Текст книги "Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)"

Маҥан Халдьаайы хотонугар биир туҥуй сүөһү игирэ оҕоломмута. Хата, төттөрүтүн олоруҥ кимнээҕэр тэтиэнэхтэр. Кырдьаҕастар: «Ынах игирэлэнэрэ – сүөһү үөскүүрүгэр, оттон сылгы игирэлэнэрэ – төрүөҕэ төннөөрү гыннаҕына…» – дэһэллэр.

Халлаан сылыйан биһиги сүөһүлэрбитин таска, далга, күкүр иһигэр от симэн аһатабыт. Былырыыҥҥы тыһы борооскуларбыт Маҕантыктаах Дыаба кэм көрсүөлэр, оттон Муоһа Суох оҕото, оҕус борооску сүүлүргээн сүгүн да аһаабат, уһун күнү быһа ойох көрдүүр айдаана, мэктиэтигэр ырда, дьүдьэйдэ. Эбээ: «Сотору аттатыахпыт, оччоҕуна уойуоҕа…» – диир. Быйыл төрөөбүт тарбыйахтарбыт уонна борооскулар маҥнай таска тахсан баран, тэбэнэтиргээн, кутуруктарын хорото-хорото, өрө ыстана-ыстана, орулуу-орулуу атын сүүрүү. Хата ол оннугар ыттарбыт Кыраһалаах Маанчык күүһүн-уоҕун ылбыт күн уотун сырамыттан сылаарҕаан, уҥуоҕурҕаан наар тыыллыы тэбэн сытан тахсаллар, бэйэлэрэ да түүлээннэр тыытырыйан-тыыпырыйан дьүһүн-бодо сүрдээх. Айдаҥ ыттара босхо сылдьаллар, кулуну бадьыыстаабаттар, биэ кэннин маныыр ыт суох. Ыт – өйдөөх харамай, бобуллары, тыытыллыбаты өйдүүр.

Холкуос атыыр оҕустара харсыһан сүгүллэхтэнии. Эмэһэлэрэ түөрэтэ, бүттэтэ суох сыптарыҥ буола-буола, түптэ күлүн, ирбит хара тураҥы үрдүлэригэр ыста-ыста, сүүнэлээх оҕустар өтөрүтэ-батарыта түсүһэн сүрдээхтэр. Бэл ыалбыт Оппуруоһалаах иккитигэр сылдьар, сүүтүк саҕа, үөн сиэн муоһа көөрөттүбүт Толугур диэн борооскулара, атыырҕаан, атын аҕайдык даадаҥныыр. Ону көрөн Баһыычаан:

– Тпуу!.. Иктэ барыта… – диэн кэлэйэн сиргэ силлиир, баһын быһа илгистэр, чыпчырынан ылар. Кыра уолаттар кыыһырыстахтарына, бочооттоһон турдахтарына: «Эн Толугургун!… Оттон эн Сыптарааххын!..» – дэһэн үөхсэллэр…

Уһун күнү быһа оҕус мөҥүрээһинэ, айаатааһына, таска – оҕо, дьахтар аймах ньамалаһыыта, ол быыһыгар ыт үрэр, тарбыйах мэҥириир саҥата түөрэтэ холбоһон – ураты кэрэ, нус-хас уоскулаҥ турук саҕыллар, күөдьүйэр. Саас барахсан сэмээр сайбарыйа устан кэлэн, бары-барыта сүргэтэ көтөҕүллэн сэргэхсийбиккэ, өрө көрөн өрөйбүккэ-чөрөйбүккэ дылы…

Ыаллар уһун кыһыны быһа таспыт оттук мастарын сыыһын, сээкэй куһаҕаны-иһэҕэни чөкө харбаан сиппийэн умаппыттара онно-манна буруолара тараадыйар. Тиэргэн, тэлгэһэ иһэ-таһа сиппиллэн, ырааһыран, киһи кута-сүрэ эрэ тохтуох айылаах. Сотору оҕус аттааһына буоллаҕына түптэ, сыыс уматыллара тохтуур. Саҥа аттаммыт ат оҕустар сиикэй баастарыгар буруо киирэрэ сатаммат, сэтэритиэн сөп.

Халлаан хото сырдаан, кыһыҥҥы курдук күннээҕи үлэни үмүрүтээт, орону булуу тохтоон турар. Киэһэ хойукка диэри сэһэргэһии, кэпсээн-ипсээн. Биһиги бэйэбит да «киһи атахтаах» ыалбыт. Оҕонньоттор, эмээхситтэр арааһы ыаһахтаһалларын тартаран иһиттэр-истэн олоруох курдуккун.

Улахан Баһылай сэһэн-тэптэл кэмигэр таах олорбот: «Һээй сиэ, иэккэйдэр!..» – диэн сэҥээрэ-сэҥээрэ талах олоппос оҥорор. Баһылайдаах уус дьон буоланнар бэйэбитигэр араас эгэлгэ кээмэйдээх олоппос дэлэй, онон үксүн дьон үлэҕин толороллор. Баһылай талах олоппос баайарын киһи эрэ сэргээн көрүөх айылаах. Уус киһи туттара-хаптара да тупсаҕайа, үөрүйэҕэ – көрөөччүнү абылыыр. Олоппоһун тыа талаҕынан баайар. Тыа талаҕа – сис ортотугар эбэтэр айан суолун, ыллыгы сэлэлии үүнэр хараҥа өҥнөөх хатырыктаах мас. Тыа талаҕынан өссө олус бөҕө ат дугатын иэҕэллэр, сыарҕа ылаҕа баайаллар. Баһылай: «Кыһарга сыа курдук сыстаҥнас, быһах биитин оборо сылдьар олус чиҥ эттээх бөҕө-таҕа мас…» – диэн хайгыыр. Бөҕө да буолан дуулаҕа ат оҕустар ынчыктыы-ынчыктыы тардар үөл бэрэбинэлэрэ сис талаҕынан оҥоһуллубут сыарҕалар үөһэ үҥкүрүтүллэн-күөлэһитиллэн тиэллэн эрдэхтэрэ. Тоҕо эрэ ол айылааҕы тулуйумуна тоһута ыстанан ыһыллан хаалбаттар ээ. Баһылай: «Талах – көрдөххө элбэх курдугун иһин, көрдөөтөххө санааҥ хоту сөптөөҕү булар ардыгар эмиэ уустуктардаах, ыраас эттээх тыа талаҕа, үчүгэй-үчүгэй курдук, көрдөөтөххө эрэ көстөр…» – диир. Биһиги оҕо дьон судургу санаабытыгар Баһылай хайгыыр тыатын талаҕа ойуурга таҕыстыҥ да дэлэй курдук. Тыаҕа сылдьан көрдөххө, ынах, сылгы эрийэ-буруйа орҕочуйар ыллыктарын батыһа үүнэр сис талаҕа кырдьык да дэлэйгэ дылы.

Талах олоппос түөрт мастан баайыллар: сирэйэ, икки эркинэ, олоҕо. Бу мастар төрдүөн тус-туспа мээрэйдээхтэр, усталаахтар.

Оҕонньоттор, Баһылай талаҕы сатаан табан ыаннарарын, талах сааһын сырыытын табан туһанарын хайгыыллар ахан. Кырдьык да ити, туох да омуна суох, киһиттэн – уус хараҕы, булугас, мындыр өйү эрэйэр.

Биһиги талах олоппос баалларын ордук сэҥээрэн көрөбүт. Эркин мастара олуктанан эҥин барыта бүппүтүн кэннэ, Баһылай сирэй эркинтэн саҕалаан олоппоһун баайар. Эркин олуктарын эрдэ бэлэмнээбит бүө мастарыгар эрийэ тардар, сирэй ис мээрэйин быһах төбөтүнэн суруйар, аны онтун хаһар, онтон эмиэ эрдэ бэлэмнээбит аҥаар өттө көнө кырыылаах хаптаһынын эркин суолахтарыгар уган хам тардан кэлгийэр. Талах олоппос ордук үлэлээҕэ, сатабылы эрэйэрэ – сирэй эркинэ. Салгыы сирэй эркин эрбэхтэригэр туруору эркин олуктарын эрийэ тутан баайар. Түгэх эркин туруору эркиҥҥэ баайыллар, кэлгийиллэр. Төрдүс туруору эркин олуктарын түгэх эркин эрбэхтэригэр эрийэ тутан кэлгийэн баран, эрбэхтэри сирэй эркин бүө мастарыгар туһаайа тутан мас өтүйэнэн саайан, бүөлэри төлө охсор. Итинэн талах олоппос баайыыта бүтэр. Бүөлэр төлө ыстаналлара оҕо дьоҥҥо көрүөххэ дьикти.

Улахан Баһылай талах олоппостон ураты өссө мас олоппоһу эмиэ оҥорор. Обургу уолаттар: Сартаанай Өлөксөй уола Дайыыл, Халҕарыын, Сахаар – анаан-минээн оҥостон биһиги дьоммут уһаналларын көрө киирэллэр. Убайдарбыт саатар эрэ, эгэ-дьэгэ буола таарыйа, үөрэ-көтө «маны маннык тутаҕын, итини итинник гынаҕын» диэн үөрэтэллэр…

* * *

Сылгы биригэдьиирэ Эпириэмэп Сөдүөт ыйыытынан-кэрдиитинэн сылгыһыттар ат айааһаатылар. Сөдүөт алта уонун лаппа ааспыт киһи ыҥыырыгар айааһаабат, ол оннугар сыарҕатыгар «мөҕүһүннэрэр». Тыккаай Ньукулай – Эпириэмэптэн уонча сыл балыс, чэгиэн киһи хайатыгар да дэгиттэр. Ордук харса суох ат үөһэ түһээччилэрэ, биллэн турар, эдэр киһи – Дьыксаах Апанаас. Хайа да хаҥыл, тордуос сылгыттан куттаммат. Дьыксаах көҕүлээһининэн эдэр уолаттар бэйэ-бэйэлэригэр көҕүһэ-көҕүһэ ат айааһыыллар. Көр-нар диэн дьэ онно тахсар. Кыргыттар, сылгы далыгар тиийэн уолаттар соноҕос айааһыылларын көрөбүт, оҕолор элбэхтэр, дал сиэрдийэтигэр олорон көрүү-истии бөҕөтө. Кыра ыамайдар мээнэ даллаҥхайданан, сылгыны үргүтэн, мөҕүллэн да ылаллар.

Биһиги дьиэбит иһиттэн, түннүгүнэн – сылгыһыттар ат айааһыыллара көстөр: Баһыычааннаах аһыы олорон сылгы хаһаатыгар дьон үөмэхтэһэллэрин көрдүлэр да чэйдэрин чачайа-чачайа ыйырбахтыы охсоот, сии олорбут лэппиэскэлэрин сорох уоппутунан, сорох туппутунан далга сырсаллар. Көҕөн көттөҕүнэ көппөх оргуйар диэбиккэ дылы, бэл Биэрэ кыыс тиийэн, күрүө быыһынан, ат айааһааччылары көрөн, сирэйэ бэлтэйэн турар буолар. Халлаан сылыйан Биэрэ ыйыппакка, эппэккэ эрэ онно-манна мэнээк кэлэн-баран хаалар. Сороҕор көрдөтөр: «Биэрээ-э!!! Биэрээ-э!!!» – диэн ыһыытаан-ыһыытаан, ыҥыран-ыҥыран элэ сэниэҥ бүтэн, баранан баран түбэһэ көртүҥ – Биэрэ хата бэрт чугас, бэйэтэ-бэйэтигэр бүгэн бу оонньуу олорор буолар, ыҥырдахха дэлэҕэ да «ээ» диэн быстыбат киһи. «Тоҕо саҥарбаккын?!.» – диэтэххэ, бэйэҕинээҕэр ордук соһуйан-өмүрэн, өрө хантайан көрөн баран, мичээрдээн үрүҥ тииһин көрдөрөр, бэри-бэлтэҕэр, туолбут ый курдук сирэйин мылтатар, бүттэҕэ ол, «сык» гына сыллаһарбыт эрэ хаалар…

Дьыксаах Сиэллээх Атыыра диэн кугас сылгыны миинэ сылдьар. Үөрдээх, атыыр сылгы эрээри ис хааныттан сымнаҕас сүөһү. Иһигэр боччойо сылдьар урдаах. Онтута көлүйдэхтэринэ сороҕор олгуобуйаны таарыйан лиһиргиир. Үөрэ далга хааллан аһыы тураллар. Апанаас Сиэллээҕин ардыгар дьиэ таһыгар сыбыдахтыы миинэр. Атыыр наар сиэлэн сэгэйэ сылдьар үгэстээх, дьыралдьыйбыт атахтарын хардаран биир кэм устан эрэр курдук атаралыыр, онон киһини сахсыйбат, сири ылара түргэнэ сүрдээх. Сиэллээх Атыыры хаһан баҕар үөрүн кытта сырыттаҕына сылгыһыттар дөбөҥнүк тутан ылаллар. Быалаат да сонно үрдүгэр түһэн сыбыдахтыы миинэн кэлэллэр. Кистээн дьырылатта да үөрэ кэннитэн батыһар. Онон сымнаҕас быһыытынан, туһугар, ураты айылгылаах Дьөһөгөй оҕото. Атыыр атаралаан истэҕинэ – сиргэ тиийэр сиэлэ, хойуу кутуруга ыһыллаҥныы, долгулдьуйа оонньоон көрөргө астыга сүрдээх. Төһө да мииммиттэрин, көлүммүттэрин иһин үөрдээх атыыр сиэлин сэлээбэттэр, көҕүлүн, кутуругун лаппыйан, сарбыйан кэбиспэттэр. Сиэлэ, кутуруга суох атыыр – атыыр буолбатах. Кыылтан көмүскэнэн боотургууругар, бэл бараах баттаҕын сахсатар диэбиккэ дылы, суоһар көстүүлэнэр. Атыыр кутуруга, сиэлэ төһөнөн уһун, хойуу да, соччонон ордук баараҕадыйан көстөр. Бэл сааскы көтөр тыһытыгар бэрт буолан, суоһурҕанан, түүтүн-өҥүн араастаан туруоран атын аҕайдык сахсатар. Өссө кырдьаҕастар этэллэринэн – сиэлэ сэлэммит, кутуруга сарбыллыбыт атыыр бэл күүһэ-уоҕа мөлтүүр үһү.

Уолаттар маҥнай түөртээх-биэстээх соноҕостору айааһаатылар, бары атыырдар. Сааһа ситэ илик эдэр сылгыны айааһыыр сатаммат, ыччат сылгы ситэ улаата илигинэ миҥэ оҥоһуннахха кэхтэр, буомурар, этэ-сиинэ алдьанар. Үтүө сылгыны үөскэтэр туһуттан, аты эдэригэр аһара быһа түһэрэн ырыарбакка көлүнүллүөхтээх.

Мин, Дьөһөгөй оҕолоро барахсаттары ис-испиттэн олус сөбүлүүбүн, түгэн көһүннэр эрэ дьонум миҥэ сылгыларын куруук миинэбин, сорукка чугас эргин, ардыгар Балаҕаччыга да баран кэлитэлиибин. Дьөһөгөй оҕолорун кытта бодьуустаһарбыттан, кулуннары бүөбэйдиирбиттэн аһара астынабын. Эбэм ону көрөн: «Сылгыга отой сыстаҕас буолууһуккун быһыылаах…» – диир. Эмээхсин тыла-өһө мэлдьи ыйааһыннаах, ол иһин эбээ саҥатын истэн бэркэ диэн үөрэбин, киһи сэк гынарыгар, бэйи, кыра да улахан суолталанар. Сылгы туһунан кэпсэтии, сэһэн-сэппэн таҕыстар эрэ мэлдьи сэргии түһэбин, этэргэ дылы, туһаныаҕым диэбиппин хаппар өйбөр чиҥник хатаан кээһэбин.

Сылгыһыттар – ыҥыырыгар да, сыарҕатыгар да ат айааһыылларын көтүппэккэ көрөбүн. Аты айааһааһын сир-сир аайы уратылардаах эбит. Биһиги дьоммут соноҕостору кулун тутар ыйтан саҕалаан айааһаабыттара, күн аайы кэриэтэ миинэллэр, сыарҕалыыллар. Күн көтүтэн, сороҕор отой да хас эмэ хонугу быһа уһата-уһата миинэр, көлүнэр сатаммат. Ардыгар, сир хараартын да кэннэ тутуллан айааһанар соноҕостор бааллар, ол сылгыһыт төһө дьоҕурдааҕыттан, бэйэтин тус көрүүтүттэн тутулуктаах.

Хаһан баҕар маҥнай, эдэр, хаҥыл сылгыга, быаҕа үөрэтэн, көнтөстөөх сулар, үүн кэтэрдэллэр. Айааһанаары саҥа тутуллубут соноҕостору бас быалаан күрүө баҕанатын алын өттүгэр кылгас гына умса баайаллар. Күнүскү өттүгэр итинник туруоран баран, түүнүгэр кыараҕас далга уһун көнтөстөөн босхо ыытан аһаталлар, кулун тутарга, чалбах тахса илик кэмигэр хаар кутан биэрэллэр. Түүнү быһа чороччу баайан тоҥорботтор. Соноҕоһу баайар кэмҥэ имэрийэн-томоруйан, наллаан бүөбэйдээн, киһиттэн дьик-дьах туттан куттаммат буоларыгар, быаҕа-туһахха үөрэнэригэр хайаан да бодьуустаһыллар. Дал иһигэр хаамтарыллар.

Хайа да нэһилиэккэ, үксүгэр, аан бастаан соноҕостору сыарҕатыгар көлүйэн сыһыйбытын кэннэ биирдэ ыҥыырдыыр үгэстээхтэр. Ол эрээри бу үгэс Дьыксаах Апанааска сыһыана суох, кини сылгыны – кыһын, саас буолуохтааҕар – сайын, күһүн кытта ыҥыырыгар айааһыыр. Сорох дьон тоҥуу хаарга, хомурахха эрэ сылгыны мөҕүһүннэрэллэр. Халыҥ хаарга батырчахтаабыт сылгы сэниэтэ түргэнник эстэр уонна киһини быраҕар да түбэлтэтигэр көп хаарга охтооччу кэм сымнаҕастык түһэр – оһол, эчэйии тахсыбат, атаххын иҥэһэҕэ эрэ олуйбатаргын…

Соноҕоһу баайыллыбыта, ыаммыта төрдүс күнүгэр сылгы айааһыырга сөп гына уһун олгуобуйалаах сыарҕаҕа көлүйэллэр. Көлүйэргэ икки, үс эрэ киһи сылдьыахтаах, элбэх буолан тула-мала түһэр табыллыбат, ордук хос хамсаныы, дук-дах туттуу суох буолуохтаах. Ким хайдах туттара эрдэттэн быһаарыллыахтаах уонна ол быһыытынан чопчу толоруллуохтаах. Оччотугар айаас сылгы көлүйүү «сиэрин-туомун» өйдөөн, кэлин оннук буолуох буолуохтааҕын курдук ылынан, өйүгэр хатаан кэбиһэр.

Айаас аты аан маҥнай, чугаһынан туох да мэһэйэ, чоҥочоҕо-иҥэчэҕэ суох сиргэ, бүтэй тас өттүгэр көлүйэллэр. Буоһалааччы сыарҕаҕа олорбутун кэннэ ыытааччы киһи көнтөһү сүөрэн аты тоҥуу хаарга салайар уонна сыарҕаҕа олорсор.

Бугуһуйан тэпсэҥэлии турбут айаас аты маҥнай утаа уоҕа харыар, тыына тахсыар диэри ыыталлар. Сылгы төһө да дуолурҕаатар, инчэҕэй эттээх аата инчэҕэй эттээх, сотору син биир сылайан тохтуур. Турунан кээстэҕинэ хаамтара сатаан таһыйбаттар, уоскуйан тыын ыла түспүтүн кэннэ биирдэ һаттыыллар-һайдыыллар. Хомурах хаарга харса суох хааман кэм үөрэммитин кэннэ аны чигди суолга киллэрэн айаннаталлар. Син ыраах соҕус сиринэн эргийэн кэлэн соноҕоһу били көлүллүбүт сиригэр аҕалан баайан сынньаталлар. Күн устата түөртэ-биэстэ төхтүрүйэн хаамтараллар. Ити курдук сылгыһыттар айааһыыр аттарын күнү көтүппэккэ дьаныһан туран дьарыктыыллар. Уонча хонугунан сыарҕатыгар кыра таһаҕаһы уураллар, дьиэ таһыгар сээкэй быстах үлэҕэ илдьэ сылдьаллар. Олус элбэҕи тиэйэн этин алдьаппаттар, уурастаппаттар. Соноҕос хас күн аайы көлүллэн, үлбүрүйүллэн киһи илиитигэр үөрэнэр, сымныыр.

Дьөһөгөй оҕото эмиэ икки атахтаах курдук араас сигилилээх. Ис хааннарыттан сымнаҕас, чычаас быһыылаах соноҕостор айааһанар кэмнэригэр сыыстарбатылар да, сонно тута үтүө көлөлөр буолаллар. Ол быыһыгар хайдах да айааһаабыт иһин отой кыаллыбат, иннилэрин биэрбэт тордуос сылгылар эмиэ бааллар. Сылгыһыттар муҥнана сатаан баран, даамнарын биэрэн аккаастаан, кэлин, уотан баран өлөрөллөр. Арай үчүгэй, кыахтаах атыыр тахсыах чинчилээҕи – үөр атыыра гыналлар. Ол эрээри оннук айылаах төрүт букатын кыаллыбатах чучураан соноҕос дэҥ, биирдэ эмит баар буолар.

Соноҕостору сымныар диэри көлүнэллэр, онтон аны ыҥыырыгар айааһыыллар. Ыҥыырыгар айааһанарыгар иҥэһэ тимирин үөһээ өттүттэн быанан түөһүн аннынан холбуу баайаллар. Оччоҕо иҥэһэ туора-маары баран хамсаабат, атаххын уһулу тардан ыларгар табыгастаах. Манна ордук сэрэхтээҕэ – атаҕы иҥэһэҕэ кыбытыы, бырахтарбыт киһи атаҕын олуйан баран кыайан араарбатаҕына улаханнык эчэйиэн сөп.

Аны айаҕа кытаанах аты хантарҕалыыллар. Үүн тиэрбэһигэр тэһиин курдук туспа быаны ыыр хоҥсуоччутугар баайаллар, оччоҕо сылгы төбөтүн умса туттубат, инньэ гынан көппөрөҥнүүрүгэр сатамньыта суох буолан күүскэ мөхпөт.

Ат хайдах кэмэлдьилэнэрэ айааһааччыттан улахан тутулуктаах. Ким айааһаабытыттан ол ат быһыытын, сигилитин таайан, сэрэйэн да билиэххэ сөп: «Ээ ол киһи мөҕүһүннэрбитэ оннуга биллэр, ити киһи айааһабыта итиннигэ чуолкай…» – диэн тылы-өһү хайа да нэһилиэккэ, холкуоска сылдьан киһи өрүү истэр. Ахсым, эдэр дьон айааһыбыт аттара эмиэ ахсым буолар. Оҕонньоттор барахсаттар наллаан, көрөн-истэн бүөбэйдээн сыһыппыт сылгылара хаһан баҕар холку, көрсүө буолаллар. Онон туох, ханнык быһыылаах миҥэни бэлэмнээһин – ат айааһааччы төһө дьоҕурдааҕыттан, идэтийиититтэн быһаччы тутулуктаах. Эдэр уолаттар, үксүгэр, айаас соноҕоһу иннин ылан сыһытар эрэ курдук сорук туруоруналлар. Ол отой, төрүт сыыһа. Бастатан туран айааһанар сылгыга сымнаҕас сыһыан, соноҕос айылҕаттан бэриллибит ураты айылгытын, кэмэлдьитин таба көрөн, ол быһыытыгар сөптөөх, хас Дьөһөгөй оҕотун ахсын хара уот ааныттан тус-туһунан туттунуу олохтонуллуохтаах.

«Свердлов» холкуоска ат айааһыыр дьахтар, сүнньүнэн, биһиги Өксөөммүт эрэ. Ыаллыы сытар Калинин аатынан холкуоска Лукунаа Татыйаана диэн сылгыны кыайа-хото тутан айааһыыр, сүрдээх баабый, толуу дьахтар баар сураҕа иһиллэр. Татыйаана Сур, Татыйаана Тураҕас диэн ааттаах аттары миинэн ыаллыы холкуостан сылгыһыт уолаттар кэлэн бараллар…

Өксөөн сылгыны кытта бүөбэйдэһэригэр биир кэм тугу эрэ ботугураан саҥара-иҥэрэ, Дьөһөгөй оҕолорунуун наар кэпсэтэ сылдьар үгэстээх. Туораттан омос иһиттэххэ букатын киһини кытта кэпсэтэр курдук.

Айааһааһын таһынан өссө биир сааскы үлэ – сылгы бэчээттээһинэ. Хас биирдии сылгыга (кулунтан, убаһаттан уратыларга) хайа холкуос бас билиитигэр баарын, ардыгар төрдүн-ууһун, сааһын кытары туоһулуур бэчээт ууруллар. Бэчээт ойуута – буукуба. «Свердлов» холкуос сылгылара бары хаҥас өттүктэригэр «С» диэн буукубалаахтар. Бэчээти Дарайыы уус тимир болоһотуттан быһан оҥорор. Арсыын курдук уһуннаах тимир угу сыһыары иһэрдэр. Уга уһуна үчүгэй – уокка кытардарга уонна бэчээттииргэ табыгастаах. Уолаттар сылгыларын кыбычаал иһигэр хаайан туран, кулуһун оттон бэчээттэрин кытарда-кытарда бэрт судургутук чуучугураччы сиэтэн баттыы охсон ылаллар.

Сылгыны тымныы үгэнин саҕана бэчээттээбэттэр. Баһырхай тымныыга кытарбыт тимир сиэбит сирэ оһо охсон биэрбэт, сэтэрэн бааһырар, буукубата үчүгэйдик көстүбэт буолар, онон халлаан лаппа сылыйдаҕына, үксүн үгэс курдук мэччирэҥҥэ эрэ таһаарыах иннинэ бэчээттииллэр…

* * *

Куппаа уола Кыыллай Мэхээлэ соноҕос айааһыы сылдьан, миҥэтэ халтарыйан охтон, хаҥас, өлүөр атаҕын сототун биир утаҕын тоһутан кэбистэ. Атаҕынан төһө да ардыгар букатын соһуллан хааллар, уруккуттан ат айааһыыр үгэстээх киһи, санаата батарбакка, эдэр соноҕоһу айааһаабыт. Айдаҥтан Балаҕаччыга барар чигдитийбит, чаакы суолунан сиэлэр-хаамар ыккардынан сэксэлдьитэн, Улахан Үрэҥ күөлү ааһан, Оччугуй Үрэҥҥэ чугаһаан иһэн төннөөрү атын эргилиннэрбит. Сымнаҕас айахтаах соноҕос эмискэ тардыллыбыт үүнүн хоту дохсуннук эрийэ үктээн иэҕиллэн, оһол тахсыах быатыгар буолуо, халтарыйан, ойоҕоһунан чигди суолга сууллан түспүт, иччитин атаҕын баттаабыт. Киһи айакалаабытыгар, мөхсүбүтүгэр сиргэнэн сонно ойон турбут, хата тардылык быалаах буолан Мэхээлэ атаҕа иҥэһэҕэ кыбыллыбатах. Кыыллай тэһиинин тардан сылгытын төлө ыыппатах. Мэхээлэ сототун уҥуоҕа тостубутун сэрэйбит, бэйэтэ да субу-субу атаҕынан соһуллан хаалар киһи, аҥаарынан нэһиилэ содьороҥноон, атын уоскутан, үрдүк сиргэ аҕалан миинээри гыммыт да, соноҕоһо муннун тыаһатан тардыргыы-тардыргыы тула эргичиҥнээн үрдүгэр ытыарбатах. Дьиҥинэн Мэхээлэ айааһаабыт соноҕоһо сымнаҕас быһыылааҕа. Кэлин эбэбиттэн (кырдьаҕаһы хааһахха хаалыы сылдьан сүбэлэт диэбиттии, барыны-бары билэр, көрөр киһибит мэлдьи эбэм эмээхсин): «Соноҕос тоҕо мииннэрбэтэҕэ буолуой?» – диэбиппэр: – «Һээ… мииннэрбэтэ сөп, бэл кырдьаҕас ат иччитэ туттара-хаптара, саҥата-иҥэтэ уларыйдаҕына улаханнык атыҥырааччы, ол – Мэхээлэ атаҕын тоһутан содьороҥнообутугар сиргэнэн гынар…» – диэн хоруйдаабыта.

Кыыллай соноҕоһун үөккэ баайан баран, айанньыт ааһарын, кэлэрин кэтэһэн син уһуннук олорбут, атаҕа сүүлэ иһэн тахсыбыт. Далга сылгы сэлии сылдьар Намыынаптаах киһилэрэ моһуогурбутун хантан билиэхтэрэй. Мэхээлэ бэйэтэ да саас сылгы айааһыы таарыйа: сохсо, айа көрөөрү сороҕор тардыллан, хойутаан хаалааччы, ардыгар Балаҕаччыга баран хонон да кэлээччи. Соноҕоһун төргүүгэ, сымаҕа үөрэтэбин диэн тирии бэрэмэдэйгэ балбааҕы хаалан боппоруктаан баран хаамтарара, тугу эмит бултуйдаҕына атыгар ырдан аҕалара…

Мэхээлэ син олорбохтуу түһэн баран, хаппыт үөтү тоһутан баттык оҥостон сир ыла тураары сатыылаабыт да, тостубут атаҕын ыарыыта бэргээн онно эбии аҥаардастыы тирэммитигэр аһааҕырбыт куһаҕан атаҕа соһуллан хаалан, соччо сир өппөтөх. Ыарыытыттан өйүкү-төйүкү да буолан ылаттаабыт… Ол истэҕинэ Балаҕаччыттан дьиэтигэр сатыы ойон-тэбэн иһэр Буолкап Сэмэн уола Бүөтүр сиппит…

Эдэр уол бэрт түргэнник элэстэнэн кэлэн киһи эчэйбитин эппитэ. Мин Өксөөннөөххө баарым. Туох эмит быһылаан, дэҥ-оһол таҕыста да, үгэс быһыытынан маҥнай холкуос бэрэссэдээтэлигэр тыллыы сүүрэллэрэ. Бэрэссэдээтэл ыйыытынан-кэрдиитинэн дьаһал ылыллара.

Эдьиий субу аҕай Быркылаахха, төһө да бырыы-бадараан былгыччы таҕыстар, сыарҕалаах атынан саҥа сэппэрээтэр илдьэн туруоран биэрэн баран, кэлэн чэй иһэ олороро… Бүөтүр уол, Кыыллай Мэхээлэ атаҕын эчэппитин, Улахан Үрэҥ анараа өттүгэр киһи кэлэрин күүтэн олорорун тыллаабытыгар эдьиийим сонун үөһэ түспүтэ. Дьиҥинэн итии киллэрдэ да Маҥан Халдьаайыга дьахталлар эмиэ туохха эрэ ыҥырбыттарыгар ойоору олорбута. Ынах түркүннээн төрүүр кэмигэр үлэ-хамнас киһини хабарҕатынан, турар-олорор, бэл ардыгар утуйар да соло суох буолар.

– Эдьиэй, мин барбаппын дуо?.. – Өксөөн оннугар бараары ыйыппытым. Сибилигин Быркылаахтан, уҥуортан кэлэн, тэлгэһэ таһыгар күрүө тоһоҕотугар бааллан турар сыарҕалаах ат Үргэл – Өксөөн соруйдар эрэ мэлдьи көлүйэн айаннатар атым. Сааһыра быһыытыйбыт бэрт сымнаҕас быһыылаах сылгы.

Өссө да тахсыбакка Өксөөн туох диирин кэтэһэн турбут Бүөтүр уолга туһаайан эдьиий:

– Төһө улаханнык эчэппитий, атаҕа хардастыбатах дуо?

– Суох… Баттык мастанан өссө син кыра сири бэттэх кэлбит, соноҕоһун буоллаҕына Улахан Үрэҥ ынараа өттүгэр Муттуй Түмэппий өтөҕүн ыксатыгар баайбыт… Мин онно кэлэн иһэн дьиктиргээбитим ээ, иччитэ суох туох ата баллан турарый диэн, олорон кыратык тохтуу түспүтүм эҥин.

– Сөп-сөп… Бээ эрэ… – Өксөөн хас да хонукка аанньа утуйбакка кытарбыт харахтарын чапчык-чапчык гыннаран тугу эрэ санаан тохтуу түспүтэ. – Аҥаар атаҕынан содьороҥноон хаамар эбит дии… хардастыбатах буоллаҕына… чэ оччоҕо ыл, тоом, баран кэл…

– Мэхээлэ атын хайыыбыный, сыарҕаҕа сэтиилэнэбин дуо?

– Суох, сэтиилэнээйэҕин… Субурҕаҕа үөрэнэ илик соноҕос баҕар сиргэниэ, аны сыарҕаны түҥнэрэн киһигин эбии дэҥниэҥ-оһоллуоҥ.

– Аты мин аҕалыам, Аананы кытта барсыам, – Бүөтүр бороҥ өҥнөөх хортууһун куондарыттан тутан өрө көппөх гыннаран баран, төттөрү кэтэҕэр уурунар…

Мин халтаҥ соммун кэтэн, бытырыыстаах былааппын баана-баана таска тахсан истэхпинэ Өксөөн:

– Бээрэ, бүгүн бээтиниссэ буолбатах этэ дуо?.. Эн Бүөтүр тоҕо эрдэлээтиҥ, сарсын үөрэммэккит дуо?.. – диир.

Күрүө тоһоҕотугар бааллан, күн уотун сырамыгар иһийэ таалан, сааскы ил гынан ааһар ичигэс салгыҥҥа сайа оҕустаран, умса нөрүйэн утуктуу турар улаан акка хааман иһэн кэннибин хайыһан Бүөтүрү одуулаһабын. Уол мулук-халык туттар, ол-бу диэки элээр-мэлээр көрүтэлээн ылар:

– Бүгүн үтүө да күн буолла ээ, онно-манна көҕөн түһэр уута мэнээк тахсыталаабыт, сарсыҥҥа-өйүүҥҥэ диэри маҥнайгы хомурах куһа биллэрэ буолуо, – диир, кэпсэтиини атыҥҥа аралдьыта сатыыр.

Уол саҥатыттан-иҥэтиттэн, туттарыттан-хаптарыттан көрөн, Өксөөн Бүөтүр оскуолатыттан «эрдэлээн» кэлбитин сэрэйэр.

– Һэ дьэ… Бүөтүр саас буолла да үгэскинэн эмиэ улдьааран эрэҕин дуу, туох дуу, ситэ түмүктээн баран кэлиэххин.

– Ээ, сарсын улахан үөрэнии да суох, «көннөрү» икки уруогу кытта туһата суох дьарык эрэ…

– Көннөрү, туһата суох дьарык… – Өксөөн Бүөтүр уол саҥатын үтүктэр.

– Хата мин кэлэммин киһини өрүһүйэн эрэбит буолба-ат, – Бүөтүр быһалаан, бүтэйи үрдүнэн ыстанан тахсан, сыарҕаҕа кэлэн олоро-олоро саҥарар.

– …Сэрэнээр, Бүөтүр, соноҕоһу миинээйэҕин, сиэтэн аҕалаар, – диир Өксөөн.

Бүөтүр – булт диэн баран биир муннукка ытаабыт уол. Күһүн, саас мэлдьи хара тыаны кэтэн тахсар. Сүрэҕэ-бэлэһэ сүрдээх, хара үлэ ханныгар да кыайыгаһынан-хотугаһынан хайҕалга сылдьар. Арай ити үөрэҕэр көтүмэхтик сыһыаннаһар. Учууталлара этэллэринэн бэйэтэ «чиҥ-чаҥ» орто үөрэнээччи. Кыһаллара эбитэ буоллар «үчүгэйдик үөрэниэхтээх» үһү.

Аппын айан суолугар киллэрэн сэллэрбэнэн түһэрэбин. Үргэл айаҕа сымнаҕас, буоһа хайа диэки салайарынан дьүккүйэр.

Төһө да күнүс улаханнык ириэрдэр, арыт күн киэһэ күүскэ дьыбарсыйар. Чалбах тоҥон үүт үрүмэтинии чарчыйа охсубутун тэһитэ үктээн уһун сэбэрэлээх бэрбээкэйдээх улаан ат туйаҕын тыаһа биир кэм күрдүргүүр, уута уолан хооҥкурбут сиргэ хоп-хобургас, күн уота суоһаан хараардыбыт үрдүк сиригэр бүтэҥитик бүтүргүүр. Үргэл – сырыыны сылдьыбыт сааһырбыт ат – сиэлэн сэгэйэн иһэн: «Бачча киэһэ буолтун кэннэ, сынньаппакка, бу эмиэ ханна бардылар…» – диэбиттии, баһын быһа илгистэ-илгистэ, кэннин хайыһан убаҕас көҕүлүн быыһынан биһигини көрбөхтүүр.

Бүөтүр көппөйбүт өрбөх ботуоҥкатын ноторуускалыы сүгэ сылдьарын көрөн:

– Кинигэҕин илдьэ сылдьаҕын дуу? – диибин.

– Ээ, кинигэ диэн манна арааһа, эгэлгэтэ баар: харата да дэлэй, эриэнэ да үгүс.

– Тугу-тугу туойаҕын, нохоо… – мин дьиктиргиибин, саһаан тиэйбит арахсыы суоллара кэлбитигэр атым ол диэки бараары гыммытын буоһабын тардан суолбар киллэрэбин.

– Харата да дэлэй, эриэнэ да үгүс, – Бүөтүр сөмүйэтинэн көхсүбэр анньан имнэнэр. Эргиллэн көрбүтүм сыарҕа хаптаһын адарайыгар: эрдэҕэс, эриэн бочугурас уонна кып-кыһыл хаастардаах икки токутар кутуруктара тэрбэйэ сыталлар.

– Хайыы, бултуйбуккун дии!.. Үөрэммэккэ туһахтана сылдьар эбиккин дуу?..

– Ээ, ол биир күнү көтүппүт диэн, сарсын кэлтим эбитэ буоллар, баҕар баларбын көтөр сиэ этэ. Тураахтар тугу да ордорботтор, соҕурууттан сутаан кэлэллэр дуу, туох үөдэн дуу. Сорох туһахтарбын кэлин тэптиргэ гынаммын биири эмэни ылабын. Дьиҥинэн көтөр туһаҕа хас күн аайы, өссө күҥҥэ хаста да көрүллүөхтээх, биһиэнэ нэдиэлэҕэ биирдэ эрэ кэрийиллэр уонна туох ордуой… Бу токутардар отой кэлиэм эрэ иннинэ иҥнибиттэр, хандаата суох көннөрү тоҥууларга. Бүгүн өрөөбүтүм буоллар мэлийиэ эбиппин, хас да тураах бэлэми мэҥиэстээри тоҥуу үөһэ тииккэ түһээ олороллоро. Кыл мүччү…

– Буоллаҕа буолуо….

– Аана, көрүүй – бу бочугураһы – тыһы дуу, атыыр дуу?.. – уол миигиттэн ыйытар.

Мотохоно курдук көп түүлээх сааскы бочугурас тумсун анныгар харалааҕын көрөн:

– Атыыр, – диибин.

– Ол иһин, сэрэйбит сэрэх, билэр эбит. Дэлэҕэ да хара улары элбэрээгиттэн тииккэ эрийэн ылар булчут буолуо дуо, – Бүөтүр бу күһүҥҥүнү ахтар.

Улахан Үрэҥҥэ киирэрбитигэр сааскы күн сардаҥата уҥуор көстөр үрдүк тииттэр кэтэхтэригэр кытара кыыһан, өтөххө үүммүт сэндэҥэ мастар быыстарынан, биһигини сырсан эрэр курдук, кыхаччыйара. Саҕахтан быкпыт быстаҕас былыттар, саһарчы тыкпыт күн толбонугар ураты кэрэтик ойууланан, кыбыстыбыт кыыс иэдэһинии тэтэрэн, тэйгэһэн тураллара.

Күөлбүт бэтэрээ кэриитинээҕи кырдалын түһэрбитигэр киһи этин-сиинин хаба ортотунан сайа охсон киирэр дьыбар көһүүн салгына биллибитэ. Дьагдьайа быһыытыйан ис-испиттэн титирээн ылбытым… Бары-барыта тыаһы иһиллээбит курдук чуумпута, арай, соруйуу күүһүнэн эрэ хааман таһынньахтанар сүрэҕэлдьээбит ат туйаҕын тыаһа киэһээҥҥи дьыбарга ордук улаатан, иччилэнэн атын аҕайдык чабыргыыра. Сыарҕа тимир ыллыга килиэстэ буолбут суолга сыыбыргыы сыыйыллара, ардыгар уҥа-хаҥас халыйан хаары кыһыйан кыычыгыратара.

Уу-хаар булкаастаах чаалыччы көрбүт күөх хобур эбэни туораан, уҥуоргу аартыкка тиийэн иһэн көрбүппүт – Мэхээлэ, оол курдук, аартык харабыла буолбут биир суон тиит анныгар олороро, икки өттүгэр иҥнэҥнээн сыыҥтыыр быһыылааҕа…

– Мантан тэйиччи этэ, мэнээк кэлэ сатаабыт.

– Олоруо этэ буо, тоҕо эмиэ хаама сатаахтаабытай…

– Дьыбарга дьагдьайдаҕа…

Кыыллай төһө да атаҕа тостон ыарыы бөҕөтө буолан олордор, биһигини мичээрдээбитинэн көрсүбүтэ:

– Түргэнник кэлбиккит дии, мин мантан ынтах барар да кыаҕым суох этэ, күөл ортотугар, бу ууга-хаарга ханна олорон сынньаныамый.

Аартык тэллэҕинээҕи киэҥ ырааһыйаҕа аппын дөбөҥнүк эргиппитим. Мэхээлэ киһи көмөтө суох баттык маһыгар тирэнэн бэрт сылбырҕатык сыарҕаҕа олорунан кэбиспитэ.

– …Аты аҕалыам… – диэт Бүөтүр суол устун, Муттуй Түмэппий өтөҕүн диэки, бэллэйбит ынах этэрбэстэрдээх атахтарынан чэпчэки-чэпчэкитик дугунан сүүрэ турбута.

Ат көнтөһүн олгуобуйаҕа баайан баран, сыарҕаҕа олорон буоһабын ылан аргыый хаамтара сатаабытым үрдүнэн, өтөҕөр хайыспыт ат дохсуннук батыччахтаабытынан барбыта.

Күөлбүтүн ортолоон эрдэхпитинэ хаптаһын адарай үөһэ өттүгэстээн испит Мэхээлэ:

– Оо, ол иһин, сэрэйбит сэрэх!.. Мииммэккэ буолуо дуо!.. – диэн саҥа аллайа түспүтэ.

Кэннибин хайыспытым – Бүөтүр уол соноҕоһу миинэн баран, дьоҕойон, атаранан эрэ астаран иһэрэ. Сотору биһигини тэйиччинэн ойоҕолуу көтүтэн ааспыта. Күлэн ыртайыы, ол иһэн өссө саҥалааҕа:

– Аана-а!!. Ботуоҥкабын эһигиттэн бэйэм ылыам!!.

Мин сэргэх сэбэрэлээх уол саҥатын истэн сонньуйабын эрэ.

Мэхээлэ Бүөтүр ботуоҥкатын туппахтаан көрө-көрө:

– Ыа-аа… Ол иһин, бултуйбут ээ!.. – диир.

Кыыллай Мэхээлэ акка баттатан сототун утаҕын тоһуппут этэ. Сонно, үргүлдьү, Мытыйыс оҕонньорго аҕалбытым. Оҕонньор, хата, балаҕаныгар баара, эчэйбит киһи атаҕын көрөн-истэн, сылаас арыынан (Кыыллай дьиэтиттэн төбүрэхтээх кыыймыт арыы тобоҕо баарын аҕалтарбытынан) дэлби умунуохтаан, имэрийэн-томоруйан баран, чарт тыыран баайан, тутан кэбиспитэ. Мэхээлэ атаҕа сотору үтүөрбүтэ.

* * *

Биир күн Кыра Баһылай, мин уонна Биэрэ буолан, Куртайаах Лааһардаахха ыт оҕото ыла бардыбыт. Баһылай Лааһарга: «Биир оҕону ордороор…» – диэн эрдэттэн үлэһэн турар.

Куртайаах эдэригэр сүрдээх сытыы, атаҕар лаппа кытыгырас киһи эбитэ үһү. Эбээ: «Лааһар бэйэ табысхааны атаҕынан сырсан ситэрин илэ харахпынан көрөөччүбүн…» – диэччи.

Куртайаах ыта Кыыстара оҕоломмута син ыраатта, хайыы-сахха харахтанан эҥиннээн бороохтуйбуттар, соҕотох оҕоттон уратылар, түөрэ биир өҥнөөхтөр, мээнэ көрөр киһи букатын, төрүт араарыа да суох курдук.

Лааһар таска, сайыҥҥытыгар бэлэмнэнэн саҥа кыраабыл оҥостон тииһэнэр. Мас көөбүлүн, инчэҕэй хатырыгы-итириги харбаан умаппыта ыксатыгар буруолуур, тыал үрэн киһи диэки буруйдаҕын аайы өндөс гынан талах олоппоһун сыҕарыҥнатар: «Бу хайа ааттааҕый, оҕолор, батыһа, күөйэ сылдьар…» – диэн буруону дуу, тыалы дуу мөҕүттэр.

Биһиги батыаккалаһан кэлбиппитин көрөн, кыраабылын киитэ хастанан эркинэ көстүбүт балаҕаныгар өйөннөрөн кээстэ.

– Ыккыт оҕотугар кэллигит дуу?.. Кимиэхэ ылаҕытый? – Куртайаах төһө да биллэр, Биэрэни дьээбэлээн киэҥник саҥаран ыйытар.

– Миэхэ… – Биэрэ хап-сабар хоруйдуур.

Лааһар балаҕанын кэннигэр баран ытын Кыыстараны аҕалар, дьиэ айаҕар кэйим баҕанатыгар баайар. Оҕотуттан көҥөнөн ийэ ыт боотургуон сөп.

Мин Лааһар оҥорбут талах уктаах бэрт чэпчэки кыраабылын ылан тутан-хабан, эргичиҥнэтэн көрөбүн.

Бу турдахпытына, Мордьоһун оҕонньор кырдьа барбыт хара эриэн өҥнөөх, уҥуох-тирии буолбукка дылы, сатамньыта суохтук хааман-сиэлэн ыһыллаҥхайдаммыт, тыытырыйбыт уһун түүлээх Тыкырык диэн ытын батыһыннарбытынан дьоруолаан тиийэн кэллэ…

Эр дьон дьиэ айаҕар туран күннээҕини кэпсэтэн кыратык тура түстүлэр. Табахтыыллар.

Кыраабыл чомойун туппахтыы турбут Биэрэ ырбаахыбыттан тутуһан миэхэ сыста-сыста, түүлээн өҥө-түүтэ сахсайбыт Тыкырык чыыска бүтэй сиксигэр ииктээн чырылатарын көрөр.

– Ииктээтэ дии… – диэн сэмээр сибигинэйэр, миигин тардыалыыр.

Тыкырык чэпчэтинэн баран, аны балаҕан айаҕар бааллан олорор Кыыстараҕа кэлэн эккэлиир, эйэргэһэр, тыһы ыт муннун сытырҕалыыр, хайа түбэһиэх салаан ньалыбыратар.

– Сыллаата дии, сыллаата буолбат дуо… – Биэрэ сэмээр сибигинэйэр, ырбаахым тэллэҕин тардыалыыр.

Бүгүн итии күн буолбут. Ойута тардыалаабыкка дылы быстаҕас былыттар быыстарыттан чэмэлкэй күн, мэник, тэбэнэттээх оҕолуу ээр-сэмээр кылатан, быган, тэһэ көрөн кэллэ да, сып-сылааһынан суоһуур. Күн диэки өттүгэр сылдьыбыт таҥаскын туттан көрдөххүнэ – ип-итии. Хайыы-сахха тиллэ охсубут сахсырҕалар балаҕан эркинигэр түһэ-түһэ көтүөккэлэһэллэр, сааҕынаһаллар. Сахсырҕа кынатын тыаһа, бэйэтэ тылынан сатаан этиллибэт, ахтылҕаннаах, кэтэһиилээх дьикти иэйиини күөдьүтэр.

Арыылаах эбэ уҥуор Маарсыйар уонна Оҕонньоркоон өтөхтөрүн арыы былыт устан кэлэн күн уотуттан хаххалаабыта – боруорсуйан көстөллөр. Сотору былыт ааһа устар, чэмэлкэй күн сардаҥата уҥуор көстөр үрдүк өтөхтөрү сып-сырдыгынан саба кууһар…

Таппаҕаараптар тэлгэһэлэригэр турар, уруккута мэлииһэ ампаарын үрдүнэн икки элиэ бэрт намыһаҕынан элиэтииллэр, туохха эрэ саантыыллар быһыылаах…