Текст книги "Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)"

– Оо, Аана киирдэ!.. – диэн үгэһинэн саҥа аллайа түстэ. Баһыычааны баарыын үйэттэн көрөн аахайбат да быһыылаах.

Настаа – сүүрбэтигэр сылдьар кыыс. Бииригэр диэри чэгиэн кыыс эбитэ үһү. Сыҥаһалаан баран саҥа хаамыах курдук буолан иһэн улаханнык ыалдьыбыт, устунан өрүттүбэккэ икки атаҕын сүһүөхтэрин сиэтэн босхоҥноон хаалбыт.

– Хайа, хайыы-сахха оккутун тиэйэн кэлэ оҕустугут дуу? – Мотуруун таҕааннаах хобордооҕун сирэй оһоҕун кыһыл чоҕор уура-уура ыйытар.

– Ы-һыы, субу билигин кэлбиппит…

– Аана булт көрө киирдэ быһыылаах, – Сахаарка өндөс гынан, чохчойон олорбутугар көһүйбүт атахтарын имитэн хамсаммахтаан ыла-ыла, миигин көрбөккө эрэ туран саҥарар.

Мин булду сүлэн мадьыктаһар дьон ыксатыгар кэлэн, хара тыа аарыма адьырҕатын үчүгэйдик сыныйан одууластым.

– Тыһы, ийэ анаҕастаах… – Миитэрэй бөрөтүн илин аҥаар тыһын сүлбүт, аны биирдэһин хайа анньан дьурулатан иһэн тохтоон, удьурҕай уктаах, саха ууһа охсубут быһыччатын биитин эрбэҕинэн бигээн баттыалаан көрө-көрө, миэхэ туһаайан саҥарар.

Сахаарка тутан турбут бөрөтүн кэлин атахтарын ыытан баран, Миитэрэй атаҕын анныгар ньолбойо сытар адьырҕа төбөтүн өндөс гыннаран айаҕын атытан көрдөрөр:

– Бу, көрүүй, аҥаар аһыыта суох дии…

Кырдьык да, тыһы бөрө уҥа аһыыта суох эбит, ордон хаалбыт төрдө эрэ хараара саһарымтыйан көстөр. Атын да уоһа-тииһэ бүтээхтээбит, балталара эмиэ мүлтүйүөхтэригэр диэри дэлби элэйбиттэр, арааһата букатын кырдьаҕас кыыл быһыылаах.

– Сааһын моҥоохтообут сордоох, – Сахаарка мин санаабын таба таайбыттыы саҥарар.

– Кырдьаҕас «киһи»… – диир Миитэрэй.

– Ийэ бөрө дьиҥинэн сэрэҕэ сүрдээх буолуохтаах этэ да, ону бу сордооҕуҥ баара түөһэйэн, аах-маах буолан, өйө бааллан чааркааны үктээтэ ини, – диир Сахаарка.

Уота олус төлөннөөҕүн иһин таҕааннаах лэппиэскэтин кытыы диэки сыҕарыта-сыҕарыта Мотуруун:

– Кэбис, нөйөн!.. Улахан булду убахтыы туран мээнэ итинник тыллаһыма, – диир.

Миитэрэй, уол саҥатыттан сонньуйан баран, устунан тыаһа суох күлэн бөгдьөҕөр санна титирэстиир, ол аайы даба ырбаахытын тырыттыбыт бүүрүгэ ойуун кыаһаанын курдук эйэҥэлиир.

Чөөдүү алын уоһун энньэтэн, табаҕын буруотун өрө үрэн кэбиһэ-кэбиһэ:

– Аныгы ыччаттар тыллара-өстөрө диэн, киһи аахсыбат дьоно, – диир.

Чөөдүү саҥатын истэн, Намыынап өссө эбии ыгыста-ыгыста күлэр. Арааһата мин киириэм иннинэ эмиэ бэрт дьээбэлээҕи, көрүдьүөһү кэпсэтэ олорбуттар быһыылаах…

Миитэрэй, булду сүлэ үөрүйэх киһи, кыылын тириитин ахтатынан хайыталаан, сып-сап түргэнник туттан, арбаҕаһын хастыы тардан кээстэ.

Мин Настаа ыксатыгар олорон, эмиэ да кыыс иистэнэрин, эмиэ да бөрө сүлүллэрин көрөбүн.

Миитэрэй дьиэ эркинигэр өйөнөн турбут бэрт улахан тиит киэби ылан кыылын тириитин тиирэр, тэниччи тардан тоһоҕолуур; тыһын, хатарыгар мырчыстыбатын, түүрэ тарпатын диэн, очоҕос үчэһэтинии мас тырыыҥкалыы кыһан тэптэрэн туттартыыр, быар маһын өрөҕөтүнэн усталыы анньар уонна киэптээх тириитин сэбэргэнэҕэ эндирдии кыбытан хатара уурар, онтон төттөрү дүлүҥ олоппоһугар сүөдэйэн, кыылын иһин хайыта олорон:

– Хата мантыкайыҥ, уоһа-тииһэ бараммытын көрүмэҥ, дьоҕойон да буоллар, өссө, сыа дуомнаах эбит, – диэн ойоҕор Мотурууҥҥа чохоол аҕалтаран бөрө очоҕоһун сыатын кыра-кыралаан кымаахтаан ыла-ыла мунньар. – Эбэҥ эмээхсин үлэҕэ, маны таһааран биэрээр, – Намыынап миэхэ туһаайан саҥарар.

Эбээ бөрө очоҕоһун сыатын эмкэ туттарын билэр буоламмын тугу да ыйыта барбатым. Баһыычаан бөрө ис буотараҕын дьиктиргээн, бэркэ сэҥээрэн кыҥастаһар…

Сылгылары тардыбыт үөр бөрөлөр ортолоругар туох да сүрдээх улахан, туома убаһа саҕа, бөртөлөөх тыстаах, кылыс атыыр бөрө баара – Кыра Баһылай чааркааныгар үктээтэ. Аарыма адьырҕаны көрөөрү дьон аны биһиги ааммытын саппатылар.

Үһүс, эмиэ атыыр бөрөнү Буолкап Сэмэн бултаата. Сэмэн кэнниттэн Намыынап Миитэрэй өссө биир оҕо, тыһы адьырҕаны дьууктаата.

Дьыксаах Апанааска биир бөрө иҥнибитэ чааркаанын күөлүн хампы ыстаан баран, баран хаалбыт. Сураҕын иһиттэххэ Апанаас саһыл чааркаанын ииппит, бөрө ону киһилээбэтэх, сонно иҥнибит сиригэр ыспыт.

Дьыксаах чааркааныттан бөрө төлө туттараатын, ардай аһыылаахтар эмискэ сүтэн хааллылар…

Ордубут бөрөлөр аны ыаллыы сытар «Жданов» холкуос сиригэр тиийбиттэр диэн буолла. Ханна да булчут дьон бааллар – сотору, икки бөрөнү хайыы-сахха бохсуппуттар үһү диэн сураҕы иһиттибит. Чааркааҥҥа иҥнибит биир адьырҕа, кулукутун төлөрүтэн барбыт, онтулара хайа эрэ сиргэ тиийэн атаҕын кэрбэнэн сиэн баран, сылгы хаһыытынан чээччэнэн сылдьа түһээт, эмискэ, ууга тааһы бырахпыттыы, таһы-быһа сүтэн хаалбыт. Саатар болдьообут курдук бөрө чааркаанныын куотар кэмигэр халлаан былытыран хаардаан, күүстээх ытылҕан тыал түһэн, суолун тибэн сүтэрэн кэбиспиттэр. Бөрө Дьалкылдьыма Эбэҕэ киирэн сылгы хаһыытын батан барбытын айыыта эбитэ үһү, халлааннаан да көппүтэ, сирдээн да тимирбитэ биллибэтэх…

Биһиги сылгыһыттарбыт «Жданов» холкуоска баран кэллилэр: Дьаҕыллаах диэн Айдаҥ атыыра уонча биэлээҕиттэн хас да биэни ыаллыы холкуос хайа эрэ атыыра «быһа анньан» бэйэтин үөрүгэр холбообутун арааран, үүрэн аҕалбыттар.

Дьаҕыллаах биэлэрин үөрүгэр холбообуттарын кэннэ, урут хаһан аһаабыт күөлүгэр, туспа холкуос сиригэр төннүбэккэ, үөрүн батыһыннаран Одуҥдаҕа киллэрбит. Күн бэҕэһээ от тиэйэн Одуҥдаттан кэлэн истэхпинэ, атыыр – Одуҥда икки, Арыылаах икки ыккардыларыгар от үрэххэ, киэҥ, боруулаах баҕарах баарыгар, иннибэр, субу аҕай эрэ биэлэрин аҕалан ыраас хомурах хаары саҥа хаһан тибилийэн, түөрэтэ ботуу курдук борууну кирдиргэтэн аһаан тунайдаан эрэллэрэ.

Дьаҕыллаах – түөрдүгэр сылдьар эдэр сылгы, испэр «кыайан эт тута да илик аата баһаан биэлээх эбит ээ…» дии санаан аһарбытым, атыыр уон ордуга биир биэлээҕэ. Сур атыыр саннын икки өттүнэн, холун үрдүнэн аллараа быдьыгыраан түспүт хара өҥнөөх дьаҕыллааҕа. Ол иһин Дьаҕыллаах атыыра диэн ааттаммыт. Тиҥэһэтигэр сылдьар эдэр сылгы ыаллыы холкуос атыырыгар хас да биэтин былдьатан, охсуһан, хаан таһаарсыбыт сиригэр саллан төттөрү барбатах. Биэлэрин былдьатыан иннинэ, олус тэлэһийээри гынтын, сылгыһыттар хаста да үүрэн аҕалан бугуйбуттарыгар, иннинэн буолбакка, төттөрү куота сылдьыбыта, онтон бэркэ бэрт түбэстэҕэ, туспа холкуос атыырын кытта тунайдаһыаҕыттан, кини да буоллар, анараа эҥээр дугуйданарын тохтоппут. Уруккута эбитэ буоллар сол түүн төттөрү түһүөхтээх этэ.

Дьыксаах Апанаас атыыр аҕала бара сылдьан, «Жданов» холкуос бөрө ылбыт дьонун көрсүбүт. Онно ыйыталаһан билбитэ, булчуттар өлөртөөбүт бөрөлөрүгэр чааркааҥҥа үктүү сылдьыбыт адьырҕа суоҕа үһү, онон ордон барбыт, атаҕын быспыт соҕотох бөрө – Дьыксаах чааркаанын ыһан барбыт адьырҕа буолуон сөп. Апанаас уол биһиэхэ киирэ сылдьан: «…Анаан өлөр ыйааҕа суох эбит… кэмэ кэлэ илигэ буолуо…» – диэн эрэрэ.

Ырааҕынан да, чугаһынан да, туспа, туора нэһилиэктэргэ быйыл биирдиилээн эмит бөрөнү бултаатылар, ол эрээри биһиги эҥээр икки холкуос курдук үөрү үөрүнэн эһэ бултаабыттара иһиллибэт, ол барбыт биир кыылы аахсыбатахха. Бөрө аҥаар атаҕа суох, муҥур да буолтун иһин, сылгыга, табаҕа син биир сэрэхтээх. «Свердлов» холкуос чулуу булчуттарын туһунан ыстатыйаны «Холкуос Суола» хаһыакка кытта таһаардылар.

Улахан Баһылай бөрөлөрү дьаныһан туран бултаһыы буолбутугар, бэйэтэ этэринии: «Көҕөн көттөҕүнэ көппөх оргуйар, мин эмиэ, бэйи, дьону үтүктэн сэп атыттахпына ама ким сиилээбит үһү…» – диэн оонньуу-күлүү аҥаардаахтык тыллаһа-тыллаһа, Кыдыбылга, сур адьырҕалар сундулуһан ааспыт сирдэригэр, арыы-арыы хойуу бөлкөй ньыыраайы талахтаах сылгы хаһыытын быыһыгар икки бөрө чааркаанын ииппитэ… Хаста да баран тэйиччиттэн көрүтэлээн көрбүтэ да, туох да кэлэ сылдьыбатах этэ…

Булчуттар анаҕастаахтары ылаттаабыттарын кэннэ Баһылай: «Бүгүн, сарсын эһэттиэм, аны кэлэн туох кэлиэй…» – диэтэр да, күннээҕи үлэҕэ-түбүккэ үтүрүйтэрэн, сырыттар сылдьан, уһатан-тэнитэн кэбиспитэ…

Киспэ оҕонньор Кыдыбыл үрэҕэр, хаар бугул тэбэн, бэлиэлээххэ талах чааркаан туруортуур. Баһылай бөрөҕө икки бууттаах чааркаан ииппитигэр: «Улахан булду тэһииркэтиэм…» – диэн күн аайы сыбыытыырын тохтоппута, онтон кэлин эмиэ хат иитэлээбитэ. Хас да хонуктааҕыта оҕонньор биһиэхэ киирэ сылдьан: «Хайа Баһылай, сэптэргин эспитиҥ дуо?» – диэн ыйыталаспыта. «Чааркааҥҥар «атын бөрөнү» иҥиннэрэҥҥин тэмтэргэн буолаарай…» – диэн биһиги киһибитин хаадьылаан, сэҥийэтин абына-табына маҥан бытыга сэпсэҥэлээн эрэрэ. Киспэ Борокуоппай төһө да сааһырдар бэрт тэтиэнэх, ыһыы оҕонньор, букатын тэптиргэ курдук: туут хайыһарын кэтэн баран дыгыйа көттөҕүнэ, билбэт киһи «бу хайа уол оҕото чолоһуйан иһэр» диэх айылаах…

Улахан Баһылай күн ортотун кэннэ, отун ыйаан кэлэн баран, Кыдыбыл үрэҕинээҕи чааркаанын эһэ барда…

Күн барахсан биллэ уһаан эрэр. Саас кэлэн иһэрэ хайыы-сахха биллэр буолбут, киэһэ арҕаа саҕах кэтэҕэр кытара кыыһан эрэр күн уота уратытык сэргэхситэр тэтэркэй өҥүнэн хараҕы саатата оонньуур. Баччаҕа салгын кытта, сүүйэн ылбыттыы, эмискэ ырааһырбыкка, дьэҥкирбиккэ дылы буола түһэр. Кыһыҥҥы түптэлэс туманнаах бытырҕан саҕанааҕы киһи тумнастар, чачайар көһүүн салгына аны сүтэн турар…

Сааскы сайа охсор чэлгиэн тыал, хас да хонукка хара тыа иһинэн-таһынан сиксийэ, сирилийэ, ытыйа оонньоон, ойуур уһун кыс устата көп саҕынньах гынан бүрүнэ саптан турбут хойуу көмнөх хаарын хастыы тардыбыт… Дьоҕойон холлоҕос хаара эрэ онно-манна ордон хаалбыта кылбаһан көстөллөр. Эбээ этэринэн аны сотору ону суйдуур «холлоҕос көтүтэр» күүстээх тыал түһүөхтээх үһү.

Сүөһүлэр кыһыҥҥы сирилии сиксиллэр тымныыга кутуруктарын өрө хорото-хорото тиэтэйэн ахан ойбонноругар сүүрэн таһынньахтаналларын тохтотон, билигин, улахан сах буолбуттуу, аа-дьуо даадаҥнаһаллар. Уулаан тахсан иһэн өссө, сыарҕаттан от сыыллыбытын итигэстээн сиэн, бугуһуйан, бэйэ-бэйэлэрин кытта харсан харсаахтаһан тардыллан, ардыгар уһаан-тэнийэн хаалаллар. Үүрээччилээх эрэ сырыттахтарына биирдэ судургутук кэлэллэр-бараллар. Бэл кырдьаҕас ынахтар сааскы чэбдик салгынтан тэбиэһирэн туора хааман ыал далыгар киирэн, кыбыы сүрдьүгэһин талкыйан, ол аймалҕана, сылгылааһына.

Били кыһын иссэн киэҥ айдааны, маргыары таһааран ыаллары утуппатах Күртэ Хабырыыллаах тыһы ыттара Кыыстара бу өтөрдөөҥҥө диэри иһин соһо сылдьан баран, төрүүрэ чугаһаан дьиэҕэ хаалынна быһыылаах – көстүбэт буолла… Баһыычааннаах ыт оҕотун көрөөрү сарсыарда аайы торҕо көтүүнэн Хабырыыллаахха ойоллор. Лэгэй убайдарын кэнниттэн саппай уопсан сүүрэн кыаһалыктанар, ол иһэн кыаммат муҥнаах, өрүү сөллөр этэрбэһин быатыттан иҥнэн, сирэйинэн хаары хоруйар эҥинниир, куота барбыт убайдарыгар абаккаран ытыыр хайыыр. Ону көрөн Биэрэ кыыс кэлэн уоскутар, тиэрэ таһылла баран тэбиэлэнэ сытар уолу ынчыктыы-ынчыктыы хонноҕун анныттан ылан дьороччу туруорар, туура ыстанан киэр эһиллибит чомпой бэргэһэтин ылан кэтэрдэр, онтута сороҕор таҥнары буолар. Биирдэспит да бу сыыһа диэн көннөрө барбат, ол курдук уһун күнү быһа бэргэһэтин тиэрэ кэппитинэн сылдьар…

Оҕолор Кыыстара төрүүрүн кэтэһэн, эҥкээрэн, сээбэҥнээн ыаллар тэлгэһэлэрин таһыгар тэпсэҥэлэһэллэр, Хабырыыл балаҕаныттан соччо ырааппакка оонньууллар…

Куораттан хаста да боломуочунайдар тахсан мунньахтыы сырыттылар.

Сүөһүлэр туруктара үчүгэй. Быркылаахха хайыы-сахха хас да ынах төрөөтө; Маҥан Халдьаайыга турбут туҥуйдартан биир туҥуй тыһы тарбыйаҕы бэрт кылбардык төрөөн үөртэ. Мантан саас сүөһүлэр ньирэйдэнэн истэхтэрин аайытын холкуос үлэтэ-хамнаһа эбии элбиир. Дьахталлар дьиэлэригэр сылдьар ыалдьыт, хонор хоноһо эрэ кэриэтэ көстө түһэн барыахтара.

Биһиги Муоһа Суохпут синньээбитэ уонча хонно.

Сарсыарда хотоҥҥо тахса сырыттахпына эмээхсин эдэр ынаҕын иһин баттыалаан көрөн баран: «Бүөрдээбитиҥ ыраатта ээ, чугаһаппыт курдук эрээригин тоҕо синньээн испэккин…» – диэн киһилии кэпсэтэн эрэрэ. Кучур хойукку, уҥуоҕунан дагдайан улахан буолан бэйэтэ да иһин биллэрбэт, онно эбии кыайан синньээбэккэ сылдьан, уоран төрөөн кээһэр үгэстээх. Эмээхсин этэринэн: ынах буоһатыллыаҕыттан тоҕус ый, тоҕус хонук буолан баран төрүүр үһү.

Муоһа Суох үүтэ букатын тардан турар. Туҥуй ханнык эмэтик чэй үүтүн ыатар. Кучур билигин да кэм үүттээх. Кыра ынахпытын былырыын оҕолонуон иннинэ Туҥуй диэн ааттыы сылдьыбыппытынан ити аата иҥэн хаала сыспыта. Тарбыйахтаммыт ынаҕы төрүүрүгэр моһуогуруо диэн туҥуйунан ыҥырар, ааттыыр аны табыгаһа суоҕун иһин – Чылахаччыйа диэн иккистээн сүрэхтээбиппит.

Мин эбэбин кытта сарсыарда аайы хотоҥҥо тахсыһабын. Ынах ыаһына тохтоон, үлэм диэн саах күрдьүүтэ, балбаахтааһына… Киэһэ эрдэ хаптайар буоламмын, сарсыарда эбээ кыраһыын лаампатын уматаары хачыгырайда да, уһуктан кэлээт, сонно турабын. Хотоҥҥо, ыһыырынньык тордоҕор муннум, дьабадьым түөрэтэ хара ньоҕой буолан, дьиэбэр киирдэхпинэ Настаалаах Огдооччуйа миигин көрө-көрө күлсэллэр. Остуол үрдүгэр, эркиҥҥэ ыйанан турар сиэркилэ оҕотугар кэлэн көрүннэхпинэ: букатын атын оҕо дьабайан турар буолар, уларыйбыт дьүһүммүн атыҥыраан бэйэм кытта сонньуйабын.

Кууруссалар кыһын сымыыттаабакка аҕырымнаабыт бэйэлэрэ күн уһаабытыгар туос чабычахтарын иһигэр биирдиилээн төкүнүппүтүнэн бардылар, тугун дьиктитэ эбитэ буолла, бэл кинилэр саас кэлэн эрэрин, күн уһаабытын билэллэр. Көтөрдөр кыһын да сымыыттыахтарын сөп курдук эрээри, тоҕо, ала чуо – саас, сайын эрэ дэлэйдик төрүүллэрин сатаан санаабаппын, дьиктиргиибин. Бөтүүктэр түүлэрэ-өҥнөрө таска көҥүл көччүйэллэрин саҕанааҕы курдук дьэрэкээннэммэккэ арыый да өлбөөрбүт курдуктар. Хотон аата хотон: сиигэ, чаана ханна барыай. Ол эрээри кууруссалар турар сирдэрэ, мэлдьи кумах кутуллар буолан, кураанах, олус саппаҕырбаттар.

Кыраһалаах Маанчык бааллыбакка көҥүл көччүйэллэр. Ыттар иссэн бүтэннэр, күнүстэри-түүннэри түүлэрин үргэһэн охсуһаллара, ардырҕаһаллара тохтоон турар. Бөрөлөрү бултаһар кэмнэригэр чааркааҥҥа иҥниэхтэрэ диэн баайталыы сылдьан баран ыыппыттара. Арай Ньохо Ньукулайдаах ытырыык ыттара наар быаҕа сытар.

Саас кэлэн Кыраһалаах тотор аһылыктара суох эрээри, ырбыт чинчилэрэ соччо биллибэт. Эбээ: «Салгын түстэр эрэ ыт кэмчи да аһылыктааҕын иһин улаханнык кыһаллыбат, кыһыҥҥы ыт титирээн биир үксүн быстарар…» – диир. Ыт сааскы салгыны хабыалаан «уойар» үһү…

Өксөөн Дөйүө Дьөгүөрдүүн сыарҕалаах атынан оройуон киинигэр киирэ сылдьан, саҥа сэппэрээтэр таһаардылар, ону аҕалаат да Быркылаах пиэрмэтигэр туруордулар.

Саас, хайа да дьыл буоларыныы, ыаллар астарынан татымсыйдылар, хата, кыһын муҥха сиэтэн, хаһаас балыгы үллэстэн онон салҕаннылар. «Күһүҥҥү киһи күлбүтүнэн, сааскы киһи салбаммытынан» диэбиттии ыал барыта да аһыыр аһа бу кэмҥэ кэмчитийэр. Тугу эмэни хара тыаттан тарыырдаһан, бултаан эбинэр буоллаххына эрэ сатанар…

Кыра Баһылай Маҥан Халдьаайы хотонугар тарбыйах хааччаҕа оҥорор. Саҥа төрөөбүт ньирэйдэри онно угаллар.

От тиэйэн аҕалан кыбыыга сүөкээн баран, саҥа төрөөбүт ньирэйи көрөөрү хотоҥҥо киирэ сылдьыбытым, сүүһүгэр туоһахталаах эриэн тарбыйах, Баһылай оҥорбут хааччаҕын иһигэр бэрт сэргэхтик көрөн-истэн кылахаччытан, бэйэтигэр сөбө суох улахан таллаҕар кулгаахтарын тыас хоту араастаан хамсатан чэрэҥэлэтэ сытара. Ынах төрөөтө да саҥа торбоһу көрөөрү хотоҥҥо хайаан да киирэн тахсабын…

Икки Баһылай иккиэн, үлэлэрин быыһыгар, табысхааҥҥа айалыыллар, хаһы да биир күн аҕаллахтарына ыалларбытыгар бэрсэбит, ардыгар хол-буут да арааран үллэстэбит.

Биһиги тарбыт дьоҕуһаан эрэр, лыыбабыт син баар. Ыал үксэ да тиит субатын кыһыйан лыыбаҕа булкуйан үөрэлээн сииллэр. Тиит субата муҥха бөдөҥ соботун кытта булкуйуллубат, уҥуоҕа бэрт.

Маһы субалааһын даҕаны, бэйи, кыанар киһи кыайар үлэтэ. Тыаҕа тахсан маҥнай тиити суора охсон көрүллэр. Сорох тиит сүүтүк тоҥуутун курдук быдьыгырастаах буолар, ол сымалалааҕын туоһута. Оннугу көрдүҥ да ааһа тураҕын, олус сымалалаах мас субата түөрэтэ дабархай амтана, сииргэ хабархайа сүр.

Ыраас субалаах тиити сөп гына бысталаан, синньигэһин сороҕор сүгэн, ардыгар көлөнөн тахсан сыарҕаҕа тиэйэн аҕалабыт. Дьиэҕэ киллэрэн ириэрэбит, хатырыгын хастаан баран, Улахан Баһылай саха хотуура баарын бысталаан кэдэрээн оҥорбутунан тииппит субатын кыһыйан астыыбыт. Кыһыйыллыбыт тиит субата үүт-үкчү, бөдөҥ сабынан бааллыбыт куйуур хараҕын курдук, өрүтэ тартаххына бэйэ-бэйэтин кытта иилистэ сылдьар. Субаны сытыы быһаҕынан кыра баҕайы гына дэлби кырбыыбыт (эбэтэр тоҥорон баран, кэлиигэ үлтү сынньабыт), онтон итии ууга булкуйан дьааһымтатын сууйан баран биирдэ үөрэбитигэр кутабыт. Буспутун кэннэ таһааран мас кытыйаҕа анал кыра чохооччунан ныһыйыллар, салгыы оргуйбут уутугар төттөрү балдыгыратан, тардаах буоллахха тар эбэн улахан муос ытыгынан ытыйыллар, онтон дьэ иһит-иһит аайы үллэрэ кутан аһаатахпыт ол. Хаппытын кэннэ бэйэ-бэйэлэригэр оҕустахха мэктиэтигэр лыҥкыныы тыаһыыр куолбалары оттук гынабыт…

Биирдэ сугулааҥҥа дьон үмүөрүһэн кэпсэтэ олороллоругар ыаллыы холкуостан кэлбит сир түннүгэ ытык кырдьаҕас баара бу курдугу кэпсиирин истэн турабын: «…Былыр, өрдөөҕүтэ, соҕурууттан кэлбит сүүнэ үөрэхтээх, улахан эчиэнэй киһи биһиги эргин Бүлүү өрүс умнаһын устун уста, айанныы сылдьан, төрүт олохтоохтор: тиит, бэс субатын кыһыйан сииллэрин көрөн, улаханнык сөхпүтэ-махтайбыта эбитэ үһү уонна ахтыы кинигэтигэр «…сахалар – дьиҥнээх тоҥсоҕойдор…» диэн суруйбут. Ол, тоҥсоҕой төһө да мас аһылыктамматаҕын иһин, саха дьоно тиит, бэс мас субатын «тоҥсуйан» сииллэрин иһин тылластаҕа…» – дии-дии ытык кырдьаҕас, кырыылаах сыҥааҕын энньэтэн, хаар маҥан бытыгын имэринэрэ.

Буолумуна, омук-омук олоҕо-дьаһаҕа туох-хайдах дойдуга, сиргэ-уокка олохсуйан олороллоруттан тутулуктанан, улахан уратылаах буолар. Манна даҕатан эттэххэ, эмиэ биир биллэр улахан омук үөрэхтээҕэ, Баасылап Сирэсиэбискэй: «Саха – от үлэтигэр бастыҥ омук, киниттэн ордук от үлэтин бары ымпыгын-чымпыгын баһылаабыт омук сир үрдүгэр ханна да суох…» – диэн турар (маны барытын мин дьон кэпсэлиттэн истэбин). Кырдьыга – киһи үөрэр, астынар, мэктиэтигэр киэн туттар суола…

* * *

Саҥа дьыл ааһыар диэри хаар улаханнык түспэккэ гынан баран, кэлин халыҥнык былытыран, тыын ыла-ыла хаста да төхтүрүйэн үллүктээтэ. Кыайан үрдээбэккэ сыппыт күрдьүк эмискэ биирдэ өрө томтойон таҕыста. Ып-ыраастык күрдьүллүбүт тиэргэн иһэ, талах сиппииринэн сиппиллибит аан таһа, дьиэ түннүгүн куота үллэйбит күрдьүк хаара – биллэ уһаабыт күн чаҕылхай сардаҥаларыгар ордук ырааһыран, сырдаан, киһи кута-сүрэ эрэ тохтуох айылаах.

Улахан Баһылай хотоҥҥо барар холлороон суолу ото тахсыар диэри күкүрүйбүтүгэр: араҕас уонна кыһыл түөстээх ымыылар түһэннэр уһун күнү быһа салгыбакка тугу эрэ итигэстээн тоҥсуйаллар, төттөрү-таары ыстаҥалыыллар, бычыгыраһа саҥарсаллар.

Күн хото уһаан, кырдьаҕастар: «…Куйбаҥ кутуруга быстыбыт…» – дэһэллэр.

Бурдук бааһыналарыгар атынан лабаалаах үөл титириги уҥуор-маҥаар состортоон, тибии типтэҕинэ хаар мунньуллан дьапталҕаланар холлорооннорун оҥортоотулар. Буолаҕа үлэ билиҥҥэттэн саҕаланна. Ыам ыйыгар улахан ириэриилэр буоллахтарына дьапталҕаламмыт чиҥ хаар сонно симэлийэн, өтөн, көтөн хаалбакка, өргө диэри ээр-сэмээр ууллан сыккырыы сытан, сонуок томторҕоно сирин нүөлсүтэр. Айылҕа күүһүн сатаан сатабыллаахтык туһаннахха өлгөм үүнүүнү ыларга төһүү күүс буолар…

…Киэһэ борук-сорук буолуута Болтуо Микииппэрдээххэ ынах уонна сыарҕа быата хаттарбыттарын илдьэн биэрдим.

Микииппэр ойоҕо Кылаччы Өлөксөөн көрөрүнэн отой мөлтөх, сүөһүтүн быатын сатаан хаттыбат, дьаалы да оҥостубат быһыылаах.

Эмээхсин ынаҕын быатын хараҕын анныгар даҕайан, кыра оҕоҕо дылы, муннун төбөтүн, боллоруттубут сүһүөхтэрдээх сөмүйэтинэн ньиккэринэн кэбиһэ-кэбиһэ, мулук-халык тутта-тутта, сирийэн, сыныйан кыҥастаста. Туораттан көрөн, мин тоҕо эрэ, күлүөх санаам кэлэр.

– Бэрт-бэрт… – диэн хаппыт быабын хайгыыр. Болтуо оҕонньор суох, ханна эрэ барбыт, мэлигир. Дьиэлэрин уҥа эркинигэр адарай орон үрдүгэр ыаллар кыыстара Нуута уруһуйдара ыйанан тураллар – эргэ, саһаран хаалбыт кумааҕыга айылҕаны уруһуйдаабыт: Түҥ өрүс буор хайалара, күөл, көтөр-сүүрэр, кэбиһиилээх оттор көстөллөр. Кыра уол Болчох үгэһинэн дьиэтигэр суох.

– Чэ, тоом, махталы кытта… – дии-дии Өлөксөөн эмээхсин ынаҕын быатын убаһа тириитэ тэллэхтээх утуйар оронун анныгар тиийэн, симэн кээстэ.

Тахсыах курдук тэпсэҥэлээн эрдэхпинэ Болтуо Микииппэр тастан утары киирдэ.

– Хайа, Аана, туохха сылдьаҕын?..

– Өлөксөөн быа хаттарбытын аҕаллым…

Болтуо куолаһын сонотон:

– Күөһүҥ төһөлөөтө? – диэн ойоҕуттан ыйытар.

– Тугуҥ даа?.. – эмээхсин өс саҕа буолбуттуу, киһитэ тугу ыйыппытын истибэтэх курдук, хардары ыйытар.

– Күөһүҥ, күөһүҥ диибин?!. – Болтуо атын аҕайдык дибдигириир.

– Ханнааҕы күөскүн этэҕин!..

– Тууй-сиэ!.. Чалахай баара!.. – оҕонньор төлө биэрэн саҥа аллайа түһэр. – Көрбөтүн аанньа, аны букатын да таас дьүлэй буолаары гыммыт дуу, бу ааргы!.. – диэн кыыһыран татыахайданар. – Салбахтана охсон баран, били дьоҥҥо барыллыахтаах этэ, – диэн туох эрэ сорукка барыахтааҕын ахтар…

Мин ити кэмҥэ таһырдьаны былдьаһабын. Ыарахан халҕаны лип гына сабан, тиэргэн чигдитийбит хаарын ынах этэрбэспинэн киэһээҥҥи дьыбарга чуучур-чаачыр үктээн дьиэттэн тэйэ-тэйэ, билигин да балаҕан иһигэр оҕонньор эмээхсинин кытта кэпсэтэн бардьыгыныыр саҥата ис хоһооно суох бүтэҥитик иһиллэрин истэбин…

Болтуолар, оҕонньордоох эмээхсин иккиэн даҕаны, хабыр, күбэ дьоннор, сүрдээх торҕоттор, онно эбии кэриэлийимсэхтэрэ диибин диэн, тугу этиэҥ баарай, наар суоҕу кытта сылдьар урааҥхайдар.

Бу күһүн биирдэ дьүөгэбиниин Хаһырыа Маарыйалыын кыра сорукка киирэ сылдьыбыппыт. Эмээхсин бэйэтэ эрэ баара. Дьон ыалдьыттаан, соччо-бачча тохтообот, түһүүлэммэт, кэпсэппэт-ипсэппэт ыала. Дьиэҕэ киирбиппит сирэй оһох күүһүн-уоҕун ылан бачыгыраччы умайа турара, чэлгиэн салгынтан, тастан киирбит дьоҥҥо муннубутугар буспут мунду сыта саба биэрбитэ. Хаһырыа аан чанчыгар олорон Өлөксөөнтөн сээкэйи ыйыталаспытыгар биирдэһэ буоллаҕына аат эрэ харата нэһиилэ ыган биир-икки тылынан «һуох… ээх…» эрэ диэн хардарара.

Хаһырыа – сүүрбэтин эрэ саҥа ааспыт, сытыы-хотуу, тыллаах-өстөөх, бэрт дьиибэлээх-дьээбэлээх сэргэх кыыс. Балаҕаччы оскуолатыгар икки кылааһы бүтэрэн баран, бэйэтэ этэринии «ылыаҕын ылан, сиэҕин сиэн баран» уурайбыт. «Ааҕар, суруйар буоллум да онтон ордук туох нааданый…» – диирэ. Мытыйыс Маарыйата: «Хаһырыа оскуолаҕа отой хойутаан, ситэн баран үөрэммитэ, бэйэтигэр холоотоххо букатын кыра оҕолору кытта үөрэнэн дьоройоо олорор буолааччы, «эчи сүрэ бэрт, өттүгүм баһынан эрэ наҥнаҥнаһар «уостарыгар уоһахтара ситэ куура илик» ыамайдары кытта бииргэ үөрэнэ сырыттахпыный» диэн кыбыстыбыта, сааппыта буолан үөрэҕин бырахпыта…» – диэн кэпсээбитэ.

Хаһырыа атынан дьаам сүүрдүүтүгэр сылдьар, Балаҕаччыттан – Луукуга, Луукуттан – Балаҕаччыга төттөрү-таары тиэстэр, мэлдьи солото суох, онон көрсүһэрбит да ахсааннаах.

…Хаһырыа аны туран силигин ситэрэн табахсыт, оһох айаҕар кэлэн халтаҥ суккун сонун өрө тардынан, атын аҕайдык айгыстан, дьоһуннаах аҕайдык тутта-тутта, саппыйатын таһааран, Болтуоларга киирээт да, «күөмэйэ кычыгыламмыт» киһи быһыытынан табахтаан унаарыппыта, ол туран эмээхсинтэн:

– Микииппэр балыга?!. – диэн ыйытар.

– …Па-па… биирдэ һуох… һаараама даҕаны, ньамах сирэй баара, туулара кубус кураанахтар үһү, – эмээхсин кырдьык-хордьук мэлийбит киһи быһыытынан, эбиитин охсурҕаланан, садьыаланан ыла-ыла саҥарар. – Саатар ардьатын иннигэр-кэннигэр туу бөҕөтүн симэн кээспиттэр, онон отой букатын баҕа да киирбэтэх, – диэн эрэ Болтуо оҕонньор булдун таһы-быһа мэлдьэһэн кээһэр.

Хаһырыа Маарыйа соһуйбут киһилии:

– Биир дэ һуох дээ?

– Суох, суох, хата биир да суох… – эмээхсин хат-хат түөһэн ыйытар кыыска кыыһыра, тымта быһыытыйар.

Хаһырыа ол аайы кыһаллыбат, бэрт холку уонна өссө эбии соһуйбут-өмүрбүт куолаһынан:

– Дьикти эбит… тыый… биир дэ һуох диэн… Эчи, кырдьык, отой, төрүт биир дэ суох дуо… биир да… саатар собус-соҕотох да суох дуо? – дии-дии сөмүйэтин чочотон биир ахсаан бэлиэтин эмээхсиҥҥэ көрдөрөр.

Өлөксөөн, онто да суох кыараҕас, алаа харахтарын эбии кыарата-кыарата, оһох айаҕар аҥаар илиитин өттүк баттанан баран табахтаан бусхата турар кыыһы бэркэ диэн сөбүлээбэтэхтии көрөр уонна:

– Ээ, ол биир диэн ахсааҥҥа ылыллыа дуо, – диир.

– Һы, уонна этэҕин дуо, «отой биир да суох» диэн, биир баар эбит буолбат дуо, – Хаһырыа Маарыйа Кылаччы эмээхсини саҥа көрбүт киһилии одуулуур.

Өлөксөөнү – сээкэйи барытын муннун анныгар тиэрдэн көрөрүн иһин, Кылаччы диэн ааттыыллар.

– Ээ, па доҕор, ол биир үчэһэ мундуну астаахпын диэн киһи киһиэхэ кэпсэл оҥоһуннаҕай… – Кылаччы, эдэр кыыс уоһун онньото-онньото табаҕын хойуу буруотун туора үрэрин батыһа көрө-көрө, тоҕо эрэ куолаһын арыый да сымнатан саҥарар.

– Һы, аны биир мундубут – биир үчэһэ буолла, сотору биир кытах буолуо, хата, – Маарыйа хара хаастарын тас уһуктарын өрө тэрбэтэн сирэйин оттомноох аҕайдык туттар.

Мин Хаһыарыа эмээхсини кытта ыаһахтаһарын аан ыксатынааҕы сыҥаһа ороҥҥо олорон истэ-истэ сонньуйабын эрэ.

Кылаччы сирэй оһоҕун уотун үөттүрэҕинэн булкуйан күөдьүтэн биэрэ-биэрэ:

– Хайа, тоом, Маарыйа, кыраҕыт Охоноо ама дуо, ыарытыйар дэһэллэр этэ ээ? – диэн ыйытар.

– Аматыйта, үчүгэй… – диир Хаһырыа.

– …Табаҕыҥ сыта эчи үчүгэйин, «быыссай» дуу тоом… Саппыйаҥ да тэс курдук эбит ээ, кыратык кымаахтаан миэхэ бэрис эрэ, табаах тарпатах ыраатта, – эмээхсин өттүк баттанан турар кыыс көөчүктээбиттии быатыттан харытыгар иилэн тэйгэппит саппыйатын туппахтаан көрөр, бэркэ ымсыырбыт киһилии туттар, үгэһинэн, сөмүйэтинэн муннун төбөтүн ньуххаммахтыыр.

– Ээ бэрсэн бөҕө буо, биһиги диэн кэриэлинэр диэни билбэт, дэлэгэй, дьэллэм дьоммут, – Хаһырыа таайтарыылах соҕус тарбааһыннаах тыллары ыһыктар эрээри, Кылаччы ол аайы кыһаллыбат, киниэхэ анаммыт үгэ-хоһоон тыллары сэрэйбэтэ дуу, биитэр сэрэйдэр да табах «төлө туттаран» бэриһиннэрээри турар киһи кулгааҕын таһынан аһарара эбитэ дуу.

Маарыйа саппыйалаах табаҕыттан кырдьык да ботуччу кымаахтаан ылан, эмээхсин аҕалбыт эргэ хаһыатын кумааҕытыгар кутар.

– Дьэ бу бэрт… дьээ-э бу бэрт… оо, оҕом барахсан көр эрэ маны… – дии-дии Кылаччы хаһыатын кумааҕытыгар куттаран ылбыт табаҕын сыа-сым курдук суулуу тутан эрийэ-эрийэ, оронун диэки бөкчөрөҥнүүр, тиийэн – ньымааттаһан, киһиттэн «мүччү туттаран» бэриһиннэрбит «күндү аһын» убаһа тириитэ тэллэҕин анныгар кистии, куду анньар.

– Аны «оҕото» буолан хааллым… – Маарыйа миигин көрө-көрө сирэйин мылах гынан имнэнэр, ол аайы мин күлэ олорорбун биллэримээри ырбаахым бэлэнньигин ытыра-ытыра, тыаһа суох санныбын титирэстэтэбин. Мин эмээхсинтэн буолбакка, ордук Маарыйа кыыс бэрт дьиибэтик туттан-хаптан, араастаан хамсана-хамсана саҥарарыттан сонньуйабын. Хаһырыа бэйэтэ да иэйиэ да суох киһини өрүкүтэр бэрт бэтиэхэ майгылаах, тыллаах-өстөөх кыыс. Киниэнэ хас саҥарбыта-иҥэрбитэ, сэҥээрбитэ барыта күлүү-оонньуу кэриэтэ. Бэл бөрүкүтэ да суоҕу сатаан эридьиэстээн эргитэн, көргө-нарга кубулутан кэбиһэр тус-туһугар дьикти айылгылаах. Аҥаардас сибилигин күлэн тоҕо барыах айылаах, мүчүҥнүү-мүчүҥнүү саҥарар дьүһүнүттэн да киһи быара суох сытыах курдук, саатар сирэйэ ситэри тубустун диэн түөрэтэ эбир. Онтута күн уһаатаҕына, саас эбии хойдор.

Кылаччы эмээхсин хаҥас диэки табаҕын кистээн букунайан баран, аны хаптаһын быыс кэннигэр тугу эрэ хасыһар кэмигэр Хаһырыа:

– Өлөксөөн!.. Өлөксө-өн!.. – диир.

– Ыа-аа!.. Тугуй, тоом!..

– Бу тугу буһарбыккыный чугууҥҥа?..

– Туо даа? – эмээхсин истибэтэҕэ буолар.

– Чугууҥҥа тугу буһарбыккыный диибэ-эн!..

– Ээ… таах уу сылыйа турар…

– Уу даа… – Хаһырыа сэмээр соҕус сибигинэйэн саҥарар, халтаҥ сонун сиэбиттэн от сыатын тоҕо-тоҕо, өрбөх үтүлүгүн ылан, күтүр баҕайы чугуун тимир хобордооҕунан хаппахтанан уокка турарын хаппаҕын сэгэтэн көрөр. – Сэрэйбит сэрэх, хата тобус-толору мунду, – диэн үөннээҕинэн уҥа-хаҥас турулус-ирилис көрө-көрө ботугуруур.

– Кэбис, тыытыма, билигин кэлиэ… – мин быыс диэки көрө-көрө, дьүөгэм чугууннаах аһы кытта бодьуустаһарын буойабын.

– Һи-һи-һи!.. – Хаһырыа күлэр, состуокка сытар төбөтө хара хоруо буолбут үөттүрэҕи ылан, кыһыл чохтор быыстарынан чугуун анныгар сэмээр анньар уонна толору уулаах күөһү оргууй иҥнэрэр. Күөс иҥнэйбитигэр күһүҥҥү буһук саҕанааҕы эмис мунду хоргуннаах миинэ уокка тохтон сырдьыгыныы тыаһыыр, сыт-сымар тахсар.

– Эмээхсиэн, чугууннаах ууҥ үлүннэ, таһынан барда, кытаат, кэлэ оҕус! – Маарыйа хаһыытыыр. Мин туттуна сатыы-сатыы күлэбин… Кылаччы эмээхсин тиэтэл муҥунан таһынньахтанан кэлэн чугууннаах «уутун» кытыыга тардаары гынар да, уокка турар иһит итиитэ бэрт буолан, кыайан туттарбат. Ити ыккардыгар Хаһырыа:

– Бэйи, хаппаҕын арыйыах!.. – диэт тимир хобордооҕу эһэ тардан ылан, төһө да үтүлүктээҕин иһин илиитин сиэппитэ буола-буола, талыр гына состуокка быраҕар уонна соһуйан ахан өмүрэ-өмүрэ: – Хайыы!.. Мунду… мунду буһа турар эбит!.. – саҥа көрбүт киһилии туттар-хаптар, онтон миэхэ туһаайан: – Биир үчэһэ дьыраахпыт тоҕо да элбэҕээ-эй, хотуу-уй… – диир.

Эмээхсин «көрүөхтэрин көрдүлэр, аны кэлэн тугун кистээн» диэбиттии сэмээр кэлэн, дэлби сыа-арыы иҥэн саһаран хаалбыт хатыҥ хамыйаҕынан ээр-сэмээр «уутун» булкуйар, эргэлээх харахтарынан мэндээриччи көрө-көрө, күөһүн амтаһыйан айаҕа ньымыргыыр, саҥа-иҥэ суох.

Ити кэмҥэ, өлүү болдьохтоох диэбиккэ дылы, сирэй оһох чанчыгар – аҥаар эҥэлэйэ оһох кэннигэр саһан, аҥаара уот диэки быган, имиллибит убаһа тириитинэн туора харахтан кистии сабыллыбыт тымтайга – «чуус» диэбитинэн уоттаах чох ыстанар, тириигэ хатана түһээт буруолаппытынан барар, кыым кытарыҥныыр, сонно тута кэҥэрдии сыта тахсар.

– Тириини уот сиэтэ!.. – диэт Маарыйа кыыс туос тымтай сабыыта убаһа тириини, уот сиэн бургучуйа сылдьар сирин үтүлүгүн көхсүнэн сабыта охсо-охсо, хастыы тардар… Онно көрбүппүт тымтай, туома, тобус-толору мунду уонна күөнэх холбуу кутуллубута эбит.

– Хайыы, баһаан да балык турар!.. – Хаһырыа бу сырыыга кырдьык сөҕөр.

Кылаччы Өлөксөөн тымтайдаах балыгы саҥа түбэһэ харахтаабыт киһилии:

– Тыый, этэҕин да… Мин өссө отой да көрбөккө сылдьабын, хата… Сибилигин таһаардаҕа, ити эһиги эрэ киириэххит иннинэ, собуруокка кэтэҕэр олооччубун абарахтанаарыбын иҥиир көрдөнө сырыттахпына киһи киирэн тахсыбыта ээ, мин өссө били кыыс кэллэҕэ диибин, онтукайым оҕонньор тымтайдаах балыгын ууран тахсыбыт буолба-ат… – диир. Эмээхсин Хаһырыа биһиккитинээҕэр ордук улаханнык соһуйар-өмүрэр. – Оҕом эн Хаһы… ээ Маарыйа көрөҥҥүн тириибитин улаханнык сиэппэтибит дии, кыс оройунааҕы сылгы арбаҕаһа бэйэтэ да түүтэ көбө сүрдээх, кыым манна хатана сылдьан киһи көрбөтүгэр сиэбитэ эбитэ буоллар, дьэ кырдьыга, алдьархай тахсардаах этэ. Сорох-сорох харах-көс мөлтөөн, ити-бу да турары арааран, дьүүллээн көрбөт… – диэн эмээхсин кэпсэтии буоһатан букатын тиэрэ тардан, отой да атыҥҥа ханарытан, аралдьытан кээһэр…

Хаһырыа албынныыгын-түөкэйдиигин, кэриэлийэн гынаҕын диэн эмээхсини кытта аахса барбат, уруккуттан быһыыта-майгыта биллэр кырдьаҕас киһини кыйахаан тугу туһаныай.

Биһиги Кылаччы Өлөксөөнү кытта туох да буолбатаҕын курдук сээкэйи, өтөх иһинээҕини-таһынааҕыны кэпсэтэ түһээт, дьиэлээбиппит…

Болтуолаахтан тахсан баран, Дьэримиэйдээххэ таарыйан дьүөгэм Аана халтаҥ сон тиктэригэр сиик анньыһан көмөлөһөн, күө-дьаа буолан кэпсэтэ түһээт, сотору дьиэбэр таҕыстым.