Текст книги "Ийэм кэпсиир… (3 чааһа)"

Кэлии үрдүгэр түһэн аллаһыллыбыт иккис ойбоммутуттан, бастакы ойбонтон итэҕэһэ суох балыгы бастыбыт, үксэ мунду.

Баһылай кэлии хаспыт ойбонноро көлүйэ муҥутуур дириҥэ, атын эҥээрэ эргиччи биир кэлим үһү: «Бу икки ойбон кэннэ, алларан туһата суох…» – диир. Дьабарахаан Бэрэтэ, кырдьык да, чөрү-чөкөччү, кэлии хаһан куйуурдаан ыларга бэрт табыгастаах көлүйэ. Саас, быгыы балыга, ыам саҕанааҕы собо көлүйэҕэ, салгыы көрдүгэттэргэ киирэн кутуллан баран, манна чүөмпэтигэр хаалан кыстыыр үһү.

Тымтайбытын күөнэҕинэн, мундунан толордум. Хаппаҕын сабан быатын баайан кэбистим. Кыл хааны аҥаарынан быччыкыны хааланан баран сөп буоллубут. Дьиэбит тэйиччи, инчэҕэйинэн итиччэ балык да соһуута сыанан-арыынан аҕаабат суол.

Икки ойбону солбуһа-солбуһа булкуйдубут. Бу сырыттахпытына үрдүбүтүгэр эмискэ: «Даах!.. Ды-раах!..» – диэн кэһиэхтээх саҥа эймэммитигэр көрбүппүт, саҥа кэлбит тураах көтөр киэмсийбиттии туттан суптукуччуйан ааһан иһэр эбит… Төбөтүн төҥкөс гыннаран биһигини көрдө онтон «чэ, хайа, бу да дьону сэҥээрэн» диэбиттии төттөрү хонойон, эбиитин саахтаан «ньылк» гыннаран кэбиһээт, Сатаҕай күөлүн туһаайыытынан, атын аҕайдык дьоһумсуйан, көтө турда…

– Тураах кэлбит!.. – куйуурбун эргитэн куоҕаҥната туран саҥа аллайа түстүм.

Баһылай, оол курдук, тиит тумул тыа үрдүнэн баран эрэр турааҕы, талах туркутун үөһэ олорон батыһа одуулаһа-одуулаһа:

– Дьэ атын киэбирии дии… Маа бэйэлээх ааһарбын аны көрүөхтэрэ суоҕа диэн саатар саҥалаах буоллахпыт һы-һы…

– Сатаҕай диэки барда дии.

– Дэрдэм муҥутаан оннооҕу куйуурдьуттарга киһиргии барда ини…

– Бу айылаах балык сытарын көрөн баран тоҕо эҥкээрэн элиэтээбэт, эргийбэт?

– Киһи көрбөт кэмигэр кэлиэҕэ. Киниэхэ баҕас – баҕа, чоху да мааны ас ини. Баччаҕа үгэс быһыытынан иккилии буолан аалыҥнаһыахтаах этилэр ээ, тоҕо соҕотоҕун сохсороҥнообут көтөр эбитэй.

– Төһөҕө сымыыттыыр, тураах?

– Бу ый бүтүүтэ, кэлэр ый саҥатыгар. Билигин оттон кэллэ-кэлээт иккиэн, доҕорунуун уйаларын оҥостубутунан, сөргүппүтүнэн барыахтаах этилэр…

– Ити кэргэнэ суох, сулумах тураах буолуо, – мин күлэбин.

Баһылай өрө хантаарыҥнаан халлааны көрө-көрө:

– Буолуо… буолуо… – диир. – Аны түүн тоҥорбот чинчилэннэ, сарсын, өйүүн халыҥ хаар түһээри гынна, хайа муҥун үллүктээн бүппэт хаарый доҕор, – диэн күнүн-дьылын сылыктыыр, уҥа-хаҥас сыыҥтаан тардырҕатар, сааскы сабытай салгын килэриччи сиэбит сирэйин ытыһынан имэриммэхтиир. Мин Баһылай халлааны одуулаһан молооруҥнуур хап-хара сирэйин көрөммүн күлүөх санаам кэлэр, «бэйэм да дьүһүнүм итинтэн ордубатаҕа чахчы» дии саныыбын.

Син уһуннук тэпсэҥнэстибит. Ойбоннорбутуттан баһаам балыгы бастыбыт. Илдьэ барыахтаах балыкпытын туркубутугар ууран кэлгийдибит, ордубут балыкпытын чөкө мунньан, балбаахтаан кэбистибит. Куйуурбут сэбин-сэбиргэлин барытын хааллардыбыт, аныгы сырыыга сыарҕалаах оҕуһунан кэлэн ойбонноон баран, сээкэйбитин олоччу тиэнэн төннүөхпүт.

Көлүйэ ортотугар хараарсар дьону ыраахтан таба көрөн, төрүүр-ууһуур дойдутугар кэлбитэ ырааппыт боруллуо көтөр, биһиги тоҥуу хаары оймоон киирбит аартыкпытыгар сонос соҕус куруҥах тиит үүнэн турарыгар кэлэн сахсас гына олоро түстэ. Саһархай сойуо тумсулаах төбөтүн хамсатан уҥа-хаҥас көрүөлэннэ, түүтүн-өҥүн оҥостон иҥнэҥнии-иҥнэҥнии сүгүллэҥнээтэ. Бу тойон көтөр Сатаҕай күөлүн куйуурдьуттарын ойбонугар өрүү баар сураҕа иһиллэр. Киһиэхэ үөрэнэн, ытыктаан кини бэйэлээҕи ким да тыыппатыттан, соҕотох өстөөҕүттэн, икки атахтаахтан да соччо толлубат буолбут быһыылаах. Сорох нэһилиэккэ боруллуо этин минньигэһиргэтэн сиир дьон баар буолааччылар. Баараҕадыйбыт дьүһүнүттэн-бодотуттан сылыктаатахха бэрт кырдьаҕас, аарыма көтөргө холоонноох.

– Бээ, көтөрбүтүгэр ирээттиэххэ, бачча кэлэн кэтэһэн-манаһан олорор кырдьаҕаска, – Баһылай куйуурун балыгыттан бөдөҥүн талан, хас да собону бобуччу тутан, көлүйэ уҥуоргу кытылын диэки тиийэн, атаҕынан хаары хаһыйа тэбиэлээн баран, чөкө ууран кээстэ, көтөрүгэр сүгүрүйэн тугу эрэ ботугураата…

Куйуурдуур сэппитин, балбаахтаабыт балыкпыт үөһэ адаарыччы мунньаат, Баһылай туркутун соһон, мин кэнниттэн үтэн, баарыын оймоон киирбит суолбутунан айаммытыгар туруннубут.

Аартык куруҥаҕар түһэн олорбут боруллуо, чугаһаабыппытыгар, бобо кытаахтаабыт мутугуттан тэбинэн кэбиһээт, атырыа куорсуннардаах адаарыйбыт аһара улахан кынаттарын даллаппытынан, киниэхэ ирээттэммит собону көрдө-көрбүтүнэн, көлүйэ уҥуор баран сохсос гына түстэ. Үрдүбүтүнэн быластаан ааспыт тойон көтөрү «эчи тоҕо баҕас үскэлэй» диэн сүрдээҕин сөҕө санаан аһардым. Ыраахтан да кыҥастастахха сүүнэлээх көтөр эрээри, чугастан, субу олорор, көтө сылдьар боруллуону харахтыыр – чыҥха атын көстүү…

Көтөрбүт балыгын тоҥсуйа хаалла, биһиги тумуһах кэтэҕэр киирэммит – көлүйэбит харахпыт далыттан сүттэ. Боруллуо, ирээттэммит балыгы эрэ сиирэ чуолкай, балбаахтаммыкка чугаһаабата биллэр. Тураах, суор да ити айылаах үҥүү-өргөс араастаан адаарыйбыт сэптээх-сэбиргэллээх «айаҕа» дэлэҕэ да түспэт. Бары да сүрдээх сэрэх көтөрдөр…

Борук сарсыардаттан аһаабакка, онно эбии ыраах сири хааман, куйуурдаары сүүрэн-көтөн, үлэлээн-хамсаан лаппа аччыктаатым, куртаҕым курдьугунуу-курулуу тыаһыыр. Баһылай да ууну хото иһэр чэйимсэх киһи, тамаҕа хатан утаппыт буолуохтаах. Аччыктаабыт санаабар – үөлүллүбүт, хоргуннаах эмис мунду сыта муннубун кычыгылатарга, сыата-сымата уокка тохтон сырдьыгыныы тыаһыыра кулгаахпар иһиллэргэ дылы.

Маҥнайгы омуммутугар биир тыынынан син мэнээк сири баран баран, кэлин сотору-сотору тохтоон, тыын ылан хаста да сынньанныбыт.

Сарсыарда көрөн ааспыт киэҥ толоон кытыытынааҕы тоҥууларбытыгар хабдьылар түһэн биир да бүттэтэ суох гына таапарайдаабыттар. Сахаарка обургу кэлэн кэрийэ охсон барбыт, тоҥуу туорай маһын анныгар туһахха иҥнибит хабдьылар түүлэрэ хаалбытыттан тойонноотоххо хас да иҥнибит быһыылаах. Толоону эргийэ барар тоҥууларга өссө төһө сөрөммүтэ биллибэт, биһиги суол кытыытынааҕыны эрэ көрөбүт.

Сахаар айан суолунан дайбакка, Арыылаахтан, чопчу, бу туһахтаах тоҥуулардаах толоонугар, тыанан хайыһарынан тэбэн киирбит. Олорор эбэтин тыатын саҕатынааҕы талахтарга эмиэ туһахтыыр, онтон манна быһа суол үктээн ыырданардыы оҥостубут.

Уол хайыһарынан сыыйдаран суолга тахсыбыт сиригэр сынньанныбыт, халлаан нуһараҥнаан отой сылыйан хаалла. Күнүс хаар соччо түспэт курдук этэ да, биллэр-биллибэккэ уоран түһэн лаппа кыраһалаабыт: табысхаан бөлүүн онньоҥхолообута омооннонон эрэ көстөр буолбут. Арай Сахаар өтөрдөөҕүтэ кэлэн барбыт хайыһарын суола үүт үрүмэтинии чараас кыраһанан бүрүллүбүт. Сарбынньахтаах көп хаарга турку чэпчиир.

– Эр бэрдэ хас да күннээҕи күөһүн булуммут быһыылаах, дьэ сүрэх-бэлэс барахсан диэтэҕиҥ: онно көр – Сахаарка, манна көр – Сахаарка, – Баһылай булчут уолу хайгыыр, төҥкөйөн кыыл суолун хайар киһилии хайыһар суолун кыҥастаһа-кыҥастаһа эмиэ туур-таар сыыҥтыыр. – Туут хайыһарынан дайар эбит дуу, бу хаар сыстыбата буолуо дуо, – диэн кимиэхэ да туһаайбакка эрэ ботугуруур. – Туут… туут хайыһар, чуолкай доҕор… – диэн бэйэтин санаатын бэйэтэ бигэргэтэн биэрэр.

– Быйыл саас Мотуруун эмээхсин Күртэ Хабырыыллыын күннэтэ да кэриэтэ хабдьы миинэ иһэн абыраннылар быһыылаах, – диибин.

– Тыый, булчут уолламмыттарын баҕас билбит дьон, ити уолуҥ кыра булдугар барытыгар дэгиттэр ээ, дьороҕойо сүрдээх, тыа иччитэ бэйэтэ да оҕо киһиэхэ дьэллэм буолааччы, ол биһигини кырытыннарбытын иһин… Буутун этэ бустаҕына – улаханыгар да бэрт киһи тахсыах чинчилээх, хаамарын оҕото эҥинэ сүрдээх. Чэ, ол эрэн «түөкүнү» наһаа хайҕаамыахха, инникини тымтыктанан көрбүт суох, – диэн Баһылай уол иннин быһа этимээри «тылын төннөрөр».

Сахаарка хас күн аайы хара тыатыгар тахса турар: кураанах да буоллаҕына курутуйбат, суох да буоллаҕына сүөм түһэн сөҥүдүйбэт – биир кэм сэргэхтик туттан өрөйө-чөрөйө сылдьар майгылаах. Дьаныардаах буолан, төһө да үксүн кураанаҕы куустар, син биир хаһан эмэ, баай Байанайын өлүүтүгэр, ирээтигэр тиксэр. Төһөнөн сыранан, сылбанан бултуугун да, соччонон үөрүүлээх. Сүрэхтээх-бэлэстээх үлэһит киһи диэн, көр, оннук. Дэлэҕэ да «көрдөөбүт көһүйэ көмүһү, сылдьыбыт сыыһы булар» диэн өс хоһооно үөскүө дуо…

Халлаан боруорсуйа быһыытыйда, солото суох үлэлии-хамсыы сырыттахха кэм-кэрдии биллибэккэ кээрэнэр. Күнүс төһө да ылааҥытыйдар, күн киирдэҕинэ киэһэ дьыбарсыйар, хамсамматахха киһи дьагдьайан тоҥуон да сөп. Оттон Баһылай биһикки тоҥуох эрэ быһыыбыт суох, хата, дэлби харса суох хааман тиритии-хорутуу мааны. Табысхаан бэргэһэбин уһуллахпына – төбөбүттэн үрүҥ чаан бургучуйар…

Арыылаахпытыгар киирэн эрдэхпитинэ, холкуос бэтэринээрэ Дьаакынап Маппый ээй кытыытыттан тоноһон, куруҥах кэрдэн, долгучуох тиэнэн иһэн биһигини ситээри, аллаах оҕуһун атын аҕайдык һаттаан-һайдаан ойоҕолуу сиэллэрэн сэксэлдьитэн кэллэ.

– Балык диэн баһаан ини?.. – Маппый аралыгар үктэммэккэ эрэ омоох суолга дьырас гына түһэр.

– Син курдук… – диир Баһылай.

– Быччыкы дуу, мунду дуу? – аргыспыт дөрөтүн илиитигэр эрийэн кылгата-кылгата токкоолоһор.

– Соболоох да, мундулаах да, күөнэхтээх да, – мин Баһылай хоруйдуон иннинэ саҥара охсобун.

– Бачча элбэҕи ыраах сиртэн соһон-сыһан кэлбиккит дии, сыарҕа үөһэ быраҕан кэбиһиэххэ…

Биһиги саатар эрэ буоллаҕа, көмөлөөн балыктаах туркубутун хаппыт куруҥах үөһэ лөглөтөн кэбистибит. Маппый көлөтө Дьөрөөкүйэ – аллаах оҕус, сыарҕата кыычыгыр-хаачыгыр тыаһаан хамсаабытыгар бараары дьүккүҥнээбитин, дөрөтүн тардан тохтоттум. Оҕус «пуус» гына тыынар, «бу туох ааттааҕы эбии тиэйдилэр» диэбиттии кэннин хайыһан сөбүлээбэтэхтии күлтэччи көрөр…

Дьөрөөкүйэ сыҥааҕын аннын тарбыы-тарбыы арҕаһын туппахтыыбын. Үчүгэй илиигэ сылдьыбыт көлүүр оҕуһа сааска диэри күһүҥҥү туругун ыһыктыбатах. Дьөрөөкүйэ сыҥааҕын, сүнньүн тарбаттараары таллаҕар кулгаахтарын ньылатан, харахтарын симириктэтэ-симириктэтэ таалан турар. Холкуоспут көлүүр оҕустара бары даҕаны чычаас баҕайы быһыылаах барахсаттар.

– Баһылай, уоттааҕыҥ буолаарай? – диир Маппый.

Биһиги киһибит төһө да табахсыта суох буоллар, мэлдьи испиискэ укта сылдьар үгэстээх: оҕолоругар кэһиитин окко суулаан эт кырбаһа аҕалбыт киһилии, хоонньун хастан халтаҥ сонун иһинээҕи сиэбиттэн быһа тардыллыбыт сиэрэни кытта уонча сото сабынан холбуу эриллэ сылдьарын Маппыйга уунар.

– Хата эн табаахсыта суох киһи укта сылдьар эбиккин, мин умнан кэбиспиппин, табаахтаабакка «бүөлэнэн» иэдэйии буолла… – бэтэринээр чараас суккун сонун сиэбиттэн саппыйалаах мохуоркатын ылан хаһыат кумааҕытыгар куттан табахтыыр. Хатан табах хабархай сыта сонно тута муннубар биллэр, бэл Дьөрөөкүйэ буруо сытын ылан, кытыан чурумчулаах хап-хара силтэҕэр муннун хамсатан ылар…

– Ити ээй куруҥахтаах ырата эбит дуу?

– Ээ, чугастааҕыны чордоон бүтэрбиттэр, дьоҕойон онтон-мантан тоностум.

– Буолумуна… – Баһылай суол кытыытыгар үөл тиит лабаата сытарын ылан тосту үктээн кылгатан баран, ынах этэрбэстээх атаҕын эргичиҥнэтэ сылдьан «топ-топ» охсуолаан тэбэнэр.

Маппый өрүһүспүттүү иҥсэлээтик оборбохтоон табахтыыр.

Дьонум оҕустарын сыарҕатыгар өйөнөн олорон сээкэйи баллыгыраһаллар.

– Куораттан бүгүн боломуочунай тахсыбыт, – Маппый сонунун кэпсиир.

– Хас киһи?..

– Соҕотох.

– Урут сылдьыбыт дьонтон дуо?

– Һуох… Отой атын киһи…

– Кимиэхэ түстэ?

– Биһиэхэ.

– Сөп-сөп…

– Хассабыык кыыс Балаҕаччыттан буоста аҕалта… – Маппый «чыырк» гына тииһин быыһынан силлиир, хоссоох этэрбэһинэн хаары хаһыйа тэбиэлиир, көхсүн этитэр: – Баһылаайаптарга «хара сурук» кэлбит…

– Оо… хайаларыттан, нохоо?..

– Өлөксөйдөрө… – бэтэринээр өрө тыынан ылар, борук-сорук да буоллар, сирэйэ куһаахарык буолбута чуолкайдык көстөр.

– Паа-ыаа… тоҕо куһаҕанай доҕор, дьэ буолар да эбит… Бастакы ыҥырыкка барта ээ, ити айылаах сылдьан баран өлөн хааллаҕын көр.

– Дьэ диэмэ да… – аара сиппит аргыспыт, табаҕын төрдүгэһин суол кытыытынааҕы тоҥуу хаарга тыган кэбиспитэ кыыма ыһылла-ыһылла тиийэн түһэн баран умулунна, сип-синньигэс буруо өрө сыыйыллан тахсаат, тута тарҕанан, симэлийэн хаалла…

Куһаҕан сонун кэпсэммититтэн халлаан кытта хараастан эбии хараҥарбыкка дылы ыаһырда. Дэриэбинэ диэки ыттар үрэр саҥалара иһиллэр. Ханна эрэ тыа быыһыгар модьугу кутуйаҕы «үүрэн» тохтоло суох уһуутуур.

– Бээ, доҕор, бөрүкүтэ суох эрэ сонуннаах буолбатахпын, Кытык Маарыйа тиийээт да кыыс оҕоломмут, – диэн Маппый аны үчүгэй сонунун кэпсиир.

Бэҕэһээ Таһарахтыыр уола атаҕа суох Өлөксөй эдьиийэ Маарыйаны сыарҕалаах атынан Балаҕаччыга илдьибитэ. Онто ол, тиийээт да, кыыс оҕоломмут. Хата аара, сиргэ быстарбатах. Кытык «ыраахпын» дэнэн бэйэтин билиммэккэ сылдьыбыт.

– Һэ дьэ: биир – өлөр, биир – төрүүр, – Баһылай сарыы үтүлүктэрин ытыһынан ньилбэгин суураланар. – Олох диэн оннук… Барыбытын да, иннибитигэр туох-туох күүтэн турарын ким билиэ баарай. Киһи өлбөтө кэллэҕинэ диэн букатын үөн буоллаҕа, оттон «айанныыр, аттанар» күнүҥ-дьылыҥ ыган-хаайан, тиийэн кэллэҕинэ, «ынарааттан ыҥырык» ыыттахтарына, тугу этиэҥ баарай, эйигин, арааһата, эдэрэ-эмэнэ диэн тала-сыымайдыы, араара барбаттара буолуо ээ…

– Оннук… – Маппый хонноҕор кыбынан олорбут ытыһа илдьирийбит өрбөх үтүлүктэрин кэтэн кэбиһэр. – Бардахпыт дии. Мас да аҕыйах, олорон барыаххайыҥ, – диэбитигэр Баһылай аккаастанна:

– Бу ыккардыгар мин сатыылыам.

Маппый көлөтүгэр кэлэн дөрөтүн ылар:

– Аана, оҕускун мииммэккин дуо?

– Һуох… – сыарҕа иннигэр тахсан мас үөһэ олорунан кэбистим. Бэтэринээр тиэйэн иһэр долгучуоҕа аҕыйах, сонос соҕус төбөтө эмэхтээх, тоҥсоҕой тоҥсуйбут кумалааннаах эҥин куруҥаҕы кэлгиэтэ суох чөкөппүт.

Маппый аралыгар үктэнээт, бэрт чэпчэкитик оҕуһун үөһэ ойон тахсар. Аллаах оҕус ону эрэ күүтэн турбуттуу, сыарҕатын хоҥнору тардан хаачыгыр гыннараат, хааман таһынньахтаабытынан барар.

Дьөрөөкүйэ – кырдьык да, аллаах оҕус – холкуос от-мас тиэйэр көлөлөрүттэн биир хаамыылаахтара. Ол да иһин ыраах айаҥҥа барыы буолла да былдьаһыкка сырыттаҕа. Үчүгэй, аллаах оҕус – ортоһуор хаамыылаах аттан төрүт хаалбат. Аны ат курдук ыҥыырдаммата, судургута сыттаҕа.

Дьөрөөкүйэ кудуччу хааман иһэн, сайын, бырдах, күлүмэн үгэнин саҕанааҕы от кээһиитигэр көлүллэ сылдьар оҕустуу, кутуругунан уҥа-хаҥас охсуоланан дэйбиирдэнэн ылар. «Арааһата хаһаатыгар тиийэ охсоору кыдьыгыран гынан эрдэҕэ» диэн арааһы саныыбын.

Арҕаа саҕахха халыҥ былыт аһыллыбытыгар кытара кыыспыт күн уотун саһарҕата «бу дьон өтөхтөрүгэр билигин да тиийэ иликтэр эбит дуу доҕор» диэбиттии оҥойон турда…

«Түүҥҥү тойон» үрүҥ хаххан – табысхаан бэргэһэм туртайарыгар саантаан үрдүбүнэн, бэрт чугаһынан, тыаһа суох сыбдыйан көтөн тэлээрэн ааһар. «Һук!..» – диэн соһуйан ылабын. «Аны ханан эрэ биллибэккэ көтөн кэлэн куйахабын кымаахтыа» диэн тула-мала көрүөлэнэбин…

Оҕус үөһэ дьоройон испит бэтэринээр аргыспыт, хараҥаны харахтаммыт хахханы таба көрөн, ньыкыйан баран, уоһун үмүрүтэн кутуйахтыы «чууп-чыып» диир. Ааһа көтөрдүү ньулуйбут тыҥырахтаах көтөр, кынаттарын сатамньыта суохтук куймарыс-иҥнэрис гыннаран, саҥа хоту эргиллэн киһиэхэ тэлээрэн түһэр, ону эрэ күүтэн олорбут Маппый: «Һуу!..» – диэт, үтүлүктээх илиитинэн даллах гынар. Үрүҥ хаххан соһуйуу бөҕөтүн соһуйан тубус-туруору өрө хойуостанан тахсар, эбиитин соһуйбут-өмүрбүт омунугар холлон кэбистэ быһыылаах, хараҥаҕа Маппый: «Па-ыы!..» – диэбит саҥата иһиллэр…

Баһылаайап Өлөксөйү – көрбөтөх киһим. Быркылаахха кэлиэм иннинэ сэриигэ барбыт. «Хайдах эрэ дьүһүннээх-бодолоох буолла, хаарыан чэгиэн бэйэлээх киһи кэмин иннинэ быстах былаҕайга былдьаттаҕа» диэн дьонум сибилигин кэпсэппиттэрин саныы истим…

Тибии тибэн дэхсилээн, ханан да оллура-боллура суох суол устун сыарҕа биир кэм сыыйыллар. Дьөрөөкүйэ харбыалаһан түһэн хаамара түргэнэ сүрдээх, Баһылай кэннибитигэр тэйиччи хаалла… Өтөхпүтүгэр киирэн истэхпитинэ оҕуспут аны сиэлэн сэксэлдьийдэ, Маппый дөрөтүн тардан наһаалаары гыммыт көлөтүн буойар. Дэриэбинэ иһинээҕи уһун кыһыны быһа таастыйа чигдитийиэр диэри тэпсиллибит чаакы суолга киирбиппитигэр, Дьөрөөкүйэ баллайбыт туйахтара киэһээҥҥи дьыбарга атын аҕайдык сатарыы тыаһаан чабыргаспыттарын истэн, хас да ыт сүүрэн кэлэн, балык сытын ылан өрө хантайан молооруҥнаһа-молооруҥнаһа сыарҕа иннигэр-кэннигэр сылыпычыстылар, эккэлээн кутуруктара эйэҥэлээтэ.

Дьиэ таһыгар бүтэй айаҕар кэлэн тохтообуппутун көрөн, Ыстапааннаах тэлгэһэлэригэр оонньуу сылдьыбыт Баһыычааннаах сүүрэн бытарыһан кэллилэр. Бэл Биэрэ баччааҥҥа диэри таһырдьа сылдьыбыт, тииҥ кутуруга буодьулаах мукуу бэргэһэтин тэтэрбит иэдэстэрдээх туолбут ый курдук бэлтэҕэр сирэйигэр толору кэтэн бэспэллэн туран, туркулаах балыкпытын түһэрэрбитин кыҥнаҥныы-кыҥнаҥныы одуулаһар, онтон биһиги кэлбиппитин кэпсии охсоору, улахан сонуну тиэрдээри, дьиэтигэр сүүрэн мөкүнүйэр.

Бүгүн уонна сарсын сиирбитин ордорунан баран, балыкпытын ыал-ыал аайы үллэрэн, түҥэтэн кэбистибит. Өлгөм балыгы бултаан кэлбиппитинээҕэр, дьоммутугар өлүүлээн ыалларбытын үөрдүбүппүт туохтааҕар да астык, булчут киһиэхэ – булт бэриһиннэрбит киһитин үөрүүтүттэн ордук туох да суох.

* * *

Киристиэп таҥара ааспытын кэннэ халлаан күнүс улаханнык хото ириэртэлээн, отун-маһын иэччэхтээн баран эмискэ тоҥордо. Оҕонньоттор: «Өтөр-наар маннык муус тоҥот буолбутун өйдөөбөппүт, арай, аккыырай аартыга солонор сааһыгар, толоон тор хаарын мууһа тутуму куоһарбыта…» – дэһэллэр. Ордук уһаабыт тоҥот – тоҕус хонуктаах үһү.

Буолкап Сэмэн уола Сэмэҥкэйдиин, тутуу былдьаһан, Түҥ өрүс диэки Дээҥдэ үрэҕэр тоҥоттуу бардылар.

Намыынаптартан Оччугуй Миитэрэй Айдаҥтан үс көс курдук ыраах сытар Ыарҕалаах диэн күөлгэ, эргэ үүтээниттэн сылдьан, хайа эрэ алыыны биир тайах быһа охсон ааспытын, икки түүнү быһа сырса сатаан баран, сиппэккэ, сырата-сылбата эстэн, бырда быста сыһан кураанах эргилиннэ. Булчут бартын кэннэ халлаан саатар күнүс ириэрэн, тоҥотун чарааһатан кээһэн атахтаабыт, Миитэрэй этэринии «ыт атаҕын туттарбыт». Урут сорох саас тоҥоттоон Ыарҕалааҕын үрүйэтигэр хаста да тайах охторбут киһи санаата батарбакка, арыый эрдэлээн хаалан «күөх эттэммит», саатар эдэр ыта Моойто булдун ситэн тиийэн үрэ-үрэ тохтоппокко төттөрү төннөн хаалар үһү.

Оччугуй Миитэрэй тоҥоттоон кэлбитин кэннэ Кыра Баһылай Дьабадьы Хабырыыллыын, халлааннарын кубулҕатын көрө-билэ сылдьан, биир сарсыарда тыҥ хатыыта туран, үс хонукка сиир өйүөлэрин ылан, туут хайыһардарын кэтэн, ыттарын Маанчыктаах Кыраһаны уонна Модьу ытын Харабылы илдьэ Лүксүгүн эбэ кэтэҕэр, Муҥхаарыма үрэҕэр тоҥоттуу бардылар.

Бэйэтэ да тоҥот ордук уотаҕата буолла быһыылаах. Оҕолор сарсыарда өтөхпүт таһынааҕы тыаҕа тахсан муус-хаар үрдүнэн сырсыакалаһабыт. Биэрэни бойбоччу таҥыннаран сиэтэ, батыһыннара сылдьан үөт үнүгэһин тоноон киллэрэн оонньуубут, кыра кыыс «мин эмиэ…» диэн тылланан үөл талаҕы бүк тардан, кыракый тарбахтара эймэҥнииллэр.

Урут Тээкиччэҕэ олорор эрдэхпитинэ ийэм биир саас күөл кэриититтэн үнүгэс тоноон аҕалан, миигин оонньоотун диэн, сандалы үөһэ уурбутун, түүлээх үөн диэммин, куттанаммын, бэрт уһуннук остуолу эригийэ сылдьыбыппын өйдүүбүн.

Уолаттар хороонуттан саҥа тахсыбыт дьирикини бууттара быстарынан сырсан этэрбэстэрин тилэҕэ хараарар. Чохчойон олорон күрдьүгэс угуйар саҥатын үтүктэн ытыстарын холбуу тутан: «Убук-убук-убук-убук!..» – диэн саҥардахтарына, тыа быыһыттан биирдиилээн дьирикилэр, кутуруктарын хоротон, тохтоон тыас иһиллэнэ-иһиллэнэ, киһи аттыгар бэрт чугас кэлэллэр.

Саас аайы хороонуттан тахсыбыт тыһы дьирики атыырын ыҥыран угуйар саҥата тыаҕа дэлэй, киһи мэлдьи истэр. Халыҥнык тоҥоттообут саас – күн уота хаарын үрдүн ириэрэн баран тоҥорбута сүрдээх халыҥ буолар, сорох сиринэн үс илиигэ тиийэ сыһар. Ол айылаах халыҥ килиэ муус күнүс сылыйбытын да иһин ирэ, уулла охсон биэрбэт, онон бэл күнүстэри тааҕы-таах уйдара сылдьаҕын.

Муус тоҥот устун киһи эрэ хаамтар-хааман бара туруох курдук. Эргэнэ хара тыа бэйэтэ да «кэл, кэл манна…» диэн киччим кистэлэҥин көрдөрө сатаан, көөчүктээн ыҥырарга, бииртэн-биир арыллан иһэр сааскы сэргэх көстүүтүнэн ойуур улаҕатыгар угуйарга дылы…

Эбээ, былыр, биһиги нэһилиэккэ Тоҕуу диэн уол оҕо, эмиэ бу курдук муус тоҥокко оонньуу сылдьан, тыа устун мээнэ бардар-баран, тэлэһийдэр-тэлэһийэн, устунан мунан хаалбытын туһунан кэпсээбитэ. Ол уол хайа эрэ үрэх тоҕойугар тиийэн түүн хоммут… Сарсыныгар туох да сүрдээх ириэрии буолбут, били халыҥ муус тоҥот ууллан суугунас көмүрүө хаарга кубулуйбут. Тоҥот устун мээнэ уччуйбут уол суола-ииһэ хантан көстүөй, Тоҕуу дьоно тибис-тиэрэ сиргэ көрдөөбүттэр… Атах балай мээнэ баран хоргуйан өлүөн, хата, булчут киһи ыта тайаҕы батан, инньэ биир ааттаах үөгүлүүр үрэх баһа сиринэн эргийэн төннөн иһэн, оҕоҕо түбэһэ түспүт. Ыт билбэт оҕотун иччиргээбэккэ ааһа турбут. Уол, сиргэ быстаран өлүө суох быатыгар, көмүрүө хаар устун ол ыт суолун батан булчут холомотугар тиийэн тыыннаах хаалбыт…

Онон улахан тоҥот кэмигэр тыаҕа мээнэ тахсан бара турар кутталлаах. Тоҥокко тыа бэйэтэ да – киһини ыҥырдар-ыҥыран, угуйан илдьэ бара турар, тылынан сатаан этиллибэт дьикти угаайылаах, абылыыр күүстээх…

Кырдьаҕастар этэллэринэн муус тоҥокко кыра харамайдар сир уларыйан айанныыллар, «хамсыыллар» үһү. Бэлиэлээх, солоҥдо, муҥур, тииҥ, саарба – килиэ муус устун бэрт дөбөҥнүк тыбыгырайан отой ыраата ыырданаллар дииллэр. Ол да иһин буолуо, күһүн бултанан кураанахтаммыт дьиэ таһа, саас хамсыыра-харамайа бэрт дьиктитик элбиир, үксүүр. Тоҥот устун айаннаан кэлбит харамайдар ириэрии буоллаҕына ол тохтообут сирдэригэр ханыы, доҕор булан иссэн төрүүллэр-ууһууллар. Күһүн онон булт-алт эмиэ дэлэйэр. Ийэ айылҕа котоку, ис-иһигэр киирдэххэ, бэйэтэ туспа үгүс-элбэх суруллубатах кистэлэҥнэрдээх, таайыллыбатах таабырын кэриэтэ аата-ахса биллибэт араас элбэх киһини сөхтөрөр дьиктилэрдээх. Ону – «тобуллаҕас, чуор кулгаахтаах», «кыраҕы харахтаах», «сэргэх куттаах» эрэ айылҕа оҕото барахсан силигин ситэри сыныйан толору өйдүүр.

Икки атахтаах кэннэ саас тоҥокко тайаҕы бултаһан «омоллоон олоҕун, дьэргэстэй ыһыаҕын» ыһааччылар – бөрөлөр. Тоҥот саҕана атыыр тайах муоһун устар, онон көмүскэнэрэ суох хаалбыт аарыма лөкөйү даҕаны дөбөҥнүк тардаллар. Үөр бөрө тоҥот үрдүнэн суптукуччуһа сылдьан кыылы киһилээбэттэр. Дэлэҕэ да «бөрөлүү батыы» диэн өс номоҕо үөскүө дуо. Күтүр адьырҕалартан арай «мэппэрдээн» оҕонньор оннук аньыыга киирбэт, тыатааҕыны тоҥот мууһа уйбат. Отой халыҥ муус тоҥот хастыы эмэ сыл буола-буола, дэҥ кэлэн ааһар.

Тоҥокко кыанар булчуттар тайаҕы хайыһарынан сырсан сонордууллар. Мас хайыһар, сыа хаара суох килээй мууска түргэнник элэйэн, саркааҕыран хаалар. Онон туут хайаһары ордороллор.

Кыра Баһылай сылгы тыһынан тиирэн оҥорбут, киһини түөһүн тылынан эрэ уһуннаах, бэрт чэпчэки, кылгас хайыһарын сүгэн барбыта. Туут хайыһар көннөрү мас хайыһардааҕар сыыдам, ол эрээри чахчы үөрүйэх эрэ киһи миҥэ гынар «көлөтө». Биһиги, оҕолор кэтэн баран хаамтахпытына умса баран түһэ сылдьааччыбыт, оннук халтархай. Хата ол оннугар, өскөтүн мас хайыһарынан сыырга, эниэҕэ тахсаргар халты тэбинэн төттөрү түһэр эбит буоллаххына, туут хайыһарга оннук кыһалҕа суох: кэннин диэки сүргүөхтэнэн тиириллибит тыһын тириитэ, хайыһар кэннинэн бардаҕына түүтэ туран кэлэн, тохтотон кээһэр.

Туутунан сылдьа үөрүйэх эр бэртэрэ, тоҥот саҕана, от-мас быыһынан отой лыах курдук тэлээрэ көтөллөр үһү. Тоҥокко тайаҕы бэйэлэрин чахчы кыанар, быһый уонна кыыл ханна, ханан бүгэн, хорҕойон турарын, куоттаҕына хайа хайысханан түһүөхтээҕин билэр улахан булчут эрэ дьон сырсаллар. Тайаҕы бултуурга булчут ыта сүрүн суолтаны ылар, киһи эрэ ыта барыта кыылга дэгиттэр буолбат. Ол эрээри тайаҕы ыта суох сырсан бултуур хоһууттар эмиэ бааллар… Отой былыр, саа-сэп киэҥник үөдүйэ илигинэ, эрбэх үрдүгэр сэттэтэ эргийбит уол оҕо уон уһуктаахтара, киһи киэнэ кэрэмэстэрэ, сыыйыылара саас тоҥокко, хайыһарынан хас да хонугу быһа, бөрөлүү батан сиппит тайахтарын ойоҕолуу көтө сылдьан, үҥүүнэн супту анньан бултууллара үһү. Килэрийэ тоҥмут тоҥот мууһа төһө да халыҥаатар, тайах курдук бөдөҥ, үскэл кыылы уйбат, ол айылаах муус килиэни ыыраахтаах туйаҕынан тоҕута үктээн куоппут кыыл уһуннук сир өппөт, сотору муус кырыытыгар тыһын, эҥээнин (чоокунуур) быһа анньар, онто хаанырар, кыайан үктэннэрбэттии, дугуннарбаттыы ыалдьар, устунан тохтоон, турунан кээһэр. Булчут ону ситэн ылан охторор.

Тайах дырайбыт атаҕын аҥаардас тоҥот мууһугар эрэ быһа анньар буолбатах. Улаханнык хото сылыйбыт халлаан халыҥ хомураҕын үрүт хаарын ириэрэн, ээр-сэмээр, биллибэтинэн-көстүбэтинэн дьаалатынан аллара сүүрдэр, онтута ол түһэн киһи хараҕар көстүбэт уһуктаах муус чопчуларга кубулуйар, дьэ ол оннук үөрбэлэргэ кыыл эҥээнин дөбөҥнүк дэҥниир.

Тайах диэн айылҕа оҕото буоллаҕа, саас, тоҥот иннинэ, кини бэйэлээх, күнүн-дьылын сылыктанан хайа эрэ алыыга, толооҥҥо өлгөм аһылыктаах бүччүм сири булан хорҕойор, муус килиэ тоҥокко мээнэ сир уларыйан бара-бара аһаабат. Булчут дьон кыыл ханна саһан бүгүөхтээх сирин эндэппэккэ билэллэр. «Хайаан да ол үрэх кытыытыгар, ол үрүйэ тардыытыгар, били алыыга, эбэтэр ол толоон хонноҕор-быттыгар турбут буолуохтаах» диэн сылыктыыллар уонна чопчу тиийэн бултууллар. Эбээ эмээхсин кэргэнэ Кудугуй оҕонньор тайах ханна бүкпүтүн түүлүнэн букатын эндэппэккэ билэрэ үһү диэн кэпсииллэр. Эмиэ да дьикти… Киһи барыта оннук этигэн түүллээх буолбат. Уолаттар, аҕалара ыйбыт сиригэр чуо тиийэн, чуҥнаан-чуҥнаан баран, сырсан собоппокко эрэ, улахан эрэйэ суох, сэмээр үөмэн киирэн турар сиригэр сонно ытан ылаллара эбитэ үһү.

Үнүр Кыра Баһылай: «Бу сайын Муҥхаарыма үрэҕин көлүйэтигэр күлүмэннээн түһэ-түһэ тугуттаах тайах сайылаабыттара уонна итиннэ күһүн аайы тайах хааһар табыгастаах сирдээх-уоттаах, иллэрээ сыллааҕыта турбут улахан уот кэннэ, кэлин сылдьан көрдөххө талаҕа, ньыыраайыта, тапарата хойуутук үтэн үүммүт этэ, үнүгэстээн үссэнээри ити айылаах ыарҕаҕа хайаан да бүкпүтэ биллэр», – диэн бэрт эрэмньилээхтик саҥаран эрэрэ. Онон, Дьабадьы Хабырыыл дьээбэрэн этэринии, Кыра Баһылай «ампаардаах аһыгар» бартара…

Хабырыыллаах хоҥнубуттарын нөҥүө күнүгэр Буолкап Сэмэннээх биир кыылы өлөрөн кэллилэр… Аны ол нөҥүө күнүгэр биһиги дьоммут атыыр тайаҕы бултаан киирдилэр. Саас тайах төһө да муоһун устубутун иһин булчут дьон кыыл сааһын эндэппэккэ билэллэр. Дьон үксэ тайах төһөлөөҕүн муоһун салаатынан сылыктыыллар эрээри, ол чуолкайа суох, балыйтарыылаах буолар (дьиҥинэн тайах төһө саастааҕын – сыҥааҕын эрбээтэхтэринэ онно көстөр сааһынан, кэрдииһинэн быһаараллар).

Баһылайдаах сонно тута, Ньычаҥдаттан Ньукулаччаан кэлэ сылдьарын туһанан, икки табанан, биирдии туркунан эттэрин лөглөччү тиэйэн аҕаллылар. Табалар тоҥот үрдүнэн таах уйдара сылдьаллар. Айаннара да ахсыма, сыыдама сүрдээх, тылларын былас таһааран баран, биир кэм сэгэйэ көтөн сиэлэн тамаһыйыы.

Булчуттар кэпсэтэллэрин иһиттэххэ, Баһылайдаах бултаабыт тайахтара түөртээх атыыр үһү. Сааскы тайах – муоһа суох, түһэн хаалбыттар, оҕо дьон: «Хайдах билэҕитий, тайах сааһын?» – дэһэн дьиктиргиибит, кыыл төһөлөөҕүн – муоһун салаатынан эрэ билэллэрин курдук саныыбыт. Эбээ: «Атыыр тайах эрдэлээбитэ – ахсынньыга, хойутаабыта – олунньуга муостарын устан кээһэр…» – диир. Ол оннугар саҥа үүнэр үһү. Сыллата эт тутан, бөдөҥөөн, баараҕадыйан истэҕин аайы лөкөй муоһун салаата эбиллэн иһэр. Дьыл оройун ааһыыта айылҕатын сиэринэн муоһун төрдө нүөлүйэн кыһыйар, оччоҕуна маска сигэнэн аалынаары, бэйэтэ да бэрт кыраттан иҥнэ сылдьар кэбирээбит муоһун туура анньан кээһэр эбит: бастаан биирин, онтон атынын. Тыаҕа сылдьан киһи кыыл кур муоһа сытарын үгүстүк түбэһэ көрөр, хаһан баҕар аҥаара эрэ сытар буолар, ол – тайах иккиэннэрин биирдэ туура анньан кээспэккэ, урут-хойут устарыттан…

Булчуттар кыылларын этин ыал-ыал аайы түҥэтэн, үллэстэн бары аһаатыбыт. Тайах төһө да бөдөҥ-садаҥ, дырайан түһэн улахан кыыл курдук буолтун иһин – булт аата булт – этэ хор.

Иҥсэ баттатыытыгар, тайах сымнаҕас сымыһаҕын, муннун өҥүргэһин, быарын уонна чооҥкутун хайыта охсон, силиитин сиикэйдии сиэтибит. Сааскы тайах уҥуоҕа чарааһаан, көмүрүөтүйэн, силиитэ элбэх баҕайы буолар. Тыһыттан – этэрбэс, тириититтэн – үрүлүннэҕинэ, эмиэ ааттаах бөҕө түнэ этэрбэс тахсар, сорохтор өссө тымныыга, кураанахха кэтэллэригэр курумуу тиктэрэллэр. Саас кус саҕана уу кэһэр курумууну ыыһаммыт, саппыйааннаммыт ынах тириитинэн эрэ тигэллэр. Таба, тайах тириитэ ууну иҥэринэн, өтүтэн, курдаттыы аһардар, онон туһугар эмиэ биир туспа дьиктилээх.

Тоҥустар этэрбэс уллуҥа гынаары, таба тыһын, тириитин – дойду дьонун кытта – ынах, тайах тириитигэр мэнэйдэһэллэр.

* * *

Кулууп дьиэҕэ, үлэхтээх, түмсэр сирбитигэр, ааҕар хоспутугар олорон кыргыттар көх-нэм буолан сээкэйи кэпсэтэбит.

Бэҕэһээ, куораттан тахсыбыт боломуочунай мунньахтаабыта.

Биһиги Кыһыл Аармыйабыт өстөөх арҕаҕар тиийэн эрэрин туһунан кэпсээбитэ. Бу билигин сэриигэ ыҥырыллан бараары сылдьааччылар өссө отой да кыргыһыы хонуутугар киириэхтэрин иннинэ сэрии бүтүөн да сөбүн ахтыбытыгар – мунньаҕы истэн олорбут дьон, бэйэ-бэйэлэрин көрсө-көрсө, хайдах эрэ итэҕэйбэтэх курдук туттубуттара.

Ити айылаах, ала холорук буолан айгыстан, аан дойдуну бүтүннүү атыйахтаах уулуу аймаабыт ынырыктаах сэрии, ама кырдьык, бу отой сотору кэминэн түмүктэниэҕин, кыайыы күнэ үүнүөҕүн, киһи эрэ «ол күүтүүлээх, кэтэһиилээх күҥҥэ кэлэн, тиийэн эрэрбит дуо» диэн, бэл диэтэр, сымыйаргыы саныыра. Сүрэх ураты дьиктитик, минньигэстик нүөлүйэн ылара.

Бэҕэһээҥҥи мунньахха холкуостаахтар үксүлэрэ да сирэйдэрэ-харахтара сэгэччи сэргэхсийэн, өрө көтөҕүллэн, өрөйбүккэ-дьөрөйбүккэ дылы буолбуттара. Уус тыллаах-өстөөх боломуочунай дьон санаатын сатаан табан, сүргэлэрин улаханнык өрө көтөхпүтэ. Тыл күүһэ диэн оннук. Бэл анаан-минээн аҕытаассыйалыы кэлбит сорох боломуочунай этэр тылын, саҥарар саҥатын сатаан сааһылаабакка, түҥ-таҥ тыллаһан, мунньах өрө күүрүүтүн хаҕыннаран кээһээччи. Аатыгар, дуомугар эрэ мунньахтар ыытыллаллара баар суол. Сүрүн санааны таба таайан, түмсүбүт дьону ырытылла турар туһааннаах үлэҕэ-хамнаска көхтөөхтүк кытыннарыы – туһугар киһи эрэ кыайбат уустук суола…

Халлаан ылааҥытыйан Балаҕаччы оскуолатыгар үөрэнэр оҕолор дьиэлэригэр субу-субу кэлэн бараллар. Буолкап Сэмэн уола Бүөтүр, Кыычыйа Балбаара суруһа Ньукулай уонна Саабынаба Сүөкүлэ уола Сөдүөт – үөрэнэр да күннэригэр, күн иккис аҥаарыгар өтөхтөрүгэр Айдаҥҥа кэлэ охсон бараллар. Уолаттар аара, Улахан уонна Кыра Үрэҥнэр диэн күөллэр ыккардыларыгар, кытыаннаах үрдүк кырдал хаара ууллан харалдьыктаабытыгар тоҥуу охсон, куртуйахха туһахтыыллар. Охонооһойдоох биир үксүн ол да иһин, сэптэрин көрөөрү төттөрү-таары сыбыытаһаллар.

Айдаҥ икки, Балаҕаччы икки ыккарда икки көс кэриҥэ, кыра соруктаах киһи күн аайы төттөрү-таары тиэстибэт сирэ. Туһахтарыгар куртуйах иҥнибит буоллаҕына дьиэлэригэр аҕалан дьонноругар биэрээт, өл хаба охсоот, төттөрү түһэллэр. Хата дьонуҥ итинник сылдьалларыттан отой да кыһаллыбаттар. Оскуолаҕа үөрэнэр обургу уолаттар саас аайы дьэ ити сылдьар-сылдьыылара, дьарыктанар-дьарыктаныылара. Арыт учууталлара биир эмит киһинэн: «Уолаттаргыт уруоктарын аахтыбакка тыаҕа тахсан улдьааран хаалаллар…» – диэн илдьиттиир. Оччоҕо дьонноро «тылларын тиэрдэн» син сэмэлииллэр быһыылаах, ол иһин уолаттар ардыгар манааҕаларын ноторуускалыы сүкпүтүнэн кэлэллэр-бараллар. Сөдүөт: «Аара, кэлэн иһэн уруок аахтар сирдээхпит, икки сүүнэ улахан модьу салаалаах үөл тиит баар, онно олорон аахтабыт…» – диир. Сүөкүлэ уола үөрэҕэр кыахтаах, дьаныардаах, онон ыарырҕаппат. Сөдүөт ардыгар доҕоро Ньукулай кыайан тобулбатах суотун, бэйэтэ биир сыл алын кылааска үөрэнэр аата, суоттаан биэрэр үһү.