Текст книги "Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)"

Уолаттар ол уруок аахтар тииттэрэ кэлин – Уруок Аахтар тиит диэн ааттанан иһэн, устунан «Уолаттар Тииттэрэ» диэн сүрэхтэнэн, үйэ-саас тухары ити аата иҥэн хаалбыта. Айдаҥ икки, Балаҕаччы икки ыккардынааҕы айан суолунан кэлбит-барбыт эрэ барыта: «Били, Уолаттар Тииттэрин таһыгар… Уолаттар Тииттэриттэн арыый тэйиччи… Уолаттар Тииттэрин анныгар…» – диэн тугу эмит ыйан-кэрдэн, туһаайыыны этэн биэрээри гыннахтарына мэлдьи туттар тылларын дэгэтэ буолбута. Сир аата үөскүүр төрүөтэ, көр, оннук эмиэ дьикти буолар. Кэлин ол кырдьаҕас тиит үйэтин моҥоон, төһө да сиҥнэн сууллубутун иһин, ити сир син биир үйэ-саас тухары «Уолаттар Тииттэрэ» диэн ааттана туруоҕар киһи саарбахтаабат. Баҕар арыый уларыйан: «Уолаттар Тииттэрин толооно, кырдала…» диэн ити үүнэн турбут сүүнэ тиит аттынааҕы сирдэринэн ааттыахтара эрээри, бастакы аата син биир умнуллуо суоҕа…

Бүгүн – өрөбүл күн. Бэҕэһээ Балаҕаччыттан кэлбит оҕолор күн ортотун саҕана оскуолаларыгар барбыттара. Арай аҕыйах бөдөҥ оҕо, атахтарыгар кыанар дьон, хойутуу хоҥноору хаалтара.

Намыынаба Кэтириинэ уонна Нуута кыыс, өрбөх манааҕаларын эҥиил бастарыгар сүкпүтүнэн, кулууптан үргүлдьү Балаҕаччыга бараары олороллор. Мытыйыс Маарыйатыгар уларсыбыт кинигэлэрин аҕалбыттар.

Маарыйа, Борускуо уонна мин сээкэйи кэпсэтэрбитигэр көх-нэм буолан кыттыһан олордор-олорон тардыллан хааллылар. Биһигини кытта өссө Тэһэкэ оҕонньор уола Халҕарыын кулууп оһоҕор оҕуһунан саһаан тиэйэн киллэрэн баран, инчэҕэй хаарга уула сытыйан хаалбыт тарбыйах үтүлүктэрин оһох суоһугар сараҕытан куурдаары, таҥараҕа үҥээри гыммыт киһилии, состуок сиксигэр тобуктуу түһэн, эр-биир эргичиҥнэтэр. Уостаах үтүлүк илийбит түүтүттэн чаан тахсан бургучуйар…

Таһырдьаттан били мэнигинэн аатырбыт Киргиэлэйэп Дайыыл оҕо, сиринэн соһуллар уһун суккун сонун ортотунан тирбэҕэнэн бобо курдаммытынан иҥнэҥэлээн киирэн, биһиги кэпсэтэ олорорбутун көрөн, сэргэхсийэн «сэк» гына түстэ. Баһын иһэ барыта остуоруйа, абааһы, иччи, сибиэн туһунан туолбут кыра уол сээкэй сонуну истээйэмий диэн, оҕонньор курдук өрбөх үтүлүктэрин холумтан маһыгар ууран баран, ол үөһэ Халҕарыын ыксатыгар олорунан кээстэ, үөннээҕинэн тула-мала көрөн мэлээриҥнээтэ.

– Хайа Дайыыл уол хантан хапсыҥнаан кэллиҥ? – Халҕарыын ыйытар.

– Һоох!..

– Һоох диэн тугуй ол, хайа диэки чүөччэрдээн кэллиҥ, эмиэ холкуос ыскылаатын күлүүһүн үүтүгэр уу кута сытан баран кэллиҥ дуу ээ-э? – диир Халҕарыын.

– Ээ отой даҕаны… Билигин сылаас буолан уу тоҥмот ээ…

– Һэ дьэ, ыамай дии!.. Уу тоҥмокко атахтаабыт, кутуох киһини…

Мытыйыс Маарыйата сүүтүктэнэн таймаланан халыҥ хаҕа алдьаммыт кинигэни абырахтыы олорон:

– Эн уолу бадьыыстаама, куруук кыынньаан, тыраханьыы гынан иһэҕит, үчүгэйдик наллаан кэпсэтэр, сүбэлиир диэн суох дьоҥҥут, ол да иһин уолгут өчөһөн эбии бэрт буолан бэтиэхэтэ элбиир, – диэн тарбыйах үтүлүгүн куурдан түбүгүрэ олорор Халҕарыыны сэмэлиир.

– Һы, күрүө намыһахтыы аны мин үрдүбэр түстүлэр, буруй барыта моттойоҕо диэбиккэ дылы буоллаҕай, эбиитин аны Дайыыл мин оҕом аатырда, – Халҕарыын өһүргэммит киһилии сирэйин сөллөтө-сөллөтө дьиэс-куос туттар. Кыргыттар күлсэн бычыгыраһаллар.

Дайыыл хайа күргүйгэ, көбүөҕэ «чэрдийэн» кыһаллыбат буолбут уол, табысхаан арбаҕаһыттан тигиллибит мукуу бэргэһэтин кулгааҕын кэннигэр эргитэн илдьэн баайа-баайа, хата киһиҥ көрдөһөрдөөх:

– Нуута… Нуута, ыл туохта эмэтэ кэпсээ эрэ. Эн кэпсиириҥ үчүгэй баҕайы дии. Иччилээх өтөх туһунан дуу, остуоруйата дуу, туохта дуу…

Кырдьаҕас киһилии түс-бас тыллааҕын-өстөөҕүн иһин кыргыттар ардыгар «эмээхсин» диэн ааттыыр кыыспыт Нуута:

– Оҕом барахсан көрдөһөр ээ… – диир. Кыргыттар сонньуйан уостара үмүрүйэр, ыгыста-ыгыста күлсэллэр. – Субу бараары олоробут дии, онто да суох тардыллан хааллыбыт, аныгы сырыыбар сололоннохпуна тугу эмэни хайаан да кэпсиэм, сөп… – Нуута Дайыыл төбөтүгэр кыҥнары ууруммут мукуу бэргэһэтин көннөрөн биэрэр.

– Итинник кэтимэ, аны итирик Тартаайа иҥнэҥнээн иһэр диэннэр ыттар ытырыахтара, – диир Халҕарыын.

Дьүөгэм Борускуо дьээбэтэ-хообото батарбакка:

– Хайа, хотуйдар, аны Дайыыл – Нуута оҕото буолан хаалла, ол аата Дайыыл – Халҕарыыннаах Нуута оҕолоро эбит буолба-ат… – дии-дии, хараҕын кырыытынан Халҕарыыны көрө-көрө, эмиэ да Нуутаҕа имнэнэ-имнэнэ мүчүҥнүүр.

Намыынаба Кэтириинэ баар-суох элэ-была дьүөгэтин Нуутаны Борускуо хаадьылыырын сөбүлээбэккэ кынчарыйан ылар.

Мин кэпсэтиини атыҥҥа аралдьытан:

– Кыргыттар, кырдьык күҥҥүт ыраатта ээ, хойутаайаҕыт, – диибин.

– Ээ, бу ыккардыгар төһө гынан тиийиэхтэрэй, – диир Халҕарыын. Ити саҥатынан уол эмиэ Борускуо «уот тылыгар» киирэн биэрэр.

– Ээ-ии… Нуутаны ыытымаары, бу обургу… Урут кэллэ да, саһааннаах маһын сүөкээт да оҕолоох суордуу сонно үргүлдьү түһэрэ ээ. Бу эр бэрдин, үтүлүгүн куурдар ааттаах, дьэ албас дии, – Борускуо сүүһүн аннынан сүргүччү көрө-көрө күлэ сытар.

Халҕарыын баһын быһа илгистэр:

– Дьэ, эн Борускуо, хаһан эрэ силлибэт сиргиттэн хаптарарыҥ буолуо, – диэн хайыҥ охсуна сатыыр.

– Нуута, эн били, өйтөн ааҕарбытыгар биэрбит хоһооннорун барытын үөрэппитиҥ дуо? – Кэтириин дьүөгэтиттэн ыйытар.

– Ы-һыы, үөрэтэн.

– Барытын?..

– Барытын.

– Наһаа уһун хоһоон дии, мин аҥаарын эрэ дьоҕойон…

– Кэлэр нэдиэлэҕэ диэбиттэрэ буолбат дуо, бырааһынньыкка диэри үөрэтиэҥ буо, билигин да ыраах, – Нуута дьүөгэтин кытта үөрэхтэрин туһунан кэпсэтэллэр.

– Эн курдук дөбөҥнүк өйгө хатаабыт киһи баар ини, хайдах итинник бэрт түргэнник үөрэтэ охсоҕунуй, – диэн Кэтириин Нуутаҕа ымсыырар.

– Бэлэм хоһоону онтон син киһи хас эмэ хонугу быһа сыралаһан үөрэтэр буоллаҕа… Ол биһиги өйтөн ааҕарбыт диэн, хоһоону айааччылар – дьэ олор бааллар, киһи ымсыырар дьоно. Кинилэр курдук үчүгэйкээн айымньылары суруйбут киһи баар ини, – диир Нуута.

– Онтон эн эмиэ айар быһыылааххын дии? – Кэтириин дьүөгэтин диэки ыйыппыттыы көрөр.

– Нуута хоһоон суруйаҕын дуо? – Мытыйыс Маарыйата кыргыттар кэпсэтэллэрин истэн сэҥээрэ, сэргии түһэр.

– Ээ па, ол мин суруйуом дуо. Көннөрү, таах буоллаҕа…

– Көннөрү даа, дьэ ол көннөрүгүттэн биири эмэни ааҕан иһитиннэрбэккин ээ, – Халҕарыын кыыстан көрдөһөр.

– Дьэ-дьэ… – Борускуо мүчүк-мүчүк күлэн ылар.

Халҕарыын Борускуо дьээбэлэнэрин кулгааҕын таһынан аһарар. Холумтаҥҥа өйөнө сытар хоруо буолбут үөттүрэҕи ылан уоту булкуйар: сырдык кыымнар өрүтэ ыһыахтанан, куймарыс-иҥнэрис гына-гына, үөлэс устун таска харбыалаһаллар. Оһох кэннигэр кыстаммыт мастан хас да хардаҕаһы ылан эбэн биэрэр. Күөдьүйбүт эһэкээн хатаннык тыаһаан, күлэн-үөрэн чачыгырыыр.

– Биир эмэ хоһоонно аах эрэ, – диэн мин Нуута хоһоону сатаан ааҕарын билэр буоламмын көрдөһөбүн.

– Аана, бэйэҥ оттон үлэлии-хамсыы сылдьаҥҥын өйгүттэн бэрт түргэнник арааһы бары хоһуйан этэн-тыынан кээһэр, сүрдээх хомоҕой тыллаах-өстөөх үһүгүн дии. Кыргыттар инньэ диэбиттэрэ, – Нуута мин диэки ыйыппыттыы көрөр.

– Аана – уус-уран тыллаах, ол баҕас чуолкай, сылдьан эрэн биир тыынынан өйүттэн оҥорон айан аахпыт хоһооннорун мин өссө сороҕун сурунан ылбытым, – диир Мытыйыс Маарыйата.

– Ол эмиэ хоһоон диэн ааттанар дуо? – диибин мин.

Иэйбит кэммэр тугу эмэни хоһуйан быстах-остох өйбүттэн оҥорон саҥардахпына, аахтахпына Маарыйа: «Туох диэтиҥ?.. Өссө биирдэ эрэ, өссө биирдэ эрэ!..» – дии-дии, кини обургу омун-төлөн муҥутаан, сиэбиттэн кумааҕы, харандаас ойутан таһаара охсон, суруйан субурутан ылара. «Эн дьүөгэҥ Намыынаба Маарпа курдук өйгүттэн оҥорон ыллыыр дьоҕурдааххын дии, эйигин батыһа сылдьан итини барытын сурунан ылбыт киһи баар ини…» – диэччи.

– Аана оҕуһун, атын мииннэ да, наар тугу эрэ киҥинэйэн ыллыырын истээччибит, ити баҕас чуолкай, – Халҕарыын Маарыйа саҥатыгар кыттыһа охсор.

Нуута, дэлэ киһи буолбатах, итиччэни истэн баран сирэйэ-хараҕа эбии өрөйө-чөрөйө түһэр:

– Маарыйа, ол Аана хоһоонун суруйбутуҥ билигин баар дуо? Көрдөр эрэ, ааҕабыт дуо, Аана бэйэҥ ааҕаҕын дуу? – диэн үрүт-үөһэ саҥаран омуннурар ахан.

– Чэ эрэ… – Уйбаныаба Маарыйа хоһоон истээри, эмиэ да мин диэки, эмиэ да Мытыйыс Маарыйатын диэки көрбөхтүү-көрбөхтүү, олох маһын сыҕарыҥнатар.

Мин аахпаппын диэн кыккыраччы аккаастанабын:

– Көннөрү, сонно кэмигэр эрэ, өйбөр туох көтөн түспүтүн хоһуйан ыллаабыта буолааччыбын, онтубун тута умнан кээһээччибин. Тугу да билигин сатаан аттаран, сааһылаан була охсон ааҕар кыаҕым суох…

– Чэ буоллун, оччоҕо ол хоһоону көрүөххэ… – Нуута сурук эрэйэн Маарыйаҕа мылах гынар.

Мытыйыс кыыһа, элбэх киһи илиитигэр эргийэ сылдьан сыа-арыы иҥэн сап-саһархай өҥнөммүт халыҥ тастаах кинигэни абырахтаан бүтэрэн, сабын түмэн, кыптыыйынан кырыйа-кырыйа:

– Маҥнай бэйэҥ хоһоон аахтаххына биирдэ Аана хоһуйуутун суруйбуппун көрдөрүөм, ол иннинэ саараныма да, һоо-ох!.. – диир. Кыраһыабай, ис киирбэх сирэйин мыттыччы туттан, сүүһүн аннынан үөннээҕинэн көрө-көрө, икки үөс гына мөлбөччү өрүммүт уп-уһун хойуу суһуоҕун уҥа-хаҥас дэйбиирдэнэн, эҥил баһын хамсаппахтаан тэбиэһирэн ылар.

– Саатар эрэ… Тоҕо ааҕыа суохтаахпыный… Ааҕабын… – Нуута симиттибитэ, кыбыстыбыта буолан олорбот майгылаах кыыс. Киһиҥ хата улгума сүрдээх, көхсүн этиппэхтээт, кыра соҕустук таалан олоро түһээт, кэһиэҕэ суох, лыҥкынас, ыраас куолаһынан аахпытынан барар:

Ыһыах

 
Самаан сайын үгэнэ,
Бэспит ыйын бүтүүтэ
Түһүлгэҕэ дьон бөҕө
Тоҕуоруһан муһунна.
Кырдьаҕастыын, оҕолуун
Ыһыах күнүн көрсөннөр,
Сүргэлэрэ сүр күүскэ
Көтөҕүллэн үөрбүттэр.
Араас оһуор бастыҥа
Эйэҥэлии тыаһаабыт,
Илин, кэлин кэбиһэр
Күлүмүрдүү оонньообут.
Үгүс киһи ыһыахха
Саха төрүт таҥаһын
Тупсаҕайдык тиктэннэр,
Киэргэммиттэр олустук…
Маҥан баттах оҕонньор
Маҥан атын киллэрэн,
Мааны, бастыҥ сэргэҕэ
Баайан кээһэн кынтатта.
Уотун оттон, оҥостон,
Алгыс тылын саҥарда,
Кыллаах сиэлин быраҕан,
Бэркэ табан көрдөстө…
Уруу-аймах түмсэннэр,
Төбүрүөннээн олорон,
Саха аһын арааһын
Аһаатылар астына.
Кыахтаах өттө мустаннар,
Кыралардыын, бөдөҥнүүн,
Кырыс сиргэ тустаннар
Кытаахтаһан бардылар.
Кытыгырас кыргыттар
Сыһыы устун сырсаннар,
Кэдэһийэ сүүрэннэр,
Суһуохтара субуллар…
Үҥкүү-битии арааһа
Бүгүн манна битийдэ,
Ырыа киэнэ үтүөтэ
Аҥаардастыы ылланна.
Киэһэ сөрүүн түһүүтэ
Алаас тыатын үрдүнэн
Оһуокайбыт дуораана
Ыраах эҥсэ эйээрдэ.
Самаан сайын үгэнэ,
Бэспит ыйын бүтүүтэ,
Үрүҥ тунах ыһыаҕа
Ыһылынна астыктык…
 

– Тоҕо бэрдэй, хотууй, ити бэйэҥ айан суруйбут хоһоонуҥ дуо? – Борускуо хоһоон ааҕыллан бүтээтин кытта ыйыта охсор.

– Бэйэм…

– Бэйэтэ буолбакка, бэргэһэтэ буолуо дуо… – Дайыыл үөнэ баппакка дьээбэрэн саҥарар. Ол эрэн ити саҥаҕа ким да кыһаллыбат, бары да хоһоон тылын-өһүн сыымайдаан, санаабыт эрэ барыта онно.

Мин Нуута куолаһа ырааһын, чөллөркөйүн, айымньыны сатаан тупсаҕайдык дэгэттээн ааҕарын мэлдьи да олус кэрэхсиибин.

– Хайа да хоһоону аахтаххына эйиэнэ наһаа үчүгэйдик тахсар. Сорох кыайан аахпат, ол иһин дьон болҕомтотун тардыбат, – диибин.

Кэтириин мин этиибэр сөбүлэһэр:

– Оннук-оннук, хоһоону сатаан ааҕар киһи диэн туспа буолар баҕайыта. Учууталбыт Сэмэн Лэгэнтэйэбис мунньахха, кэнсиэркэ, түмсүү буоллаҕын аайы наар Нуутаҕа уонна Намыынаба Маарпаҕа хоһоон аахтарар. Кэнсиэри тэрийэн, иилээн-саҕалаан ыытар учууталбыт Ньукулай Аньыыһынап: «Маарпалаах Нуута, хайаан да, бу сырыыга эмиэ хоһоон ааҕаҕыт, бэлэмнэнэ сылдьыҥ…» – диэн мас-таас курдук этэн, соруйан кээһэр.

Нуута дьүөгэтин саҥатын истэн, күлэ-сала күлүбүрэччи умайар сирэй оһох уотун супту одуулаан олорон:

– …Маарпа хоһоонноро миэниттэн отой таһы-быһа уратылар… Киниэнэ наһаа дириҥ ис хоһоонноохтор… Киһи ылбычча биирдэ аахта да өйдөөбөт хоһооннордоох. Олоҕу, күннэтэ ытыллар, үксэ суола суох сүтэр быһыыны-майгыны наһаа дириҥник ыраҥалаан суруйар кыыс… – Нуута ис-иһиттэн өрө тыынан ылар. – Истиҥ эрэ, холобура бу курдук хоһоонноох:

 
Сарсыардааҥҥы сиик курдук
Көстө түһээт, сүтэҕин,
Тунаҕырбыт туман курдук
Тура түһээт, ааһаҕын.
Түүлбэр киирэн
Түлүк уубун аймыыгын,
Илэ көстөн
Иччи буолан куттуугун.
Кутум-сүрүм кулута —
Кубулуйар арыалдьыт,
Өйүм-санаам чаҕара —
Быралыйар бэриэтчит.
Сүппэт, өспөт
Симэлийбэт сирдьитим,
Ааспат-туорбат
Тулхадыйбат торумум.
Инникибин сылыктыыр
Иитийэхтиир ичээним,
Көстүбэти билгэлиир
Биэбэйдээхтиир күлүгүм.
Аата-суола суруллубатах
Араҥаччылыыр аанньалым,
Этэ-сиинэ суураллыбыт
Мэлдьи быыһыыр ымыы күүһүм…
 

…Кырдьык да, наһаа дьикти ис хоһоонноох хоһоон. Бу хоһоону мин дьүөгэм барахсантан бэйэтиттэн истибит буоламмын билэбин уонна туох туһунан суруллубутун өйдүүбүн…

Маарпа – ураты кыыс, кини: «Киһи бастыҥ баайа: кута-сүрэ чэпчэкитэ, майгыта-сигилитэ оҕолуу ырааһа…» – диэн куруук этээччи. Дьоҥҥо-сэргэҕэ үтүө, эйэҕэс, аламаҕай сыһыаннаах баар эбит да буоллаҕына ол – Маарпа. Киһи үксэ түктэри кэмэлдьилээх дьону сиилээн-хоһулаан, сөбүлээбэккэ тыл быктарар үгэстээхтэр, оттон Маарпаҕа оннук быһыы-майгы букатын, төрүт сыстыбатах… Кини дьону наар тэҥнии тутан көрөөччү, киниэхэ: бэрт уонна мөкү киһи диэн суох. Олохторугар табыллыбакка, майгылара-сигилилэрэ алдьаммыттары мэлдьи аһынааччы: «Бэйэлэрэ ити айылаах тэмтэрийэн сырыттахтарына абааһы көрөн кырыы хараҕынан кынчарыйыы – букатын сыыһа, сатаммат…» – диэччи. Кырдьыга да оннук, икки атахтаах эрэйдээх орто дойдуга күн сирин көрөн маҥнай төрүүрүгэр, Айыыһыт Хотун араҥаччылааһынынан, халыыс таастыы ыраастан-ыраас кэлэр. Кэлин кинини олох талкыта имитэн, туох-ханнык киһи буолуон ким да билбэт. Сорох – олох очуругар-чочуругар оҕустаран огдолуйбут олохтоох, санаа-оноо ситэ сиэбит сордооҕор кубулуйар; сорох – үтүө дьон сабыдыалынан (Маарпаҕа холоонноох) төһө да эрэйи-кыһалҕаны эт эҥээринэн тэлэн сырыттар, киһилии майгытын хаһан да сүтэрбэт, ыһыктыбат, ол – кини туохха да тэҥнэммэт ураты дьоло…

Мытыйыс Маарыйата «Холкуос суола» хаһыат биир сиринэн бүк барбытын, чопчу ол сиигинэн эргитэн сыыйа тардан көннөрө-көннөрө:

– Маарпа оскуолатын бүтэрдэҕинэ, холкуоһугар үлэлии түһэн баран, – сөмүйэтин чочос гыннарар, – баҕатын хоту салгыы үөрэнэн учуутал буоллаҕына, чахчы дьикти, сонун үлэлээх кыыс буолуоҕа. Кини эппитэ-тыыммыта барыта киһиттэн эрэ чыҥха атын, туох эрэ ураты умсугутар улаҕалаах, оннук буолбат дуо, кыргыттар?..

– Оннук, оннук ээ… – диир Нуута.

– Уустук, киһи ылбычча өйдүү охсубат хоһооно эбит. Эмиэ да баар, эмиэ да суох ыккардынан ити тугу хоһуйбутай? – Борускуо биһигини, хас биирдиибитин тургуппуттуу, кэрийэ көрөр.

– Киһи бастыҥ баайа – үтүө майгыта, санаата кэрэтэ… ыллыктаах ыра санааҕа муҥура суох бэринии, бэйэ ис кыаҕар эрэнии, ол улуу эрэмньи уйулҕа иһигэр көстүбэт сырдык күүс буолан саһа сылдьан – үлэҕэ, үөрэххэ саҥаны-сонуну ситэри баһылыы сатааһыҥҥа өрүкүтэрин, ол өрүкүйүүттэн киһи муҥура суох дьоллонорун хоһуйан хоһоон тылыгар тиһэн суруйуу ити… – мин биир тыынынан саныы олорбут санаабын төлө биэрэн этэ охсобун.

– Чахчы!.. – Маарыйа саҥа аллайа түһэр. – Чахчы оннук!.. Өйдөөтүгүт дуо, кыргыттар?.. Кырдьык итинник ээ!.. Үүт-үкчү!.. Уот харахха этии!..

– Сөпкө эттиҥ, – диир Кэтириин.

– Оннук эбит ээ… – Борускуо, Маарпа хоһоонугар туох санааны сааһылаабытын дьэ өйдөөн, биир сири тобулу одуулаан саҥата суох таалар. «Үгүс киһи хараҕа – таҥара хараҕа, үгүс киһи санаата – таҥара санаата» дииллэринии, биһиги бары да хоһоон суолтатын ситэри өйдүү сатаан иһийэ түһэн ылабыт… Арай Халҕарыын чаана тахсан бургучуйар тарбыйах үтүлүгүн сахсыйан тэлибирэтэр тыаһа эрэ иһиллэр, ону кытта Дайыыл «бу туох буолан саҥаларыттан матан сөҥнүлэр» диэбиттии, биһигини дьиктиргээбиттии көрө-көрө сыыҥын өрө сыҥар…

Сирэй оһох уота, кураанах хардаҕас хааланан, күүһүн-уоҕун ылан чачыгырыы умайар, өтөр-өтөр өрүтэ кытыастан күлүбүрүүр, мас үөнэ тэһитэ баран чуһуурбахтыыр; кыһыл чохтор маадьаҕар атахтаах, сирэйин аннынан ылыллар икки тардардаах, саха ууһа кыһан-кыладыйан оҥорбут сандалытын анныгар, хос ааныгар, тэйиччи турар талах олоппостор ыксаларыгар тиийэ кыырайа ыстаналлар, тэйиэккэлииллэр, киэҥ эбэ уҥуор бургучуйбут отчут отуутун буруотун санатан өрө сыыйыллан тахса-тахса умуллаллар. Ол барыта бэйэлэрэ туох эрэ тус-туспа билгэлээххэ, иччилээххэ дылылар… Ол курдук сирэй оһохтон остуол сирэйигэр уот ыстаннаҕына – ас көстөөрү гынна диэн уоттаах чоҕу сөмүйэлэринэн күн хоту эргийэ суруйан күрүөлүүллэр; аны суол ааныгар ыстаннаҕына – ыалдьыт кэлээри гынна дэһэллэр…

– Хайа, оҕолор, тоҕо саҥата суох ньим бардыгыт, кэпсээн-ипсээн иһиҥҥитиий, – Халҕарыын тэһийбэккэ биһигини күө-дьаа гынаары саҥарар.

Дайыыл икки тобуга иккиэннэрэ самыы ууруу абырахтаах дьыгынаал ыстаанын ньилбэгэ ойо тардыллан хайдыбытыгар сөмүйэтин уган хаһар, ону көрөн Нуута:

– Кэбис, кэҥэтэн кэбиһиэҥ, киэһэ ийэҕэр абырахтатаар, бүгүн үүйүллүбэтэ да, сарсын ити сиринэн ыыра көтөрүҥ чуолкай, – диир.

Дайыыл кыыс тылын истэн тохтуур, ытыһынан ыстаанын хайаҕаһын имэрийэр, ол олорон Нуутаттан көрдөһөр:

– Нуута, били үнүр аахпыт хоһооҥҥун өссө аах эрэ.

– Ханнык хоһоону?

– Били… Били оттон… Оттон били…

– «Оттон били» диэн хоһооҥҥун, – диир Халҕарыын.

Дайыыл толкуйугар буолан, Халҕарыын туох диэбитин маҥнай утаа өйдөөбөтө быһыылаах, тиит төргүү мутугар сахсайбыт мэкчиргэ курдук тула-мала мэлээриҥнээн баран:

– Ээ, һуох!.. «Оттон били» диэн хоһоон буолбатах… – диир.

Маарыйа кыра уол мучумааннанарын көрөн:

– Ханнык хоһоону этэҕиний, туох туһунан этэй? – диэн ыйытар.

– Сэрии… сэрии туһунан… Ээ, били-били, ким этэй… туох этэй… Били, «Этиҥ» диэн киһи суруйбут хоһоонун…

– Этиҥ даа?!. – Нуута уонна Кэтириин тэбис-тэҥҥэ саҥа аллайа түһэллэр.

– ?.. – уол кыргыттар дьиктиргээбит сирэйдэрин-харахтарын улаханнык соһуйбут киһилии одуулаһар. – Ы-һыы… – диир.

Нуута эмискэ күлэн тоҕо барар:

– Оо дьэ, кэм биһиги… Этиҥ буолбатах, Чаҕылҕан диэриий. Илья Дорофеевич Винокуров-Чаҕылҕан «Хайыһар» хоһоонун дуо?..

Били иһийэн турбут чуумпуну үрэйэн, дьиэ иһэ күлсүүнэн эмискэ биирдэ күйгүөрэ түһэр. Халҕарыын ньилбэгин охсунаары, омунугар, состуоктан суулла сыһар.

– Этиҥ буолбакка… Бу тойооску син мэнээк майгыннаппыт… Ыл, Нуута – Этиҥ хоһоонун аах эрэ… ээ-һэ-һэ-һэ… – дии-дии иэрийэ сытар, мэник ыамайы тарбаары кыратык дэмнэнэр да быһыылаах. – Быраатым дьэ уһуннук чуҥкуппат киһигин доҕор, «дьоҥҥун-сэргэҕин күллэрэн баран кэлээр» диэбит киһилэрэҕин ээ, хаарахан, – куурдан сараҕыта түһээт, кэппит тарбыйах үтүлүктэринэн Дайыыл саннын таптайбахтыыр.

Кыра уол Халҕарыын хаадьылыырын сөбүлээбэккэ өһүргэнэр:

– Ээ, ол-бу диэмэ… Инньэ диир буоллаххына, бу сайын Ньөкөөрөр оҕонньор Арыылаах үрэҕэр укпут туутун уоран көрөн, быччыкытын быһаҕаһын куттан ылбыккын этиллиэҕэ. Уола Тартаайа муннугун сөрүөччү оҕустаҕына кэһэйиэҥ, киһини ыстырыыстыы оонньообуккун тос мааскаҕын биэриэхтэрэ…

– Ким туутун уоран өндөппүтэ диигин? – Борускуо күлэригэр буолан, кыайан истибэккэ ыйытар.

– Ньөкөөр туутун…

– Ыа-а-аа… бу да киһини, бэйэтэ ол быччыкыттан кимнээҕэр минньигэстик сиэһэн баран… һы-һы-һы, дьэ эмиэ киһийдэх дии. Итинниги этэллэр, «ыт аһаабыт иһитигэр кулгуйбутугар дылы» диэн… – Халҕарыын син биир күлэ сытар… – Уонна уоран көрбөтөҕүм доҕор, ыйыппытым…

– Ким билэр, инньэ диир буоллаххына, итиччэтигэр баран ыйытыам ээ…

– Ол хаһан сиэбиккитий, тоом? – Борускуо токкоолоһор.

Дайыыл мулук-халык туттар, Халҕарыын диэки көрбөхтүүр, уҥа муннугар быкпыт сыыҥын сыҥсыйан кэбиһэр.

– Ээ, сиэһинин баҕас сиэниллибитэ, мэлдьэспэппин… Дүҥүр Ыйаабыт өтөҕөр тахсан үчэһэҕэ үөлэн халыкыта түһэн баран, алтан солуурчахха бу киһи аҕалбыт сиикэй арыытыгар ньыһыйан сиэбиппит, үчэһэлэрбитин тууйастаах улахан үөт төрдүгэр бырахпыппыт, онно сыталлара буолуо.

Мытыйыс Маарыйата кыра уол саҥатын истэн:

– Кэпсиириҥ тоҕо да минньигэһэй, сыҥааҕым уута сүүрдэ, – диир.

– Кистэлэҥҥит барыта арылынна, – Кэтириин күлэр.

– Чэ оҕолор, ити итинэн хааллын, – Нуута кыргыттары чуумпурдар уонна Дайыыл уол көрдөһүүтүн толорон, дьон-сэргэ уоһуттан түһэрбэт буолбут ырыа-хоһоонун «Хайыһары», ыксаабакка, лоп бааччы аахпытынан барар…

Дайыыл хоһоону истэн улаханнык астынар, мэктиэтигэр, өрбөх үтүлүктээх сутуруктарынан өттүктэрин суураланан ылар, сибилигин илиитигэр саа туттарар киһи, өлөрүн-өһөрүн да кэрэйбэккэ, өстөөххө утары ыстаныах быһыылаах.

– Өссө ханнык эрэ хоһоонно аах эрэ, – диир Борускуо.

– Хата оттон мин бүтүн икки хоһоону аахтым дии. Маарыйа, мин хоһоон аахпытым кэннэ, Аана хоһоонун суруйбуппун көрдөрүөм диэбитиҥ ээ, ханна баарый?..

– Чэ эрэ, аны ону көрүөххэ-истиэххэ, Маарыйа эбэтэр Нуута ааҕан иһитиннэрэҕит, Дайыыллаах Халҕарыыммыт кыайан аахпаттар, онон хайаан да барыбыт истиибитигэр доргуччу аахтаххытына сатанар, – Борускуо сонун хоһоону истээри эбии сэргэхсийэр.

– Оннук, – Халҕарыын сөбүлэһэ охсор.

Мытыйыс Маарыйата маҥнай остуолун хаҥас тардарын арыйан көрөн баран төттөрү сабар, онтон аны уҥа тардарын эрчимнээхтк соһо тардан: хаһыаттар, сээкэй испииһэктэр, боротокуоллар, биэдэмэстэр быыстарыгар, туспа, чөкө харайбыт хоһоон суруллубут кумааҕыларын таһааран остуол үрдүгэр уурар.

Нуута сулбу ыстанан тиийэн, Маарыйаны ойоҕолуу туран, кумааҕылары түргэн-түргэнник арыйбахтаан көрбөхтүүр, хат-хат үрүт-үөһэ сыымайдыыр. Маарыйа буоллаҕына остуолун сирэйигэр сыҥаах баттанан, ис киирбэх дьүһүнүн оттомурдан, Нуутаны өрө мыҥыы-мыҥыы, туох диирин кэтэһэр.

Мин, Нуута тэһииркээбит көтөрдүү дьик-дьах хамсанар сэргэх таһаатын, субу күлэн тоҕо барыахтыы туттубут сырдык сэбэрэтин, хоһоон ааҕан төттөрү-таары сүүрэкэлиир хараҕын хараларын, нарын уостара ибигирэһэллэрин көрөн, эдэр кыыһы – тиит төргүү мутугар олорон туораах сиэн мултукуччуйар бороҥ тииҥҥэ холуу саныыбын, күлүөх санаам кэлэр.

– Наһаа үчэгэйдээр!.. Тупсаҕайдык да хоһуйар эбиккин дии!.. – Нуута, тоҕо эрэ, хаҥас илиитин тарбахтарынан сэҥийэтин туттан туран, дьүһүйүүнү ааҕарын быыһыгар саҥа аллайталыыр. – Отой… Олус үчүгэйдэр дии… устуруокаларга, устуруопаларга араартааһына кытта тупсаҕайа сүрдээх…

– Ээ, ол өттүгэр баҕас мин туох да сыһыаным суох. Маарыйа чочуйдаҕа-көннөрдөҕө.

– Эчи суох доҕор. Ол көннөрү сааһылааһына диэн, ис хоһооно буоллаҕа, ордук сүрүнэ. Хоһоон тыла-өһө бүүс-бүтүннүүтэ Аана киэнэ, миигиттэн итиннэ төрүт чороҥ соҕотох да тыл, этии эбии суох, – диир Маарыйа.

Уйбаныаба Маарыйа хайдах да тулуйбат, хоһоон истэ охсоору:

– Чэ, Нуута!.. Ааҕыый!.. Таскар ааҕыый, истиэхпитин, хотуй!.. – диир.

– Оннук-оннук, биһиги эмиэ сэҥээриэхпитин баҕарабыт ээ, – Халҕарыын кыттыһа охсор.

Нуута оҕолор төһө да ыгылыппыттарын иһин ыксаабат, хата, эбии холкутугар түспүккэ дылы буолар:

– Тохтооҥ, бэйи… – диир, иһигэр ааҕан өссө да тура түһэр. Дайыыл холумтан анныгар тиит туорааҕа сытарын ылан Нуутаны эҥиил баска быраҕар, онуоха эрэ кыыс биир лииһи ылан тойон эрбэҕин уонна сөмүйэтин ыккардыгар кыбыта тутан, бүк барбыт лииһи көннөрөөрү тэлибирэтэн сахсыйбахтаат, куолаһын оҥостон көхсүн этитэн баран: – Истиҥ эрэ оҕолор, мин билигин эһиэхэ Аана сайылык оҕуһун өйүттэн хоһуйбутун ааҕыам…

– «Сайылык оҕуһа» диэн хоһоон, – Мытыйыс Маарыйата хос быһааран биэрэр.

Нуута хас биирди тылын чуолкайдык, кичэйэн, лоп-бааччы дэгэттээн аахпытынан барар:

 
Атыыр оҕус ааттааҕа
Түптэ күлүн сүргэйэр,
Сытыы муоһун кичэйэн
Окко-маска аалбахтыыр.
Будьуруйбут сүүһүнэн
Күрдьүөтээри гынаттыыр,
Модьу моонньун күөкэтэн
Эҥсэличчи айаатыыр.
Туспа алаас оҕуһун
Булан ылан күөн көрсөр,
Сири-буору ытыйан
Харса суохтук харсыһар…
Сайылыкпыт оҕуһа
Саадьаҥкаспыт барахсан,
Ханна эрэ ойуурга
Мөҥүрүүрэ иһиллэр.
Ону истэн биһиги,
Тиит титиикпит киэргэлин,
Оҕуспутун хайгыыбыт,
Олус диэммит үөрсэбит…
Киэһэ сөрүүн түһүүтэ,
Түптэ хойуу буруота
Алаас тыатын үрдүнэн
Унаарыйа сыыйыллар…
Бостуук уолбут Баһылай
Ынахтарын үүртэлээн,
Ыһыы-хаһыы бөҕөнөн
Ыамнарыгар аҕалтыыр.
Саадьаҥкаспыт хаалсыбат,
Соҕотоҕун уччуйбат,
Доҕотторун батыһан
Тэҥҥэ, бииргэ даадаҥныыр.
Күһүн кэлиэ сотору,
Ыанньык сүөһү көһүөҕэ,
Оччоҕуна оҕуһу
Кыстык хотон күөмчүлүө.
Саадьаҥкаспыт барахсан
Күкүрүгэр бааллыаҕа,
Сайыҥҥытын кэтэһэн
Санньыйаахтаан туруоҕа…
 

– Наһаа үчүгэйдик хоһуйар эбиккин дии, – Кэтириин өттүккэ анньан имнэнэр.

– Тыла-өһө олус табыллыбыт, бэйэтиттэн-бэйэтэ тэттэн тахсан, этиллэн, хоһуллан кэлэ турарга дылы, сатаан сааһыланан суруллубут дьүһүйүүнү киһи аахтар ааҕан бара туруох курдук, сатаммыт хоһоон диэн көр оннук, – диир Нуута.

– Сөпкө этэҕин, сорох хоһооҥҥо туох этиллибитин, хоһуллубутун хат-хат аахтаххына биирдэ эрэ өйдүүгүн ээ, – Мытыйыс кыыһа кыргыттар санааларыгар кыттыһар.

– Биһиэхэ, оскуолаҕа ким ордук тупсаҕай ис хоһоонноох тыллаах-өстөөх хоһоону суруйар эбит диэн куоталаһыы буоллаҕына – үгүстэр сатаан дьүһүйбэккэ мучумааннаныы бөҕөтө. Нуучча хоһоонньуттарын үтүктэ сатаан тэҥ сүһүөхтээри, устуруокаларга, устуруопаларга араартаары, дьэ ордук кытаанах үлэҕэ түһэллэр. Сорох киэнэ сатанар, сорох киэнэ сатаммат. Учуутал хайгыыр, чахчы үчүгэй хоһоону суруйбут оҕо аҕыйах. Үгүстэр кэпсээн курдук субуруталлар, ардыгар ааҕа-ааҕа күлсүү диэн онно… Сорох аһара киччим, кистэлэҥ санаатын бооччойон кээһэн баран, кэчэһэн, кыбыстан кып-кыһыл буолан баартатыгар ньыкыйар, ол киһиҥ хоһоонун көрдөрүмээри биир айдаан… – Кэтириин оскуолатааҕы көрдөөх түгэннэрин кэпсиир.

– Хайа да айымньыга сүрүнэ – ис хоһооно. Оһуокайы, үҥкүү тылын этэр айылҕаттан айдарыылаах дьон тылларын-өстөрүн истээччигит дуо, хайдахтаах курдук астыгын, кэрэтин. «Устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах дьон» сэдэх буолаллар. Ити эн, Маарыйа эппитиҥ курдук, норуот айбыт эгэлгэ ырыата-тойуга төһө да устуруопаларга арахсан, омос көрүүгэ биир киэпкэ кутуллан сааһыламматах курдуктарын иһин, саха тылын бэйэтин хатыламмат дьикти айылгытынан син биир наардаммыт дорҕооннордоох, араас дэгэрэҥ, сэгэйэ көтүү тыллаах-өстөөх. Өйтөн тута хоһуллан чахчы хомоҕойдук этиллибит айымньылар – дириҥ ис хоһооннорунан, оһуокай кэмигэр дьону эрэ көҕүтүөх, үҥкүүгэ ыҥырыах дьикти абылыыр күүстээхтэринэн уратылар, тыл илбиһэ диэн оннук, – Нуута «уутугар-хаарыгар» киирэн биһиэхэ сиһилии быһааран кэпсиир. – Уостан түспэт, үйэлэргэ умнуллубат тылынан айымньыны айыы – үөрэхтээҕиттэн, үөрэҕэ суоҕуттан тутулуга суох… Ити билиҥҥи кэмҥэ диэн этэбин. Биллэн турар, урут, отой былыр үөрэх суох эрдэҕинэ, сурук-бичик биһиэхэ сахаларга үөдүйэ, тарҕана илигинэ төһөлөөх элбэх үчүгэйкээн, норуот тылынан уус-уран айымньылара бэйэлэрин кэмнэригэр эрэ иһиллэн, хайҕанан, дьон сөҕүүтүн-махтайыытын ылан баран, умнуллан, сүтэн, симэлийэн хаалбыттара буолуой. Биир эмит, тарбахха баттанар ахсааннааҕа, киһиттэн-киһиэхэ уос номоҕор бэриллэн, уус тыллаахтар ыллаан-туойан син баччааҥҥа диэри илдьэ кэлбиттэрэ буолуо гынан баран – үйэлэр устата, кэм-кэрдии ааһан истэҕин аайытын, ыһыахха дьэндэппит аар сэргэлэрин оһуора-мандара үгүс сыл хаара-самыыра, кини өҥүн-дьүһүнүн өлбөөдүтэрин кэриэтэ, ол хайа сахтааҕыта ылламмыт ырыалар, тойуктар ис хоһоонноро, кыралаан, уларыйдар-уларыйан, тылларын-өстөрүн бастакы сөлөгөй сүмэтэ, хайдах да диэбит иһин син биир сүтэр… Оннук-оннук – сүтэр… Уруккуга холоотоххо билигин хайдахтаах курдук үчүгэй кэмий, оҕолор. Айыллыбыт айымньы, ырыа-тойук, хоһуллубут хоһоон – аны хаһан да өлбөт-сүппэт, кинилэр – сурук буолан суолланан үйэ-саас тухары киһи аймах тылынан баайа, олоҕун өлбөөдүйбэт улуу өйдөбүлэ буолан удьуортан-удьуорга хаалан хаалаллар. Кинилэр – бастакы «төрүөтэх» айыллыбыт тылларын-өстөрүн ким да, туох да уларыппат…

– Отой сөпкө этэҕин, – Мытыйыс Маарыйата Нуута санаатын үллэстэрин бэркэ астынан сэҥээрэр.

Нуута тыла-өһө ылыннарыылааҕын, кэпсиирэ үчүгэйин иһин:

– Нуута, эн эмиэ, Намыынаба Маарпа курдук учуутал буолууһуккун быһыылаах, – диибин. Биһиэхэ, оҕолорго, учууталтан ордук киэҥ билиилээх, элбэҕи-үгүһү билбит-көрбүт киһи сир үрдүгэр суоҕун кэриэтэ. Бары бастыҥы, холобур буолары эрэ барытын – учууталга холуубут, тэҥниибит.

Халҕарыын кыргыттар күө-дьаа күйгүөрсэллэрин сүрдээҕин сэргэҕэлээн истэн олорон:

– Ити эн, Нуута, айымньыны айыы үөрэхтээҕиттэн, үөрэҕэ суоҕуттан тутулуга суох ким баҕарар айыан сөп диигин. Бээ эрэ, ол үөрэҕэ суох, буукуба хараҕын сатаан аттаран кэккэлэппэт киһи, хайдах гынан бэйэтин хоһуйбут, дьүһүйбүт ырыатын-тойугун киэҥ эйгэҕэ тарҕатар, үйэлиир?..

– Оттон ити эттим дии, үөрэҕэ суох киһиттэн, ыллаабыт ырыатын-тойугун, араас күн эгэлгэ сэһэнин-сэппэнин сурунан ылыллыахтаах диэн.

Оҕо дьон сиэринэн биһиги мөккүөрбүт судургу, туораттан истэр киһи өссө сонньуйуон да сөбө буолуо.

– Оччоҕо хас биирдии уус тыллаах аайы өрө мыҥаан олорон тугу диэбитин барытын сыыска түһэрбэккэ бүүс бүтүннүүтүн суруйа охсон ылар суруксут баар буоллаҕына сатаныыһы дии… Тустаахха дьэ үлэ буолсу. Оннук түргэн суруксут баар үһү дуо? Бэл мунньах аайы сэкирэтээрдиир Тыккыр Маарыйа ити айылаах түргэнник суруйан сырылатар эрээри, туох этиллибитин барытын ситэн тиспэккэ, сүрүн тылы-өһү көтүтэн кээһэн, кэлин мунньах бүппүтүн кэннэ эбэн-сабан, көннөрөн букунайа олорорун үгүстүк көрүллээччи. Оттон ол үөрэҕэ суох чабырҕахсытыҥ дуу, тойуксутуҥ дуу этэн-тыынан сэгэлдьитэн субурутара, мунньахха тыл этээччитээҕэр, сорох-сорохторунааҕар баҕас уон бүк ордук түргэн ини, – Халҕарыын тус санаатын, сатаан өйдөөбөтөҕүн, туох баарынан, симиттэ хайыы барбакка, кыргыттартан ыйыталаһар.

Билбэти ыйытартан киһи, кырдьыга да, кыбыстыа суохтаах, хата ол оннугар билбэт эрээри сымыйанан билэр курдук туттуу, дьон сиилиэ диэн кыбыстан билбэти ыйыппат буолуу – букатын сатаммат быһыы. Оннук киһи билиитэ-көрүүтэ хаһан да хаҥаабат.

– Киһи барыта дэгиттэр остуоруйаһыт, чабырҕахсыт, сэһэнньит, кэпсээнньит үһү дуо, айылҕаттан айдарыылаах уус тыллаахтар олус сэдэхтэр, тарбахха баттаналлар… Бу биһиги нэһилиэккэ олоҥхоһуппут ити Ньөкөөрөр оҕонньор эрэ дии, уонна ким баарый, суох… Остуоруйаһыттарбыт, кэпсээнньиттэрбит кимнээхтэрий, бэйэҕит билэҕит?..

– Анаан-минээн Ньөкөөрөр оҕонньор олоҥхотун суруйбут киһи баар ини, төһө эрэ астык-бастык, улахан, бөдөҥ айымньы тахсар этэ, абалаах, – диир Кэтириин.

– Уу, эчи уһаабытын, ол хас да күннээх-түүнү быһа олоҥхолоон онолуйар оҕонньор илбиргэстээх-сэлбиргэстээх уустук тылын-өһүн түөрэтин барытын, бүүс бүтүннүүтүн суруйуохха диэтэххэ дьэ сыралаах, сындалҕаннаах үлэ буолаарай доҕоттор. Аны Өндөрөйүҥ, олоҥхолуу олордоҕуна тугу эмэни өйдөөмүнэ ыйыттахха: «Быһа түһэн ыйытаҕыт, тылы булдьутан!..» – диэн сөбүлээччитэ суох. Дьэ ити кэннэ суруйа сырыт эрэ, – кэпсэтиигэ аны Борускуо кыттар.

– Ити-ити, итини этээри гынтым, – Халҕарыын ситэ эппэтэх санаатын өрүскэлэһэн халыкынайа охсор. – Аны туран сорох кэпсээнньитиҥ уутугар-хаарыгар киирэн кэпсии-ипсии олордоҕуна аралдьыттаххына – бутуллан хаалар, устунан быһыта-орута тыытан сэһэнин түмүктээтэҕинэ да көҥүлэ…

– Оттон сөпкө этэҕин, – диир Нуута, – үөрэҕэ суох оҕонньортон, эмээхсинтэн сээкэйи кыраны да сурунан ылар – туһугар эмиэ уустуктардаах. Онно эмиэ бэйэтэ туспа сатабыл, сыһыан ирдэниллэр, ыллыҥ да тааҕы-таах устан ылар курдук суруйан субурутан кэбиспэккин… Кэпсээни, сэһэни өссө син суруйуохха сөп, онтон олоҥхоҕо кэллэхпитинэ дьэ уустуктанан тахсар, олоҥхо биир да тыла-өһө отой көппөтөҕүнэ эрэ сатанар, хоһооҥҥо эмиэ биир оннук. Онон, норуот уус тыллаахтара айбыт айымньыларын, ол дьону сирэй көрсөн наллаан кэпсэтэн, тылларын ылан суруйан ылыы – туох да сүрдээх уустук, ахсааннаах кыайар үлэтэ. Мин санаабар оннук дьоҕурданарга эмиэ айылҕаттан айдарыы баар буолуохтаах. Кэрэхсэнэр кэпсээнньит, ону сэргэ олоҥхоһут дьон олус сэдэх, син ол кэриэтэ, норуот тылынан уус-уран айымньытын дьаныһан туран хомуйааччы, сатаан тупсаҕайдык тылы, этиини тиһэн суруйааччы эмиэ тарбахха баттанар. Ол биир-икки тэттик кэпсээни, хоһоону хайа эмит эдэртэн дуу, эмэнтэн дуу суруйан, сүһэн ылбыт барыта – норуот тылынан уус-уран айымньытын хомуйааччы диэн ааттаныан кэрэгэй, ситэтэ суох…