Текст книги "Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)"

Мундулуҥдаҕа олорор эрдэхпитинэ дьонум дохуоппут үллэһигэ диэн оҕус сыарҕатыгар эт, арыы, балык тиэйэн аҕалааччылар. Күннэтэ кыра-кыралаан бэриллэрэ эбитэ буоллар биллибэккэ-көстүбэккэ симэлийиэх ас, сылга биирдэ түҥэтиллэр буолан, туох да баһаан баай курдук көстөрө.

Кэтэх сүөһүтэ, ыанньык ынаҕа суох ыаллар ордук быстараллар. Бэрэссэдээтэл киһи Өксөөн холкуостаахтара туох, хайдах туруктаахтарын көрө-билэ сылдьан, хайа кыалларынан, сатанарынан көмөлөһө сатыыр. Отой тиийиммэт ыалга бэйэтиттэн туох чорбойорун кытта илдьэн биэрэн салгыыр.

Сурах хоту иһиттэххэ, ыаллыы да нэһилиэк холкуостара кэлиҥҥи кэмҥэ кэм аматык олороллор. Бастакы сууһарыылаах сут, аас дьыллар курдук хоргуйан өлүү баара дьыл баччатыгар диэри, этэҥҥэтэ, иһиллибэт. Ол эрэн олох билигин да ыарын курдук ыар, үлэ-хамнас кытаанах, дьон чэгиэнэ, чахчы киил эттээҕэ эрэ холкуос сыраны-сылбаны быһар, күүһү-күдэҕи эһэр үлэтин тулуйан сылдьаллар. Кыаммат, ыарыһах, аһааҕырбыт да муҥнаахтар иэдэйдибит-быһынныбыт диэн ханна барыахтарай – күүстэрэ төһө тиийэринэн үлэлээн букунайаллар.

Дьон араас: сэриигэ өлбүттээхтэр эрэйдээхтэр ыар санааҕа-онооҕо хам ылларан аат эрэ харата, күлүк курдук сүөдэҥнэһээхтииллэр, туохтан да санаалара дьэгдьийбэккэ, бэл уҥуохтуун-арҕастыын аччаан, сүтэн-симэлийэн хаалбыкка дылы, салаҥ аҕай санньыар санаа сэмээр сиириттэн, кэрбиириттэн күүстэрэ-күдэхтэрэ өһүллэн, си буолуохтааҕар эрэ күнү кээрэтэллэр. Дьон араас: чугас киһилэрин сүтэрэн айманыы бөҕөтүн айманан, иэйэн-туойан ахан баран, аҕыйах хонугунан бэрт түргэнник «чөллөрүгэр түһэн» үлэлээбиттэрин курдук үлэлээн, бэл күлэн-оонньоон барааччылар эмиэ бааллар. Ону туох да диэн киһи баалаабат. Киһи майгыта араас, өйүн-санаатын оҥоһуута уустук. Икки атахтаах дьиҥ ис туругун, кистэлэҥ, киччим санаатын түөрэ эргитэн эргиччи өҥөйөн көрөр, билэр хаһан да кыаллыбат суол… Ол дьон төһө да «дьүһүн кубулунан» күлбүтэ-оонньообута буолан сырытталлар, ардыгар сыыһа-халты саҥаттан-иҥэттэн «таарымталанан», эмискэ тымтан кэлэн, эни-мини билбэт буолуохтарыгар диэри ииримтийэллэр… Ол эмиэ өйдөнөр…

Соҕотох оҕолорун, биири-бииринэн сүтэрбит сордоохтор ордук амньырыыллар, кырдьаҕастар эрэйдээхтэр кэлэр кэскиллэрэ сарбыллар, уруу-аймах көмөтүнэн эрэ дьоҕойон түүл-бит курдук олохтоноохтууллар. Ону да, чахчы өйүүр-убуур уруулаах-аймахтаах дьон.

Дьон араас: төһө да, олох ыар охсуутугар оҕустардаллар, дьылҕа ынырык ыйааҕар ыйылынналлар – эр санааларын сүтэрбэт, ыһыктыбат, олоххо ончураабат тардыһыылаах, кыһалҕаттан, эрэйтэн кииллийэ хаппыт, сырдык санааларын сииккэ симэлитэн сүтэрбэтэх, бэйэлэрин харыстаммат, баламат дохсун үлэһит эр дьон да, дьахталлар да үгүстэр. Кинилэри – тыа сирин хара үлэтин эгэлгэтин баһылаабыт хоодуот, хоһуун дьону, кэлэр олоҕу тутааччылары, үүнэр олоҕу түстээччилэри – ытыктыы, сүгүрүйэ, холобур оҥосто, киэн тутта эрэ көрүөххэ сөп…

Калинин аатынан холкуос – чугас эргиннээҕи холкуостары түмэр сирбит. Аҥаардас оскуола, балыыһа да баара – Балаҕаччы киин сирбит буоларын туоһулуур. Биһиги эҥээр нэһилиэктэр оскуолаҕа үөрэнэр оҕолоро бары Балаҕаччыга түмсэллэр. Күһүн, кыһын холкуос-холкуос аайыттан солбуһа-солбуһа баран оскуола, балыыһа оттук маһын мастыыллар. Тыаҕа кэрдэ-кэрдэ эрбээн, сонно хайытан, көтөҕөн киир да оттор курдук бэлэмнээн, көлөнөн тиэйэн киллэрэллэр. Биһиги да дьоммут ити үлэттэн маппаттар. Улахан Баһылай оскуола саһаанын кэрдиитигэр хаста да бара сырытта, сороҕор уһуур, хастыы да хонугу быһа сүтэр. Суол-суол арахсан, аттарыллан үлэлииллэр, Баһылай наар кэрдиитигэр сылдьыбыт, тиэйээччи, таһааччы дьон туһунан үһү.

Айдаҥ оҕонньотторо үгэстэринэн холкуос эргэ муҥхатын абырахтаан, мындырдаан, бырыынчыктаан, сыымайдаан тугун эрэ көннөрөн, ханан эрэ таастыган эбэн, ханан эрэ көҕүрэтэн, ол быыһыгар эмиэ да хотоҕостоон, силигин ситэрэн бүтэрэн баран, билигин аны саҥа баҕадьы оҥоһуутугар, таҥыытыгар күн солото суох буоллулар.

Биһиги бары куолаан, эмээхсиҥҥэ бэриллибит, ирээт муҥха сииппэтин хатан кэбистибит. Холкуос ыскылаатын сэбиэдиссэйэ Сэксэкэ Сэмэн муҥха сииппэтэ буолар сылгытын кутуругун кылын ыйаан биэрэр, тутарыгар эмиэ ыйаан тутар. Сылгы кыла хатыллан төттөрү төннөрүгэр, хоһоҕото тохтон, имитиллэн, тыытыллан көпсөтүйэр, ыйааһына чэпчиир. Кыра итэҕэһи аахсыбаттар, оттон кыл улаханнык, биллэ итээбит буоллаҕына төлөтөллөр, онон баҕадьы сииппэтин хатан бүтэрэн баран, ордубут сарпай кылгын сиппийэн ылан түөрэтин туттараҕын. Бэрт кыра да тирбэҕэ быа-туһах хаалбат, түөрэтэ учуокка сылдьар, ол да сиэринэн дьон сүрдээх кичээҥи буолаллар…

Сылгы биригэдьиирэ Эпириэмэп Сөдүөт оҕонньор Маарыйа эмээхсиҥҥэ өтүү, көнтөс, өргөн (сылгы тутарга аналлаах, уонтан тахса быластаах, модьу-таҕа быа) уонна сулар хаттаран тиктэрдэ. Мин кэлин үөрэнэн эбээттэн хаалсыбакка хатар буоллум, онон бэриллибит сорудаҕы уһаппатыбыт, сотору бүтэрэн сылгыһыттарбытыгар туттардыбыт.

Бастаан утаа өтүү хатарым саҕана кытаран тахса-тахса аһыйбыт ньилбэгим кэлин чэрдийэн ыалдьыбат буолла. Өтүү хатыллара дөбөҥ, онтон көнтөс кэм бадьыыстаах, көнтөһү – үс өтүүнү холбуу тигэн оҥоһуллар, өргөн эмиэ биир оннук. Айдаҥҥа, бэйэм бараллаата эдэр кыргыттартан, быа-туһах хатар дьарыктаах мин эрэ быһыылаах, атыттар сыгынньах ньилбэктэригэр быа хата олороллорун харахтыы иликпин. Кэлин миэхэ өссө кэтэх ыаллар кытта үлэһэн сүөһүлэригэр ынах быата хаттарар хайыыр буоллулар.

Соло буллум эрэ Уоһа Суох Маарыйалаахха, Ыстапаанньыйалаахха, Тыккырга, Өксөөҥҥө, Мытыйыс Маарыйатыгар, Тороостооххо кэлэ-бара сылдьабын, кинилэр да биһиэхэ мэлдьи киирэр-тахсар дьон.

Уоһа Суох Маарыйаны маҥнай утаа силлибит уостааҕын, тииһэ ордьойо сылдьарын иһин салла, атыҥырыы көрөн баран, кэлин кэпсэтэн-ипсэтэн билсэн, майгыта элэккэйэ бэрт буолан отой да доҕор оҥоһуннум. Ол эрээри өрүү бииргэ сылдьар, күннэтэ алтыһар кыргыттарым: Мытыйыс Маарыйата, Тороос, Борускуобуйа, Дьэримиэй Ааната уонна Киристиинэ.

Киристиинэ төһө да Быркылаах пиэрмэтигэр олордор Айдаҥҥа куруук кэлэр. Оттон Куһаҕанчай Маарыйа Быркылааҕыттан соччо быкпат, дэҥ эрэ көрсөбүн. Кыргыттар түмсэн кэпсэтэр-ипсэтэр сирбит кулууп уонна Мытыйыс Маарыйалааҕа. Мытыйыс оҕонньор биһиги оҕолор киирдибит эрэ сэргэхсийэ түһэр: «Чэ эһиги кэпсэтиҥ…» – диэт хайа эрэ оҕонньорго, эмээхсиҥҥэ тэп гынан хаалар. Ардыгар тугу эмэни кыһан, кыладыйан уһана олорор буоллаҕына кэпсэтиигэ кыттыһан ээр-сэмээр сээкэйи токкоолоһон ыйыталаһар…

Мытыйыс Маарыйата хомус тардар, хайа эрэ туспа нэһилиэк ууһа охсубут бэрт хатан тыастаах хомустаах, онтутугар, оҥостон олорон, аҥаардастыы эрэ буолбакка, икки өттүнэн охсон, араастаан дэгэрэҥнэтэн олус үчүгэйдик, киһи эрэ тартаран истэн олоруон курдук дьүрүһүтэр. Борускуобуйа да хомуһун бэркэ тыаһатар, омос көрдөххө Маарыйа хомуһунааҕар улахан, үөтэкэтэ суох салаҥ оҥоһуулаах курдук эрээри тыаһа синньигэһэ, нарына сүрдээх, бэрт этигэн тэрил. Дьүөгэм хомуһун тыаһын истэн мин испэр күлэ саныыбын. Үүт-үкчү, били, хотонун балаҕаныттан араарбакка айдааны тардыбыт Холодоох Уйбаан куолаһын курдук. Холодоох – үрдүк уҥуохтаах, бэрт модьу-таҕа, туойунан баллырдаан сыбаабыкка дылы модороон, сылластыбыт-былластыбыт уостаах, муруннаах, кэтит сарыннаах, кырыылаах сыҥаахтаах, киппэ быһыылаах-таһаалаах. Уун-утары одуулаан, сүүлэ киирбит оҕус курдук сүүһүн аннынан сүргүччү көрөн турдаҕына – киһи эрэ толло, салла көрөр киһитэ. Дьэ ол айылаах кими да салыннарыах, самнарыах дьүһүннээх-бодолоох урааҥхай эрээри бэйэтин тас көрүҥэр букатын холооно суох, кыыс оҕоҕо дылы сип-синньигэс, лыҥкынас куоластаах.

Биирдэ оҕонньоттор баҕадьы кынатын бэрийэ сырыттахтарына, кыргыттары кытта кулуупка киирэн, «ааҕар хоско» Мытыйыс Маарыйатыгар ааһан истэхпитинэ, кырдьаҕастарга кыттыһан муҥха ийэтэ абырахтаһа олорбут Холодоох Уйбаан өндөс гынан көрөн баран: «Ии, һэгэйдэйим һыыстайа, һыччыыйдайым байахсаттайы һыллатайаан ылыахпын кэйиҥ эйэ бу диэки…» – диэн кыыс оҕолуу синньигэс куолаһынан сыыбырҕаабытыгар, мин маҥнай утаа ким-ким саҥарар, хайа кыыс дьээбэлэнэр диэн кэннибин хайыһан көрбүтүм. Онтон дьүөгэлэрим күлсэн бычыгыраспыттарыгар уонна Холодоох өссө туох эрэ диэн саҥаран тыҥкынаабытыгар биирдэ эрэ дьэ өйдөөммүн улаханнык сонньуйан ылбытым.

Кыргыттар Холодоох Уйбаан тугу эмит үлэлээн букунайа сылдьарын эбэтэр ыстаанын ахтата тобугар чугаһаан баран хайа эрэ диэки хааман ыбыгыратан иһэрин ыраахтан да көрдөхтөрүнэ күлэн тоҕо барбыттара эрэ баар буолар. Киһи эрэ сэргэхсийиэх күлэн-үөрэн мичилийэ сылдьар доҕоттордоох астыга сүрдээх. Тороос дьиибэ-дьээбэ, үөн муҥутаан, дьүөгэтин Борускуобуйаны хаадьылыыр: «Хомуһуҥ хотуй, төһө да Холодоох Уйбаан курдук модороон, бүрэ дьүһүннээх буоллар, куолаһа баҕас дьэ бэрт эбит…» – диир. Түмүстэрбит аайытын Тороос Борускуоттан ыйытар: «Хайа, соруоха, Холодооххун илдьэ кэллиҥ дуо?» Кыргыттар ыгыста-ыгыста күлсэллэр. Онон аҥаардас «куолаһа» үчүгэйин иһин «холодоохпутун» уларсыһа-уларсыһа сөбүлээн тардабыт.

Күннээҕи үлэ, түбүк кэнниттэн киэһэ соло булан түмсэн бэйэҥ тэҥнээхтэргин кытары алтыһар аһара астык, киһи сылайбыт сылаата кытта уостан-симэлийэн хааларга дылы, билбэтэххин билэн, көрбөтөххүн көрөн мэктиэтигэр күүскэр күүс, сэниэҕэр сэниэ эбиллэр курдук. Бэйэҕиттэн аҕа, улахан дьоҥҥо мээнэ кэпсээбэт, искэр иҥэрэ сылдьыбыт бүөм санааҕын таскар таһааран үөлээннээхтэргиниин үллэстэн, истиҥ дьүөгэлэргин кытта иһирэхтик кэпсэттэххэ олуһун даҕаны чэпчиигин. Дьүөгэлэрбиттэн бэрт элбэх сонуну, саҥаны билэбин. Ордук Мытыйыс Маарыйата кэпсээн-ипсээн сүрдээх, тугу аахпытын, көрбүтүн-истибитин хаппар өйүгэр чиҥник хатаан иһэр киһи диэн кини. Кулууп дьиэҕэ баар хаһыаты, кинигэлэри барытын хат-хат ааҕааччы эмиэ кини. Урут ааҕар балаҕанынан ааттаммыт дьиэ билигин наар кулууп эрэ дэнэр, эгэ сугулаана кэлиэ дуо. Арай Мытыйыс Маарыйата иккис дьиэ оҥостубут: кинигэнэн, хаһыатынан, араас кумааҕыларынан, былакааттарынан туолбут хоһо туспа сүрэхтэнэн, бэйэбит ыккардыбытыгар «ааҕар хос» дэнэр. Кэпсэтиибит эрэ барыта «ааҕар хоско тиийээриҥ», «ааҕар хоско киэһэ кэлээриҥ», «ааҕар хоско түмсүөхпүт» диэн буолар.

Кыра ыамайдар кулуупка киирэн муҥха абырахтыыр, таҥар дьоҥҥо мэһэйдээн-тэһэйдээн мөҕүллээри гыннахтарына Мытыйыс Маарыйата: «Чэ кэлиҥ эрэ манна, ааҕар хоско киириҥ эрэ…» – диэн ыҥыртаан ылар, оҕолорго буукуба үөрэтэр, дьүөгэбит онтон да атын «иитэр үлэтэ» элбэх. Ыамайдар ордук кинигэ ойуутун кэрэхсээн көрөллөрүн сөбүлүүллэр, ол эрэн кыһалҕа кыһайан ойуулаах, уруһуйдаах кинигэбит кэмчитэ бэрт.

Кулууп дьиэҕэ тастан киирбит киһи аан маҥнай ыйытар эрэ ыйытыыта: «Ааҕар хоско” ким баарый?..» – диэн буолар. Онон «ааҕар балаҕан» отой умнуллан хаалбакка, «ааҕар хоско» кубулуйан билигин да сылдьар.

Дьүөгэм Тороос киһи күлүөн курдук дьүһүннээх, сэбэрэлээх. Уһун синньигэс сирэйин умсары соҕус туттан, мөдөөннүк уҥа-хаҥас көрө-көрө уоһун мүчүҥнэтэн туох эрэ дьиибэни, дьээбэни саҥараары гынарын сэрэйэн эрдэттэн «сир ылан» күлбүппүтүн бэйэбит да билбэккэ хаалабыт. Ону көрөн Тороос: «Хайа бу туох буолаҥҥыт киһи айаҕын атыан инниттэн күлэн бычыгыраспытынан бардыгыт, дьоҕойон миигин күлүү-элэк гынаҕыт дуу?» – диэн көөҕүнэс куолаһынан көбдьүөрдэҕинэ кыргыттар эбии сытайан күлсэллэр. Биһиги аҕа саастаах дьүөгэбитин Торооһу «эдьиийбит» диэн ааттыыбыт. «Ааҕар хоско» түмсэрбитигэр Тороос кэлбэтэх буоллаҕына сарсыныгар көрсөн: «Хайа, эдьиий, тоҕо бэҕэһээ кэлбэтиҥ?..» – дэһэбит. Кулуупка, «ааҕар хоско» сылдьааччылар сүрүннээн биһиги бэһиэ кыыс. Оҕолоох-уруулаах, кэргэннээх эдэр дьахталлар бааллар эрээри, сулумах кыргыттар курдук соччо түмсүбэттэр, дэҥ биирдэ эмит биллэн, сэргэхсийээри киирэ түһэн тахсаллар. Биһиги да хоспутугар күн аайы мустар буолбатахпыт, ардыгар үлэҕэ-түбүккэ үтүрүйтэрэн хас эмэ хонукка сүтэрсэн баран биирдэ көрсүһэбит.

Кыһын оройунааҕы, түптэлэс ыыс-быдаан туманнаах, сирилии сиксиллэр, тоһуттар, бытарҕан тымныы даҕаны эдэр кыргыттар мустан кэпсэтэрбитин тохтоппот, боппот. Оннооҕор тымныы үгэннээн аҕай турар күннэригэр Быркылаахтан доҕорум Киристиинэ кэлэн барарын уураппат. Ханна да сылдьарын сөбүлээбэт доҕорун, Куһаҕанчай Маарыйатын, кытта тылыгар киллэрэн, аргыс оҥостон илдьэ кэлэр. Киристиинэ бэл Арыылаах уонна Быркылаах ыккардынан, кэлэр суолун быһа түһэн бөрө ааспытын көрөн да баран, ону улахаҥҥа уурбат, дьаарханан хайаан куттаммат. Атын хоргус кыыс эбитэ буоллар, бөрө суолунааҕар буолуох, ардыгар, ыйдаҥата мэлийбит, им балай, ытыс таһынар ыас хараҥаттан да куттанан таска быгыа суох этэ. Доҕотторун кытта көрсөн кэпсэтиэх, сэргэхсийиэх санаата баһыйан кыыс, соло буллар эрэ, кэлбитин курдук кэлэ турар. Санаа күүһэ – барыны бары быһаарар байым күүс, дьылҕаны дьоллуур дьоһун баай…

Эбэм мин доҕотторбун кытта сээкэйгэ аралдьыйан арыт-ардыгар букатын түүн да кэллэхпинэ, хараҥаны харахтанан хойутаан да хааллахпына «тоҕо хойутаатыҥ, бу ханна сырыттыҥ?» эҥин диэн хаһан да токкоолоспот. Хата ол оннугар, төттөрүтүн, бурдук эҥин тардан кыыкырдата олордохпуна дьүөгэ кыыһым киирэн кэллэҕинэ эмээхсин: «Чэ, тоом, эн доҕоргун кэтэһиннэримэ, маны баҕас бэйэм да ситэриэм… эн бар, бар… сэргэхсийдэҕиҥ дии…» – диэн хата бэйэтэ «үүрэн» ыытар.

Кулууп остуораһынан Саабынаба Харытыана үлэлиир. «Ааҕар хос» иһигэр өрөһөлүү кыстаммыт хайытыллыбыт бэлэм маһы оһох уота сөҕүрүйээри гыннаҕына үөттүрэҕинэн булкуйан, ситэри сиэммэтэх мас төрдүгэстэрин үөскэ үтэн бугуйан биэрэн баран, саҥа хардаҕастары уурталаан оттон иһэбит. Кыраһыын лаампата уонна оһохпут уота хос иһин сандаарыччы сырдатар. Эһэкээн тачыгырыы-бачыгырыы умайа-умайа сытыы төлөннөрүнэн араастаан дьэргэлдьийэ оонньоотоҕуна, талах олоппосторго олорон сэһэргэһэр кыргыттар күлүкпүт дьиэ чэҥ муус буолбут эркинигэр түһэн, эмиэ да улаатан кэлэ-кэлэ, эмиэ да оччоон хаала-хаала ыстаҥалаһаллар, күлүгүлдьүһэллэр…

Ардыгар сэһэммитигэр-сэппэммитигэр үлүһүйэн түлүк түүн үүнэ охсубутун билбэккэ да хаалабыт, биир-биир солбуһан тастан мас көтөҕөн киллэрэбит, ол сылдьан көрдөхпүтүнэ – үргэл лаппа арҕаалаабыт буолар. Оччоҕо дьэ «соһуйан-өмүрэн», «хайыы түүн ырааппыт дии» дэһэн, һуу-һаа омуннуран дьиэ-дьиэбитигэр тарҕаһан хоочугураһабыт. Быркылаахтан Киристиинэ кэлбит буоллаҕына, иккилии буолан солбуһа-солбуһа, хайаан да аарааҥҥа диэри атаарабыт. Сороҕор ыйдаҥалаах түүн кыыспыт: «Бэйэм барыам, кыра оҕоҕо дылы буоллахпыный…» – диэн атаартарбат, түптэлэс тымныы хойуу туманын иһигэр киирэн симэлийэн хаалар, арай, ат-оҕус чигдитийиэр дылы тэпсибит чаакы суолун хаарыгар ынах этэрбэһин тыаһа бэрт ыраахха диэри чоочугураан-чаачыгыраан баран сүтэр. Биһиги доҕорбут атаҕын тыаһа симэлийиэр диэри иһиллээн тура түһэн баран тарҕаһабыт. Киристиинэбитин бөҕөх гынаарыбыт бэйэтигэр да этэбит: «Эн атаҕыҥ тыаһа сүппүтүн кэннэ биирдэ дьиэбитигэр тарҕаһыахпыт…» – диэн. Оччоҕо санаабытыгар дьүөгэбит: «Доҕотторум мин дьиэбэр тиийиэхпэр диэри иһиллээн тураллар, онон туох-ханнык баҕарар түбэлтэҕэ саҥабын истэннэр сүүрэн кэлиэхтэрэ…» – дии саныырыттан куттаныа суоҕа дэһэбит…

Биир күн Мытыйыс Маарыйалааҕар кыргыттар хомус тардан ким куолайын хамсатан туох саҥа дэгэрэҥ, сонун тыаһы таһаарар буолбутун хардары-таары истиһэ олордохпутуна Борускуобуйа хомуһун тыла «тас» гынан тосту ыстанан хаалла.

Борускуо:

– Уо-аа!.. – диэн саҥа аллайа түстэ.

– Хайа, хотууй!.. – диэн Маарыйа оннооҕор ордук соһуйда.

Саҥа тардан испит Уйбаныаба Аана муостаҕа кыырайбыт хомус тылын батыһа көрөн эргичис гынна.

– Тыла тоһунна дуу?..

Тороос, Киристиинэ уонна мин – отой, төрүт сатаан тардыбаппыт, доҕотторбут дьүрүһүтэллэрин истэн эрэ саатыыр дьоммут. Бүгүн Киристиинэбит суох, кэлбэтэх. Биһиги үс кыыс төһө да хомуһунан сатаан бэйэбит саатаабатахпыт иһин, сыныйа иһиллээн олорор дьон быһыытынан «бу тыас ордук үчүгэйдик иһиллэр, ити тыас дьүрүһүйэн олус бэрт, бу хайдах эрэ… ээ куллурҕаан, саллырҕаан түһэн итини тохтот…» дэһэн санаабытын үллэстэбит. Уйулҕаны хамсатар кэрэ, уйаҕас, нарын тыаһы арааран сатаан истии диэн бэйэтэ туспа дьоҕур быһыылаах, хайаан да сатаан тыаһатар эрэ киһи хомус араастаан, эгэлгэлээн дьүрүһүйэр, дьурулуур, дьирилиир тыаһын сирэр, талар буолбатах. «Кулгааҕар уус киһи» диэн туспа.

Тороос ити уран тэрили тутан төрүт холоно да сатаабатаҕа: «Нарын тылын бигээн тардыахтааҕар буолуох, бүтүн бэйэтин да таба туппат модороон илиилээхпин, тарбахтаахпын…» – диэн сонньуйан саҥарааччы. Кырдьыга да, Тороос тарбахтара уһуна, суона – эр киһи киэнинии. «Онтон эн уһуннук, дьаныһан туран үөрэнэн көрүөххүн…» – Мытыйыс Маарыйата сүбэлээтэҕинэ, Тороос кэтит ытыстарынан саба сапсыйан кэбиһэр: «Ии, хаһан сатаары, итиннэ баҕас туура, сыһыан мэлигир киһитэбин…» – диэн дьүөгэтин саҥатын истэ да барааччыта суох.

Киристиинэ – хомуһа суох, кыргыттар киэннэрин уларсан хайдах да үөрэнэ сатаан баран: «Кэбис мин дьарыгым, аналым буолбатах эбит уонна тииһим кыйар», – диэн уурайбыта…

Мин атах балай ыалы кэрийэ сылдьар кэммэр хоонньубуттан араарбакка, өрүү, мэлдьи доҕор гыммыт ийэм барахсан хомуһун мэлдьи саныырым… Тоҕо сүппүтэ буолуой, итиччэ кичээҥитик суулуу, бүөбэйдии сылдьыбыт хомуһум диэн олус дьиктиргиирим. Санаа аалыыта оҥостон мэлдьи ахта, аймана саныырым. Ол эрэн ити туорхаһыйбыт санаам түмүгүн сотору биир бэлиэ түгэн төлө тарпыта. Мин ол дьикти түгэн кэнниттэн хомуһум сүппүтүгэр аймаммыт санаам – аны үөрүү өрөгөйүгэр кубулуйбута…

Илин Кыргыдайга Алаас сугулааныгар оҕонньоттор сээкэйи ыаһахтаһалларын, эгэлгэ кэпсэли истэн, онон саатаан бэркэ сэргэхсийэн баран, күнүс Боруллуолаах эбэҕэ дьукаахтарбар төннөрбөр хоонньубуттан сүппүт хомуһум дьылҕата – бэйэтэ иһэ-истээх, дьиктилээх буолан биэрбитэ…

Мундулуҥдаҕа сайылаабыт бастакы сайыным ааһан, чэп-чэмэлкэй, үөнэ-көйүүрэ суох, сөп-сөрүүн көмүс күһүн барахсан күөйэ көтөн кэлэн турара… Биир түүн көннөрү түүлтэн ураты, чахчы иччилээх түүлү түһээбитим… Букатын илэ курдуга, оннуга да быһыылааҕа… Түүл уонна санаа ыккардынан дьикти, ураты турукка киирии диэн эмиэ баар… Утуйар утуйбат ыккардынан сытар этим… Таас түннүгүнэн тыкпыт күн уота дьэҥкир салгыҥҥа уйдаран дьэргэлгэннэнэн ылара… Арай… аттыбар, оронум ыксатыгар – ийэм барахсан илэ олороро… Тумустаах, кыытта маҥан тирэҥсэ этэрбэстээҕэ, сир симэҕэ ойуулаах чараас сиидэс халадаай ырбаахылааҕа, такымын ааһар ыас хара уһун, хойуу суһуоҕун чөрү-чөкөччү, мөлбөччү өрүнэн кэбиһэн баран, сүрдээх оттомноохтук, сэргэхтик, аһыммыттыы миигин одуулаан олорон, наһаа ис киирбэхтик мичээрдиирэ… «Бу да кыыс, аны аныаха диэри хайа муҥун сөптөөх толкуйу тобула охсон биэрбэккин… санааҥ сиппит ситиминэн дьэ тиийдэҕиҥ…» – диэбитэ. «Хомуспун бэйэм хараммытым хотуй, сөптөөҕүн ымыы буоллаҕа, төннөр айылгылаах тэрил… Оҕом барахсан атынын бэйэҥ ситэри сыныйаар, чэ этэҥҥэ…» – сүүспэр ийэм сылаас тыына илгийбитэ, сымнаҕас муннун даҕайан сыллаабыта… Онно өйдөөн көрбүтүм, ийэккэм барахсан нарын тарбахтардаах ытыһыгар хомуһун бобуччу тута сылдьар эбит этэ… Хомус килбэчигэс тимирэ кустук сэттэ өҥүн түһэрэн күн сырдык сардаҥаларынан күлүмүрдүүрэ… Мин уһуктан кэлбитим… Долгуйаммын уонна дьолбуттан тыаһа суох, сэмээр ытаабытым…

Кырдьыга да, олоҕум ордук уустук кэмнэригэр, түгэннэригэр ийэм барахсан хомуһа ымыы буолан араҥаччылыы сылдьан өрүһүйэн баран, кэмэ кэлэн иччитигэр төннүбүтүн өйдөөбүтүм… Бэйэм син биир хаһан эрэ эргитэн, эридьиэстээн итини тобулуом этэ да, ийэм барахсан аһынара бэрдиттэн ураты эйгэттэн кэлэн уоскутан бардаҕа… Хомуһум «барыаҕыттан» мин дьылҕабар букатын саҥа кэрдиис, сонун олох саҕаламмыта…

Эбээ эмээхсин тарбахтаахха таарыйтарбакка, тыҥырахтаахха тыыттарбакка, бэркэ диэн кичэйэн, тэрэпиискэҕэ суулаан илдьэ сылдьыбыт, аакка-суолга киирбит, устар ууну сомоҕолуур уус тыллаах, хоһуйан ыллыыр ырыаһыт Лэҥкэй Аана аҕатыгар Суккаар ууска, эдэр эрдэҕинэ оҕустарбыт хомуһун сээкэй күндүтүн угар дьэрэкээн ситии кыл ойуулаах ыаҕайатыттан ылан, аны холустук, эмискэ арыйдахпына, сүөрдэхпинэ чыычаах кэриэтэ үргэн, көтөн хаалыа диэбиттии бэркэ сэрэнэн, түмэ тардыбыт быатын сүөрэн, суулаабыт суутун арыйан, биир киэһэ, иккиэйэҕин эрэ хаалбыт кэммитигэр, аһыы олордохпуна аҕалан иннибэр уурбута. Эмээхсин миигин уонна хомуһун диэки, хардары-таары харахтарын тиэрдэн бэркэ астыммыттыы туттара.

Кыргыттар олус үчүгэйдик хомус тардалларын, ордук Мытыйыс Маарыйата астыктык да дьүрүһүтэрин дьоммор сонун оҥостон, сөҕөн-махтайан кэпсиирим, баҕар ол да иһин, миигин хомустаныан баҕара саныыра буолуо диэтэҕэ, ол айылаах харах харатын курдук харыстаан тута, уура сылдьыбыт, кэмин иннинэ бу орто дойдуттан күрэммит кыра кыыһын Сөдүөччүйэ хомуһун миэхэ: «Хомус тардыаххын баҕараҕын быһыылаах, бу кыра киһим хомуһун ыл, доҕотторгор бараргар маны илдьэ сырыт…» – диэбитэ.

Суккаар уус охсубут хомуһа кыыс эрэ оҕоҕо анаммыкка дылы бэрт нарын оҥоһуулааҕа, хомус ньолбуһах соҕус күөллээҕэ, туруйата уһуна уонна биир күдьүс көнөтүк токурутуллубакка арыый туора сылдьара. Хомус туруйатын эминньэҕин эрэдэһинэ икки хос эриллибит этэ, эминньэх эрэдэһинин тимирэ, чарааһа бэрт буолан, өйдөөн эрэ көрдөххө көстөрө. Суккаар уус эмээхсин үлэҕинэн охсубут хомуһа оннук айылаах нарына, намчыта. Тыаһа даҕаны оҥоһуутугар дьүөрэ астыга, этигэнэ. Бэл сатаабат да киһи мээнэ тыас эрэ таһааран тартаҕына олус кэрэтик дьүрүһүйэ, эймэнэ, эйээрэ түһэрэ.

Мин ол эбээ эмээхсин хомуһун доҕотторбор барарбар хаста да илдьэ сылдьыбытым. Борускуолаах хомус тыаһа үчүгэйин олус диэн сөхпүттэрэ. Ол эрэн оҥоһуута наһаа нарынын, дьарамайын иһин «кэбис, аны тосту ыстанан хаалыа, бу айылаах үтүө хомуһу тумалык гынымыаҕыҥ» диэн миигиттэн уларсан тардалларыттан туттуммуттара. Эбээ хомуһун аҕыйах хонукка илдьэ сылдьан баран «сатаан тардыбаппын ээ…» диэн төттөрү биэрбитим…

…Хомус тыла тостубутугар бары соһуйбуттуу бэйэ-бэйэбитин хардары-таары көрсөн чуумпура түстүбүт. Хас да хомус тэҥинэн дьүрүһүйэн испитэ биирдэ ах барда.

– Ити хайдах тоһунна?.. – диэн Мытыйыс Маарыйата олуона соҕустук ыйытар.

– Икки өттүгэр дэгэрэҥнэтэн тардан иһэн, илиим хамсаан… сыыһа, олуйа охсубуппар… – Борускуо эмискэ куһаахарык дьүһүннэнэн хаалла, тэрилин аһыйда быһыылаах… – Тыла тостон хаалла дии… хомус тыла – куһаҕаҥҥа тостор дуо?.. – хас биирдиибитин эргиччи көрөр.

– Эс… бары-барыта куһаҕаҥҥа буолан истэҕэй, – мин Борускуону уоскутабын… – Тостуох буолан тоһуннаҕа дии…

– Ии, иктэни бары эҥин эгэлгэлээн ыатаран ырыҥалаан, хомус тылын урут мин хаста да тоһутан турабын, – Уйбаныаба Аана улахаҥҥа уурбатахтыы саҥарар.

Маарыйа Аана тылын истэн:

– Оннук, оннук… тугу барытын хайдах тойоннуургуттан тутулуктаах, оннооҕор түүлү икки аҥы түстүүр дьон баар буолааччылар: биирдэрэ – бэрт диир, атына – төттөрүнү этэр.

Борускуону утары олорбут Тороос чэкичэҕиттэн туран тобуктуу түһээт, адарай орон анныттан хомус тостубут тылын туруйатын булан ылан кымаахтаан таһаарда, хараҕын анныгар тиэрдэн көрө-көрө:

– Току от умнаһын сыыйа тардан баран салаан ньэмиргэттэххэ үүт-үкчү бу курдук эриллэн хаалааччы, – диэбитигэр биһиги маҥнай утаа «тугу-тугу туойар» диэн дьүөгэбитин саҥа көрбүт дьон курдук одууластыбыт, онтон дьэ өйдөөн күлүстүбүт. Бэл Борускуо ымах гынан сонньуйда.

– Тороос син ону-маны таба холоон этэр ээ, – Маарыйа хомус тостубут эрэдэһиннээх туруйатын Борускуоттан ылан сирийэн көрөр, – кырдьыга да оннук эбит, – диир.

Хомус тыла сүрдээх хатан, онон өҕүллүөн оннугар тосту барара сонун буолбатах. Ордук сатаан тардыбат киһи мээнэ, олус күүскэ холустук тардыалаатаҕына бэрт нарын сыыйыылаах хатан тимир тулуйбат. Биир эмит сиикэй тимиртэн оҥоһуллубут, табан хатарыллыбатах хомус тыла токуруйуон сөп, ол эрэн оннук хомус тыаһа мөлтөх, «дар-дур» гынан соччо үчүгэйэ суохтук иһиллэр.

– Дарайыыга оҥортордоҕуҥ дии, хомуһуҥ тылын. Оҕонньор саҥанан уларытан биэриэ буо, – Уйбаныаба Аана Борускуоҕа өй уга охсор.

– Уларытар дуо ол?..

Маарыйа Аана этиитигэр сөбүлэһэн:

– Ээ, хата инньэ гын, Дарайыы итини сатаабата кэлиэ дуо, оннооҕор саҥа хомуһу охсор киһи хомус тылын баҕас атынынан солбуйуо буо, – диэн тааҕы-таах курдук, олус судургутук саҥа аллайан көбдьүөрэ түһэр.

– Инньэ гыныыһыккын, – Тороос эмиэ кыргыттар тылларыгар сөбүлэһэн, турулус-ирилис көрөр.

Борускуо хомуһа иккистээн тиллиэх курдук буолбутуттан сирэйэ-хараҕа биллэ сэргэхсийэр.

– Дарайыы билигин сололооҕо дуу?..

– Билигин – саас, сайын, күһүҥҥү кыстык түбүгүн да кэмэ буолбатах, быыс-арыт булан оҥоруо буоллаҕа, – диибин мин.

– Сарсын бара сылдьыахпыт, миэхэ кэлээр, оҕонньор сөбүлэһиэҕэ, көрөөр эрэ, – Мытыйыс Маарыйата эрдэттэн эрэллээх баҕайытык саҥарар.

– Оччоҕо инньэ гыныахпыт… – Борускуо хомуһун, тостубут туруйатыныын анал мас хаатыгар уган сиэбигэр куду анньан кээһэр. – Туруйата сырыттын, баҕар итиннэ тэҥниэ.

– Аана, хомуһуҥ Киргиэлэй оҥорбут хомуһа буолба-ат? – Тороос Дьэримиэй кыыһыттан ыйытар.

– Кини… Ийэбэр охсубута, ону миэхэ биэртэ.

Дарайыы уус кэннэ хомуһу охсор уус чугас эргин нэһилиэккэ суох, онон биһиги Айдаҥ дэриэбинэтин дьоно бэйэбитигэр улахан уустаахпыт туһугар табыгаһа, үчүгэйэ сүрдээх, ханна да барбакка-кэлбэккэ үрдүттэн барыны-бары уһаннаран, «абырахтатан», «саматан» дьон абыраналлар. Киргиэлэй оҕонньоруттан, оҕотуттан тутулуга суох, соруктаах киһи кэллэ да, сонно тута кыһалҕалаах кыһалҕатын болҕойон истэн, кини киһи мындыр муҥутаан бэркэ ымпыктаан-чымпыктаан, эргитэ сылдьан көрбүтүнэн-истибитинэн барар. Оҕонньор барахсан өрүү кип-киэҥ халҕайбыт дьыгынаал ыстаанын кэннэ үүт-үкчү тирии күөрдүн курдук араастаан хапсыҥнаан-ипсиҥнээн, хааман-сиимэн дадахаччыйан, үлэлии-хамсыы сылдьар кэмигэр, мэктиэтигэр эдэригэр түспүккэ дылы дьүһүннэнэн, бэйэтин сааһыгар холооно суох сэргэхтик, эрчимнээхтик балталаан батырҕатарын киһи эрэ кэрэхсээн көрөр, устунан оҕонньор курдук, сибилигин, тугу эрэ үлэлээн барыаххын баҕараҕын.

Дарайыы майгыта да үчүгэйэ бэрт – оҕону кытта оҕо, оҕонньору кытта оҕонньор. Ол эрэн куруук татыаланан тымта сылдьыбат киһи дэҥ биирдэ эмит кыыһырдаҕына иннин-кэннин билбэт буола кыынньарын сиэринэн – Киргиэлэй сыл баһыгар-атаҕар бэйэтин баарын биллэрэр кырдьаҕас диэн дьон кэпсэтэллэр. Ону билбит суох. Мин көрдөхпүнэ Дарайыы биир кэм дьиибэ, дьээбэ кэпсээннээх-ипсээннээх бэрт сэбэр, ытыктанар оҕонньор. Уутугар-хаарыгар киирэн, оттомуран үлэлии туран утары көрдөҕүнэ – Хатааһын Чолбонунуу, кыым саҕылларга дылы сытыы харахтара, мэктиэтигэр, киһи ис туругун супту көрөн, тугу саныыргын кытта өтө таайар курдуктар. Уус Дарайыы туох да диэбит иһин киһи кутун-сүрүн баттыыр оҕонньор. Эбээ Маарыйа: «Улахан уус диэн айылҕаттан айдарыылаах ураты айылгылаах киһи, син биир хомуһуннаах ойуун кэриэтэ, этиттэриилээх улуу ууһу хайа да абааһы кыайан сиэбэт, бохсуппат баҕайыта…» – диэччи. Уус күөрдүн уотун сыралҕаныттан саллан абааһы чугаһаабат диэн өйдөбүл былыр-былыргыттан баар. Этиэх эттэҕинэ кырдьык да үлэ-хамнас оҥостон, олохторун тухары тимири кытта эллэспит, маһы кытары мадьыктаспыт биллибит-көстүбүт улахан уустар – тарбахха баттанар дьон. Кинилэр, ахсааннаах эрэ баһылыыр сэдэх дьарыктаах буоланнар, киһи аймах кэпсэлигэр сылдьыахтарын сылдьаллар, ытыктаныахтарын ытыктаналлар…

Борускуо хомуһун тылын Дарайыы уус саҥанан солбуйан үчүгэйкээн гына бэрт чочуонайдык оҥорон-тутан биэрбитэ. Аһара баран хомус тыаһа өссө ордук тупсубукка дылы буолбут этэ…

Урукку дьылларга кыһыҥҥы Ньукуолуҥҥа тымныы оройо эбит буоллаҕына, быйыл бу таҥара күнүн эргин төттөрү кэлэн сылыйда. Кырыа кыһын оройун ордук кылгас күннэрэ. Күн дьоҕойон, баарын биллэрэн, быга түһээт, арҕаа саҕах кэтэҕэр, соһо былыттар быыстарыгар саһан, ньимис гынан хаалар…

Сотору күн «кутуйах хаамыыта» уһаата.

Соҕурууттан, илинтэн сылаас, сайаҕас тыал үрэн, хас да хонукка халыҥ былытынан бүрүллэн, ыаһыра лүҥкүрэн турбут халлаан биир сарсыарда турбуппут былытын ыһан, ыраастанан кээһэн чакылыччы халлыбыт. Күнүс, кыркаҕа да суох, сууйбут курдук ып-ыраас халлааҥҥа күммүт тахсыбытыгар сырама күүһүрбүккэ, сырдаабыкка дылы буолбут. Уйаара-кэйээрэ биллибэт күөх кырамаҥҥа көрсүө сардаҥаларынан сэмэйдик оонньуур күн ураты кэрэ иэйиини сайа охсон киллэрэн дьиктитик угуттуур. Салгын, сүүйэн ылбыттыы, ордук эбии дьэҥкирбит. Түүн, төһө да халыннар, улаханнык тымныйбатах, уруккутун курдук ыыс-быдаан туманынан өрүкүйбэккэ, барыны-бары ырааһырдан сэргэхсиппит, дьэгдьиппит курдук… Бэл Арыылаах уҥуор көҥүл көччүйбүт сылгылар түптэлэс тумаҥҥа саһан, чугас-чугас тоҕуоруспуттарын тохтотон, атыырдар барахсаттар үөрдэриттэн көҥөнсөн ыраах тэйсэн хаһан аһыы сылдьаллара бэрт чуолкайдык көстөр…

Кыһыҥҥы, кырыа оһуор саҕынньахтаах халыҥ көмнөҕү бүрүммүт тыа бөлкөй-бөлкөй, намтыы-намтыы үрдээн, бэйэ-бэйэлэрин кытта быстыспакка сиэттиһэн саҕахха тиийэн сүппүттэрин кэннигэр, «кутуйах хаамыыта» да уһаатар, кэрэни кэрэхсиир уйаҕас уйулҕалаах дьону үөрдүбүт кыһыҥҥы күн, сарсын өссө ордук тэмтэйэн, чэмэличчи тыган тахсаары, кытара кыыһан тура түһээт, санньыччы көрбүтүнэн халыҥ тыа кэтэҕэр ээр-сэмээр түһэн, саһан хаалар…

* * *

Саҥа дьыл иннинэ холкуос уопсай мунньаҕа буолла. Көннөрү да мунньах буолбатах, дьон этэринии – холкуос сыллааҕы үлэтин түмүктүүр, ыһыылаах-хаһыылаах, отчуоттуур-быыбардыыр, атыыр мунньах.

Киэһэ, күннээҕи сүрүн үлэ үмүрүйтүн кэннэ, холкуостаахтар түөрэ кулууп дьиэҕэ муһуннулар.

Анаан-минээн илии баттатан ыҥыртарыы суох, эрдэттэн истэ-билэ сылдьан, соруктаах аҕайдык, били этэргэ дылы кыанардыын-кыамматтыын түөрэ көһөн кэлэллэр.

Бэйэтэ да соччо улахана суох кыараҕас кулууп иһигэр киһи баппат үлүгэрэ… Кыра ыамайдары киллэрбэттэр, биир эмит мэник-тэник бэдик саһан киирэн хайа эмит муннукка-ханныкка хорҕойон олороору гыннаҕына, сонно тута тахсар аан диэки дэллэритэллэр. Дьон үксэ үөрэҕэ суох, буукуба хараҕын сатаан аттаран аахпат, суруйбат. Айдаҥҥа, Балаҕаччыга курдук араадьыйа эҥин диэн сонун тэрил мэлигир, биирдэ эмит аҕытаатар тахсан, боломуочунай кэлэн мунньахтыыр, онон дьон сээкэйи истэн сэргэхсийэр, сөргүйэр да туһуттан мунньах эрэ ыытылыннар көтүппэттэр.

Мин холкуоска киирэ да илик буолларбын, түмсүү туһа диэн улахан дьонтон итэҕэһэ суох үлэлиир киһи, дьүөгэлэрбин кытта мунньахха сырыттым. Кулууп иһэ, тууга киирбит мунду курдук, толору киһи: анал оҥоһуллубут уһун олоппосторго, турку кытылыгар түһэн түмсүбүт бараах үөрүнүү кэчигирэспиттэр, ол быыһыгар чэкэчэххэ, талах олоппосторго чөкөспүт дьон да үгүстэр. Ыаллыы холкуостартан сонун истэ диэн кэлбиттэр кытары бааллар. Сорох-сорохтор олоппосторун дьиэлэриттэн аҕалбыттар. Били куобахчыт Сахаарка уол Тартаайалыын сирэй оһох кэннигэр кыстаммыт оттук мас үөһэ олортор.

Нэһилиэктэри кэрийэн ыал-ыал аайы хоно сылдьар, оҕото-уруута суох, имииһит уонна быа хатар дьарыктаах, көрбүтүнэн икки хараҕа суох Байках Маарыйа диэн эмээхсин дьиэ уҥа өттүгэр тардыллыбыт кыһыл сукуна сабыылаах мунньаҕы ыытааччылар остуолларын анныгар өрө мылайан олорор. Кылатарыттан мэлийбит эрээри кулгааҕа чуора сүрдээх быһыылаах, дьон саҥатын бэркэ сэҥээрэн чөрбөҥнүүр, тастан киирээччилэр ааны аһан-сабан тыаһаттахтарын аайы, харахтаах киһилии, ол диэки олоотоомохтуур. Байках хайа эрэ аттаахха дуу, оҕустаахха дуу олорсон өтөр-өтөр Айдаҥҥа кэлэн барар. «Биһиэхэ да хонор буолуохтаах, сотору биллэрэ буолуо» дии саныыбын. Эмээхсин – имииһитинэн чугас эргин тэҥнээҕэ суох киһи. Бэл хаппыт ынах тириитин сиигирдэн, үрэн баран эт илиитинэн, ньып-ньылыбырас, өрбөх курдук сымныар диэри убахтаан кээһэр. Билигин сорсуйбутун иһин, эдэригэр тарбыйахтаах ынаҕа кыстыыр отун, илиитин иминэн, сиэрпэнэн быһан оттуура эбитэ үһү. Байках төһө да икки хараҕа суох буоллар «сир түннүгэ» эмээхсин, билбитэ-истибитэ бэрт элбэх, сэһэнэ-сэппэнэ үтүмэн үгүс, саҥата-иҥэтэ тэтиэнэҕэ, чуолкайа сүрдээх.