдук, бэрт кыраттан даҕаны аһара үөрүнньэҥ ээ…» – диир.

Дьон кэпсиирин иһиттэххэ, сир-сир аайы араас сиэр-туом тутуһуллар, бэйэ-бэйэлэригэр маарыннаспат кэм туох эрэ уратылаахтар. Ол эрээри сүрүн соруктара мэлдьи биир – үтүөнү, кэрэни эрэ түстээһин. Сорох нэһилиэккэ, муҥханы түһэрэллэригэр арыылаах сүөһү хабаҕын баҕадьы ийэтигэр баайаллара эбитэ. Тахсыы чардааттан ийэ бүтүннүү таҕыстаҕына ол арыылаах хабаҕы ким сымса, күүстээх ылыахтаах үһү. Туһугар эмиэ да дьикти үгэс…

Мин испэр сиэр-туом толоруллуутун, тутуһуллуутун араастаан ыатаран, ырыҥалаан көрөбүн. Чэ баҕар ол алҕааһыныгар эҥинигэр эгэлгэтэ элбээтин даҕаны дии саныыбын, ордук дьиктиргиирим диэн, күөл иччитин сир-сир аайы араастаан, тус-туһунан ааттыыллара. Биир холкуоска: Эрилик Тойон, Чыкчылыын оҕонньордоох эмээхсин (өссө эбиитин эмээхсиннээх ээ), сорох холкуоска: Укулаан Тойон, Күөх Боллох, онтон да атыннык аат ааттаан ыҥыраллар, кэпсэтэллэр. Атын да иччилэри ааттааһын, ыҥырыы биир итинник.

Настааччыйа Быралгыттан: «Оҕонньор Эбэтиттэн туох диэн көрдөспүтэй, истибитиҥ дуо?..» – диэбитигэр, Быралгы ону эрэ күүтэн, кэтэһэн олорбут киһилии:

 
…Унаар-тунаар кытыллаах
Килиэ-мичээр эбэккэм,
Саҥа муҥха аҕалан,
Сараадыччы тэлгэтэн,
Сиэри-туому тутуһан
Ситэрээхтээн тураммын
Көрдөһөбүн эйигиттэн —
Дьэҥкир далбар эбэбиттэн:
Күлүмүрдэс күлүм уулаах
Күөх далайым иччитэ,
Дьэбэрэ – тэллэх,
Бырыы – сыттык,
Көҥүл – сүүрээн,
Туона баай тойон оҕонньор!
Кылыы ситим кыл муҥхабар,
Тарыйа тардар сонун тэрилбэр
Лаһый лаҕаан
Лоһугурас собоҕуттан,
Тэҥий тэһии
Чэркэ бычааххыттан
Төһө сатыыргынан,
Хайа көрөргүнэн
Уган, кутан кулу даа!..
 

– өссө да үгүһү, элбэҕи этэн-тыынан тыбыырыах киһини Настаа: «Ити барыта Киспэ оҕонньор эппитин үтүктэҕин дуу, сороҕо бэйэҕиттэн дуу?..» – диэн быһа түһэн ханнаран кэбиспитэ. Быралгы: «Ээ, онтон кэпсэл буолан баран, кыратык эмэтик киэргэтиитэ, сэһэн-сэппэн эрээри, ханнык эмэтик ханалытыыта суох туойуом баара дуо…» – диэн истэн олорооччулары барыбытын күллэрбитэ…

* * *

Холкуос булчуттара бултаан бүтэн, хара тыаларыттан эргийдилэр. Маҥнай Буолкап Сэмэн уолунуун Сэмэҥкэйдиин бүтэн кэлтэрэ, онтон ини-бии Намыынап Миитэрэйдээх, кинилэр кэннилэриттэн, болдьоспут курдук, аны биһиги дьоммут киирдилэр.

Кыра Баһылайдаах бэркэ сылдьыбыттар. Кыраһалаах Маанчык үрүҥ балыгынан аһылыктанан отой да холбураабатахтар, күһүҥҥү туруктарыттан улаханнык уларыйбатахтар. Баһылай Хабырыылыныын ааспыт дьыллартан итэҕэһэ суох бултаабыттар, өссө быйыл муораттан кырса киирбит, «хамнаабыт» дьыла буолан, паастарыттан кэлиҥҥи сылларынааҕар элбэҕи хоҥнорбуттар. Үгэс курдук өрүс балыга баһаан, хас да туркуга лыгыччы тиэйэн, ыксары өтүүлээн аҕалбыттар. Биһиги эргин үөскүүр балыктар суохтар. Барыта: хатыыс, бил, быйыт курдук, улахан өрүс күндү көмүс хатырыктаахтара. Дьоммут кэлэннэр, сорох-сорохпут тураҥхаран испит бэйэбит, аспытынан дэлэйэ түстүбүт. Былыр-былыргыттан, өбүгэ саҕаттан тутуһуллан кэлбит үгэс быһыытынан, булчуттар киллэрбит кыылларын этин, балыктарын дьоммутун-сэргэбитин кытта, сөп-сөп, уос-тиис үллэһиннибит. Бэйэтэ да, булчут тыаттан киирбит ыалыгар киһи ааны саппат үлүгэрэ буолар. Ол бэйэтэ туспа, тылынан сатаан этиллибэт, туох эрэ дьикти кэрэ иэйиини, санааны көтөҕөр, көнньүөрдэр, кынаттыыр ураты туругу саҕара аһара астык. Аҥаардас сэһэн-сэппэн да истэр үчүгэйэ сүрдээх, киһи эрэ сэргэхсийэр…

Кыра Баһылай хас да күн оҥостон олорон түүлээҕин таҥастаата. Дьабадьы Хабырыыл Мундулуҥдатыгар ааспыта…

Булчуттар дьиэ таһыгар чээҥкээйилээн ыыппыт табаларын тутаттаан, Айдаҥтан үс көс курдук ыраах Ньычаҥда эбэҕэ илдьэн, күһүн ылбыт көлүүрдэрин – табаһыкка, Ньукулаччаан оҕонньорго «төбө ааҕан» туттаран кэллилэр. Өскөтүн таба оһолго, эбэтэр ыарыы буулаан да өллөҕүнэ хайаан да аах суруйаллар. Ыраах, чиэски сиргэ охтубут таба муоһун, туйаҕын аҕалан туоһу гыналлар.

Дьиэ таһынааҕы биирдиилээн булчут булдун Айдаҥҥа ларыак атыыһытыгар сээкэй кыраҕа мэнэйдэһэр эбит буоллаҕына, улахан булчуттар түүлээхтэрин – Балаҕаччыттан түүлээх тутааччы, бусунаах кэлэн тутар…

Лүксүгүн муҥхаһыттара уонча хонук устата эбэлэрин тардан, сааскы талбаарбыт балыгы мэнээк сиэтилэр. Түмүккэ аны дьиэ таһыгар биирдиилээн дьоҕус күөллэри тартылар…

Бөрөлөр били эрдэ быгыалаһа сылдьан баран, кэлин биһиги эргин бааллара-суохтара биллибэккэ, иҥэ-дьаҥа суох бүкпүттэрэ баара, биир түүн эмискэ, соһуччу, олорор күөлбүтүгэр, Арыылаах уҥуор киирэн Сиэллээх Уолун үөрүттэн биэлээх кулуну туттулар, биир тыйы улаханнык бааһырдыбыттарын, кыайан өрүттүө суох диэн, салҕаатылар. Бөрөлөр тардыбыт сылгыларын аах оҥорон баран, этин холкуос дьонугар, көлөһүн күнүн суотугар абаанса түҥэттилэр. Ол биллэн турар барыта Өксөөн өҥөтө, атын холкуоска хайдах дьаһаныахтарын билбит суох. Быйыл хаһыытыгар үчүгэй дьыл буолан, сылгылар куҥнаахтар. «Куһаҕан үчүгэйдээх» диэбиккэ дылы, хара астарынан хачаллыбыт ыаллар, хата, миин истилэр.

Сиртэн киирбит булчуттар сылгылары тардыбыт бөрөлөрү бултастылар.

Маҥнай Одуҥда күөлүттэн Намыынап Миитэрэй (Ньохо) ийэ бөрөнү олугар үктэтэн ылла. Миитэрэй түүлээҕин туттараат, Ньычаҥдаҕа, табаһыттарга баран турар.

Калинин аатынан холкуос табаһыттарын кытта, биһиги холкуос эстэ сыспыт табатын чөлүгэр түһэриигэ улахан үлэ барыахтааҕын туһунан кэпсэтэллэр. Хайа эрэ нэһилиэктэн төһө эрэ таба кэлиэхтээх үһү дэһэллэр…

Миитэрэй чааркааҥҥа илин атаҕыттан ылларбыт тыыннаах олорор бөрөнү өлөрөн, сыарҕалаах атынан дьиэтигэр аҕалбыт. Тыа аарыма адьырҕатын көрөөрү Намыынаптарга оҕолуун-бөдөҥнүүн уһун күнү быһа сыбыытастылар.

Оппун тиэйэн кэлэн сүөкээн, оҕуспун булгутан, аһатан баран, Баһыычаанныын Миитэрэйдээххэ таҕыстыбыт. Баһыычаан Чомпойдордуун бөрөнү хаста да көрбүт эрээри, аҕыл оҕо, миигинниин эмиэ тахсыста.

Дьиэҕэ киирбиппит Миитэрэй бөрөтүн сүлэн эрэр эбит. Ыксатыгар Сахаарка уол чохчойон олорон, ириэнэх бөрө араастаан уҥа-хаҥас адаарыппыт атахтарын тутуһан-хабыһан, илии-атах буолан көмөлөһөр, сирэйэ-хараҕа туран сэргэхсийбитэ сүрдээх.

Сирэй оһох иннигэр Чөөдүү Миитэрэй дүлүҥ олоппоско чөкөйөн табах тардан унаарытар. Дьиэлээх киһи кэргэнэ Мотуруун уҥа остуол үөһэ, тимир кытахха, хаһаас бурдугунан лэппиэскэлээри, хатыҥ хамыйаҕынан, чиэстэ охсон либиргэтэр. Кыра кыыс Кэтириин Балаҕаччыга оскуолаҕа. Ыаллар улахан кыыстара Татыйаана (Татый) өссө сэрии иннинэ, 1939 сылга, Ааллаах Үүҥҥэ үлэҕэ барбытынан үһү. Дьүөгэм Хаһырыа суох, босхоҥ кыыс Настаа, ийэтин ыксатыгар оронугар олорон, табысхаан тириитинэн бэргэһэ тигэр. Настаа төһө да хаампат буоллар си-дьүгээр олорбот, арааһы бары иистэнэр, имии кытта имитэр, иис өттүгэр баҕас барыны-бары дьарыгырар. Ыалдьыт, хоноһо сылдьарын олус сөбүлүүр, тастан киирээччигэ үөрүнньэҥ ахан киһи диэн кини. Биһигини көрөөт: